Volume 10/9 Summer 2015, p. 75-104
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8319 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA İRAN’IN İŞGALİ VE TÜRK BASINI (1941)
Çağatay BENHÜR**
ÖZET
İkinci Dünya Savaşının çıkışından yaklaşık 2 yıl sonra, Ağustos 194’de, Büyük Britanya’ya bağlı birlikler güneyden, Sovyetler Birliği askerleri ise kuzeyden İran’ı işgale başlamışlardır. 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya’nın, Sovyetler Birliğine saldırması ile farklı bir hal alan dünya savaşında; birtakım hazırlıkları olmasına rağmen, Almanya ile mücadele edebilecek donanıma sahip olamayan Sovyetler Birliğine yardım etmek müttefikler için elzem bir durum teşkil etmiştir. Sovyetler Birliğine yapılması gereken silah ve mühimmat yardımı için en uygun yol olarak Basra Körfezi, İran ve Kafkasya hattı düşünülmüştür. Bahsi geçen sevkiyatın güvenliği amacıyla, müttefiklerce, İran’da bulunan Alman uzmanlar konusu bahane edilerek Temmuz 1941’den itibaren sinyalleri verilen harekat nihayet ağustos ortasında gerçekleşmiş ve İngiliz-Sovyet ortak işgali başlamıştır. İşgalin ayak seslerinin ortaya çıkması ile Türk basınının konuya büyük ilgi duyduğu görülmektedir. İlk olarak İran’a askeri bir müdahaleye gerek olmadığı, İran’ın tarafsız bir ülke olduğu tezini savunan Türk basını; olası bir müdahalede de İran’ın toprak bütünlüğünü başarılı bir şekilde savunacağını düşünmektedir. İngiliz-Sovyet işgalinin resmen başlaması ve İran’ın birkaç istisna savunma çabası dışında kısa sürede teslim olması ise Türk basınınca İran’ın kan dökülmesinden kaçınması, verilen sözlerin tutulacağına ve kanunlara olan inancı şeklinde yorumlanmıştır. Bu çalışmada, İran’ın fiili işgalinin sinyallerinin alınmaya başlanmasından, işgal harekâtının bitişine kadar olan dönemde İran’da yaşanan hadiselerin, Türk basınında seçilen gazetelere yansımaları, çeşitli açıları ile değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: İkinci Dünya Savaşı / Britanya-Sovyet / İran / İran’ın işgali / Türk basını
OCCUPATION OF IRAN IN THE SECOND WORLD WAR AND THE TURKISH PRESS (1941)
ABSTRACT
On August 1941, after two-years of outbreak of the Second World War Iran was occupied by Great Britain troops from South, and by Soviet Union troops from North. In World War which took a different state because of the German attack of the Soviet Union on 22 July 1941, for allies, it was necessary to support Soviets, which had not equipment to struggle against Germany although it had some preparation. It was considered that most convenient line for ammunition and arms aid for the Soviet Union was Persian Gulf, Iran and Caucasia. For the security of aforementioned delivery, allies pretended German experts in Iran and operation whose signal had been given since 1941 occurred in the middle of August and British-Soviet common operation began. Once the occupation was heard, Turkish press showed a great interest to the event. Turkish press, which defended that there was no need to military intervention because of Iran neutrality; thought Iran would defend its own territorial integrity successfully against possible military intervention. Because British-Soviet occupation began formally and Iran gave up in short time with the exception of some defense efforts, Turkish press interpreted this abstain of carnage from Iran as keeping of promises and their belief to the law. In this study, reflections of events in Iran to the Turkish press on various points of views during the actual occupation of Iran will be evaluated.
STRUCTURED ABSTRACT
The Second World War began on 1st September 1939 and Poland did not resist against attacks by Germany from the West and Soviets from the East. Germany had been capturing Denmark, Norway, Netherlands, Belgium and France between 1939 and 1941 and completed the invasion of the Balkan States which Italy couldn’t finish. Italy, on the other hand, penetrated into Egypt with its forces moving from Libya and the Soviet Union occupying Latvia, Lithuania, Estonia, and Finland then later Poland.
When German armies crossed the Soviet frontier on 22nd June 1941, the situation of the Second World War changed and the Soviet Union took part in siding with the allies. For this reason, the situation of Iran, whose relations with Germany had been on high level until that day began to be discussed
England and the United States of America wanted to do military aid for the Soviets who took part in siding with the allies, couldn’t use Baltic Sea route, because Norway and Denmark were under invasion by the Germans. In the same way, because Yugoslavia and Greece were under the invasion of Germany and the Aegean Sea was under the control of Germany, to use this route was not possible. The idea of sending aid over the North Pole could not be applied, due to the climate conditions.
Before the Second World War, the political situation of North Africa and Saharan was as below: East of Egypt and Sudan was controlled by England, East of Sudan and France Saharan by France, Libya by Italy, Rio de Orio area by Spain. As long as the war spread, all these fields surrounded by German and Italian armored troops, their usage for aid to the Soviet Unions became impossible, so this meant the only available routes were the Persian Gulf and Iran. From the Iran perspective, the idea of invasion of Syria and Iraq by allies caused the worry in the country; this situation had provided closeness between Iran and Germany.
It was another development which provided a basis for the invasion of Iran that Japan invaded Indonesian and captured petroleum reserves in this country, as it was important that petroleum reserves which were made available for allies to combat vehicles in the Middle East and become Iranian petroleum.
Some matters such as many German specialists in Iran, using possibility of Iran oils by German military forces were negotiated by allied forces and it was decided the invasion of Iran by the Soviet Union and England until ending the war for the security.
Ultimately, in August 1941, Great Britain troops began to occupy Iran from the south and Soviets from north.
Turkey, which remained neutral in the Second World War, did not go into combats after the war, but continued balance policy with difficulties during the war. As a country whose borders surrounded by conflicts, future anxiety rose top level, there upon made an effort to take various measures. An effort to be seen as an indirect application in a number of measures packets from most effective measures like as mobilization to dimming exercise in cities against air strikes was Turkey’s stand for the neutrality and territorial integrity of Iran.
On the one hand Turkey, whose west border was surrounded with conflicts, did not want the same situation on its eastern border, and on the other hand respected territorial integrity of Iran, whose relations were very good. In accordance with this understanding, Turkish press broadcasted to support Iran and because of this, publications in the Turkish press were dealt with as a research subject. The objective is to arrive to details about Turkish foreign policy via press and to reveal about the situation of Turkey in the same way. In this point, how did Turkish press respond with press?
For this, 3 different newspapers were selected. While these newspapers were being selected, it was considered “pro-German”, those inclining to side of “allies” and those reflecting official attitude of the government. Thus, it could be followed by official /common opinions of the state and the public . While titles in the news were used, it was regarded in original texts even if they were out of Turkish spelling rules. Also, it was benefited from documents of the Turkish General Staff ATASE archive and State Archive of Prime Ministers of the Republic of Turkey and local and foreign copyrighted works, unpublished doctoral dissertations and finally another source group is websites.
During this work, from the beginning of Iran’s invasion process to its ending, news, photograph, comments and articles which took place
in the Turkish press were given as chronologic and data received were evaluated in conclusion.
As a result, in August 1941, when the Anglo -Soviet invasion began, the Second World War had been continuing for two years. In these two years period of war, Germany’s obvious supremacy was seen. Nazi forces aquired North, West, East Europe and Balkans, but the war came to a state of moderacy in North Africa. Anglo-Soviet operations coming true in the above mentioned conditions was carefully followed by press of Turkish which bordered Iran.
Starting from getting stretched situation pre-invasion, the Turkish Press announced daily to its readers as in both news and articles of columnists in that period. Generally the news took part in the first pages and became the headlines. Also there were photographs, illustrations, maps and diagrams within the boundaries.
The Turkish Press took German specialists serious in Iran, showing as the most important reason for the invasions and their dangerous allegations and defended that this approach was not realistic. According to the Turkish Press, the Government of Iran had a power to think and power against the Germans, which were not more than a few thousand. This meant the Turkish press, invasion movement was assimilated to German invasions which was based on inconsistent reasons during the war.
Policy of neutrality was declared and maintained by Iran in the beginning of war and was supported by the Turkish press, because in the same way the invasion of Iran was not seen fit on any grounds.
Before the invasion did not actually begin, but its sounds were heard, during that period and the Turkish press began writing that Iran’s army had been modernized, number of troops increased and people and army integration was realized. This could be brought to heel easily and possible attack would cause serious deficit for the allies. General expectation of Turkish press was that Iran would make a strong defense. The results though, did not happen as Turkish press thought; Iran forces gave in without any resistance with the exception of a few individual resistances. That situation was interpreted in Turkish press that Iran did not want blood and expected promises would be kept and be respectful to the law.
The most noteworthy point was the emphasis on Turkish-Iranian friendship from the first moment of the invasion of Iran which was mentioned in the Turkish press. Iran consistently was referred to, with words such as “ally”, “good neighbour”, “friend”, and “sibling” etc. and was attributed to historical Turkish-Iranian friendship. Especially it was underlined Turkish-Iranian friendship in the period of Shah and emphasized Iran’s development acceleration during the final periods.
In the news and articles about the Iranian Royal Family and senior persons in administration, aforementioned these persons were referred with their titles of nobility and expressing respect.
In the period, Germany reached the Turkish border from the West, and began to enter into Soviet Unions from the North and the South by invasion of the British. Turkey did not remain insensitive
around the events and discussed what the invasion of Iran would bring in the current and future periods. Turkey, a neutral country, wanted that they should be respected in the territorial integrity of Iran, and that neutrality concept should be saved and supported by the national policy of Iran, and these thoughts were written during the invasion of Iran in the Turkish press.
Key Word: Iran Britain Soviet Iran's Occupation Second World War
Giriş
İkinci Dünya Savaşında, neredeyse sonuna kadar tarafsız kalan ve savaşa dahil olduktan sonra da çatışmalara katılmayan Türkiye, savaş boyunca zorluklarla dolu bir denge politikası gütmüştür. Çatışmaların sınırlarına dayandığı bir ülke olarak, geleceğe karşı duyulan endişe en üst safhaya çıkmış; bunun üzerine çeşitli önlemler alınmaya çalışılmıştır. Seferberlik hali gibi en etkili uygulamalardan kentlerin hava saldırılarına karşı karartılması tatbikatlarına uzanan bir dizi önlemler paketi içerisinde, dolaylı bir uygulama olarak görülebilecek bir çaba da, komşu İran’ın tarafsızlığının ve toprak bütünlüğünün korunması noktasında Türkiye’nin ortaya koyduğu duruştur. Sovyetler Birliğinin savaşa dahil olması ile Alman ordularına karşı savaşacak güçlü bir insan / ordu potansiyeli ortaya çıkmışsa da, bu gücün yeterli silah ve mühimmata sahip olmadığı da müttefikler tarafından bilinmektedir. Sovyet ordusu yeterince donatıldığı takdirde, müttefiklerin beklentisi oldukça fazladır. Gereken mühimmatın, Sovyetler Birliğine ulaştırılma rotası ise; Basra, İran, Kafkasya hattı üzerinden planlanmış ve bu sebeple de Ağustos 1941 tarihinde İran, İngiliz ve Sovyet ortak işgaline uğramıştır.
Çatışmalar batı sınırına dayanan Türkiye, bir yandan aynı durumun doğu sınırında yaşanmasını istememiş, diğer yandan da ilişkilerinin gayet iyi olduğu İran’ın toprak bütünlüğüne saygı göstermiştir. Türk basını, bu anlayışa uygun olarak daima İran’ı destekleyen yayınlar yapmıştır. Bunun içindir ki, Türk basınındaki yayınlar araştırma konusu olarak ele alınmıştır. Amaç, Türk dış politikası hakkında basın yoluyla ayrıntılara ulaşmak ve yine aynı yolla Türkiye’nin durumu hakkında yeni verileri ortaya çıkartmaktır. Bu noktada, basındaki yansımalarıyla Türk kamuoyu nasıl bir refleks göstermiştir?
Bunun için de 3 farklı gazete seçilmiştir. Bu gazetelerin seçilmesinde “Alman yanlısı”, “müttefikler” tarafına meyleden ve “hükümetin resmi tutumunu yansıtanlar” dikkate alınmıştır. Böylece devletin, dolayısıyla kamuoyunun resmî/yaygın görüşlerinin yansımaları takip edilebilmiştir. Bunu yaparken de, gazete haberlerinde kullanılan başlıklar verilirken zaman zaman günümüz Türkçe yazım kuralları dışında da olsa orijinal metinlere sadık kalınmıştır. Çalışmada ayrıca, Genel Kurmay Başkanlığı ATASE Arşivinde ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivinde bulunan belgeler ile çeşitli yerli ve yabancı telif eserlerden, yayınlanmamış doktora tezlerinden faydalanılmıştır. Son olarak kullanılan bir diğer kaynak grubu ise internet siteleri olmuştur.
Asıl konuyu ele almadan önce, İran-Türk komşuluğunun kısa süreli yüzyıllara hatta binlerce yıllara dayanan bir geçmişi vardır. Bu geçmiş günümüzde İran doğuda, Türkiye batıda gibi görünürken daha eskide İran batıda, Türkiye doğuda biçiminde gerçekleşmiştir. Bu ilişkiler bazen negatif düzeyde gerçekleşmiş olsa da çoğu pozitif niteliktedir. Bu durum İkinci Dünya Savaşı öncesinde de böyle olmuştur. Savaşının öncesinde Türkiye-İran ilişkilerine kısaca göz atmak gerekir ise; karşımıza çıkan ilk olay, Tahran’da 23 Ocak 1932 tarihinde imzalanan Türkiye-İran
Hudut Hattının Tayinine Dair İtilafnâme’dir1. 18 Haziran 1932 tarihinde, Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nce onanan antlaşma ile Ağrı Dağının tamamı Türkiye’ye, Kotur bölgesi ise İran’a bırakılmıştır (Gönlübol, 1976, s.90).
10 Haziran 1934 tarihinde ise, dönemin İran Şahı Rıza Pehlevi2
, maiyetindeki heyeti ile birlikte Türkiye’yi ziyaret etmiştir (Şimşir, 2001, s.498). Atatürk’le görüşen İran Şahı, ülkesine dönüşte, Türkiye’de görüp etkilendiği birtakım düzenlemeleri, reform olarak İran’da gerçekleştirmiştir (Kara, 2010, s.183-197). Şahın, İran’a dönüşünden sonra, 1934 ile 1937 yılları arasında Türkiye ve İran arasında pek çok alanda antlaşmalar imzalanmıştır. İyi ilişkilerin bir yansıması olarak, İran-Afgan sınırındaki anlaşmazlık konusunda Türkiye, taraflarca hakem ilan edilmiş3
, yapılan arabuluculuk sonucunda taraflar arasındaki sınır sorunu halledilmiş ve Türkiye’ye teşekkür edilmiştir4
.
Yukarıda bahsedilen antlaşma silsilesinin sonuncusu olarak görülen ve belki de en önemlilerinden birisi5
olarak sayılabilecek olan Sadabad Paktı ise Türkiye, İran, Irak ve Afganistan’ın katılımı ile 8 Temmuz 1937 tarihinde Tahran’da imzalanmıştır (Armaoğlu, 2005, s.347). Aynı tarihlerde, 1926 Türk-İran Dostluk Antlaşmasının maddelerine yeni ekler yapılarak muahede geliştirilmiştir6
. Bu tarihten sonra, İkinci Dünya Savaşının ayak sesleri yavaş yavaş duyulmaya başladığından, ülkeler dış politikalarını bu eksende düzenlemeye başlamışlardır.
İkinci Dünya Savaşının Başlangıcından İran’ın İşgaline Kadar Türkiye-İran İlişkileri 1939 yazında Türkiye, İran Büyükelçisi Enis Akaygen’in yerine Suat Davaz’ı atamış, bu durum Akaygen ile yakın ilişkileri olan İran Şahının tepkisine neden olmuştur (Çetinsaya, 1999, s.174). 1939 yılı itibarı ile İran dış ticaretinde ilk sırayı Almanya almakta idi ve İran ile Almanya arasında sıcak ilişkiler mevcuttu (Annaberdiyev, 2006, s.88). Her ne kadar İran, 1939 Eylülünde tarafsızlığını ilan etmişse de, savaşın başlangıcından sonra, özellikle Alman uzmanların ülkedeki fazlalığı müttefik devletleri rahatsız etmiştir (Djalili, Kellner, 2011, s.78).
1 Eylül 1939 tarihinde İkinci Dünya Savaşı başlamış, batıdan Almanya ve doğudan Sovyet saldırısına karşı Polonya fazla direnememiştir (Türk Dış Politikası, 2003, s.409). 1939-1941 yılları arasında Almanya; Danimarka, Norveç, Hollanda, Belçika, Fransa’yı ele geçirmiş, İtalya’nın bitiremediği Balkan ülkelerinin işgalini tamamlamıştır. İtalya ise, Libya’dan hareket eden kuvvetleri ile Mısır içlerine girmiş, Sovyetler Birliği ise Polonya’nın ardından, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya’yı işgal etmiştir (Royal Institute of Affairs, 1975, s.7 ve sonrası).
22 Haziran 1941 tarihinde, Alman ordularının Sovyet sınırını geçmesi ile İkinci Dünya Savaşının çehresi değişmiş, Sovyetler Birliği de, müttefikler tarafına katılmıştır. Sovyetler Birliğinin müttefikler yanında savaşa girmesi ile o güne kadar Almanya ile ikili ilişkileri üst seviyede olan İran’ın durumu, tarafsızlığına rağmen tartışma konusu olmaya başlamıştır.
Müttefikler tarafına katılan Sovyetler Birliğine askerî yardım yapmak isteyen İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri, Norveç ve Danimarka Alman işgalinde olduğundan, Baltık Denizi
1 BCA, f.030.10., y.230.547.9., s.2.
2 Rıza Şah Pehlevî (d.1878-ö.1944), Pehlevî Hanedanının kurucusu olan İran şahıdır. 12 Aralık 1925 tarihinde İran Meclisi tarafından “Şehinşah” unvanı verilen Rıza Şah, 16 Eylül 1941 tarihinde istifa ederek tahttan çekilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İslâm Ansiklopedisi, Rıza Şah Pehlevî, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., C.35, İstanbul 2008, s.67.
3 BCA, f.030.10., y.261.759.19., s.1-9. 4 BCA, f.030.10., y.258.734.06., s.1-2.
5 Bu söylem dönemin İran Başbakanı İsfendiyarî tararından Atatürk’ün vefatı dolayısı ile yaptığı bir konuşmada gündeme gelmiştir. Ayrıntılar için bkz. Erdoğan Karakış, İngiliz Belgelerinde İkinci Dünya Savaşı Öncesi Türk-İngiliz
İlişkileri 1938-1939, Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara 2004, s.98.
yolunu kullanamamıştır7. Aynı şekilde, Yugoslavya ve Yunanistan’ın daha önce Almanya
tarafından işgali ve Ege Denizinin de, Alman kontrolünde olmasından dolayı da bu hattın kullanımı mümkün görülmemiştir. Kuzey Kutbu üzerinden yardım gönderilmesi düşüncesi ise iklim şartları gereği uygulanamamıştır (Türk-İran, 1994, s.92).
İkinci Dünya Savaşı öncesi Kuzey Afrika ve Sahra’nın siyasî durumu şu şekildedir: Mısır ve Sudan’ın doğusu İngiltere’nin, Sudan’ın batısı ve Fransız Sahrası, Fransa’nın, Libya İtalya’nın, Rio de Orio Bölgesi de İspanya’nın egemenliği altındadır (Albayrak, 2005, s.8). Savaşın ilerlemesi ile tüm bu alanlar Alman ve İtalyan zırhlı birliklerince kuşatıldığından Sovyetler Birliğine yardım noktasında kullanılması olanaksızlaşmış ve geriye bir tek Basra Körfezi ve İran üzerinden yardım yapılma şansı kalmıştır. İran açısından bakıldığında ise; Suriye ve Irak’ın müttefiklerce işgali düşüncesi ülkede endişe yaratmış, bu durum İran’ın Almanya ile yakınlığının artmasına neden olmuştur (Kara, 2010, s.232).
İran’ın işgaline zemin hazırlayan bir başka gelişme ise Japonya’nın Endonezya’yı işgali ve bu ülkede bulunan petrol rezervlerini ele geçirmesi sonucunda, müttefiklerin orta doğuda savaş makinelerini yürütebilmeleri için en önemli petrol rezervlerinin, İran petrolleri haline gelmiş olmasıdır (Nurimand, 1968, s.38).
İran’da çok sayıda Alman uzmanın olması, İran petrollerinin Alman askeri güçlerince kullanılma ihtimali gibi konular müttefiklerce müzakere edilmiş ve sonunda güvenlik açısından İran’ın Sovyetler Birliği ve İngiltere tarafından savaş bitene kadar işgaline karar verilmiştir.
İran’ın İşgali ve Türk Basını
Türk basınında, İran ve savaşla ilgili haberlerin ilki sayılabilecek yazı, 31 Mayıs 1941 tarihlidir. İlk sayfada verilen ve arka kısımlarda devam eden haberde yazdığına göre, dönemin Irak Başbakanı Raşid Ali, genç Irak Kralını da yanına alarak, İran’a sığınmıştır (Cumhuriyet, 1941, s.1-5).
Bu arada, askeri mühimmat taşıyan İran’a ait Karvana adlı geminin, Samsun limanına yanaşması ve bahsi geçen mühimmatın kara yolu ile transit olarak İran’a nakli konusunda, Tahran hükümetinin başvurusu, Türk yetkililerce değerlendirilmiş ve uygun bulunmuştur8.
4 Haziran 1941 tarihinde ise, Türk basınında, İran matbuatının; İtalya’da çıkan gazeteleri tekzip eden haberleri yayınlanmıştır. İtalyan gazetesi Azione Colonialede’e göre, İngilizler Abadana petrollerini korumak için İran’a asker çıkartma teklifinde bulunmuşlardır. İran basını ise; böyle bir talebin olmadığını ve İran’a her ne sebeple olursa olsun çıkacak askerlerin mukavemetle karşılaşacağını yazmıştır (Akşam, 1941, s.1).
İran’da Demiryolu Çalışmaları Muvaffakiyetler Devam Ediyor, başlığı ve istasyon ile
lokomotiflerin 2 fotoğrafıyla birlikte verilen 18 Haziran 1941 tarihli haberde, savaşın her türlü sıkıntısına rağmen, İran’da yapımı tamamlanan Tahran-Şahrud demiryolu hattı hakkında bilgiler verilmiş ve İran hükümetinin çalışkanlığı ile gayretini öven satırlar yazılmıştır (Ulus, 1941, s.5).
Bu arada, 18 Haziran 1941 tarihinde Türk-Alman Dostluk Antlaşması imzalanmış ve Türkiye gittikçe büyüyen savaşta tarafsız kalma gayretlerini sürdürmüştür (Akandere, 1998, s.282). 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya, Sovyetler Birliği’ne savaş ilan etmiştir ve büyük savaş yeni bir hal almıştır (Roberts, 2010, s.663-665). Bunu müteakiben, 23 Haziran 1941 tarihli Türk
7 “Amerika Birleşik Devletlerinin 11 Mart 1941 tarihinde yayınladığı Cend Lease (ödünç verme ve kiralama) Kanunu, Başkan Roosevelt’e İngiltere ve müttefiklerine peşin ödeme yapılmaksızın askerî silah ve malzeme verilmesi yetkisini sağlamıştır. Bunu takiben de, Ağustos 1941’den itibaren Sovyetler Birliğine silah-araç yardımı yağmaya başlamıştır”. Nurettin Türsan, Anılar, Arma Yay., İstanbul 2010, s.163.
basınında Türkiye bitaraf başlığı ile bir resmî tebliğ yayınlanmış ve Türkiye tarafsızlığını ilan etmiştir (Ulus, 1941, s.1).
Çalışma konumuz olan İran ile ilgili haberlere dönecek olur isek, Türk basınında, 30 Haziran 1941 tarihinde bir Sovyet açıklaması yer almıştır. Buna göre: Sovyetler ile İran arasındaki münasebetler dostane bir şekilde devam etmektedir ve Almanların İran’a karşı Sovyet tehdidi olduğu yönündeki haberleri gerçek dışıdır (Akşam, 1941, s.1).
Alman-Sovyet savaşı, başlangıcının hemen ardından geniş bir cepheye yayılmış ve çok şiddetli çarpışmaların yaşandığı bir hal almıştır. Bunun neticesinde de 1941 yılının temmuz ayında Türk basınında haber ağırlığını, Alman-Sovyet cephesi oluşturmuştur. Bu haberlerin arasında sızmayı başaran İran ve Kafkasya bölgesi ile ilgili birkaç haberin ilki, 7 Temmuz 1941 tarihli olanıdır. Kafkasyada Türk-Rus Menfaatleri başlıklı bu haberde, Times Gazetesinde, Maurice Pernot tarafından kaleme alınmış Türkiye’nin Vaziyeti adlı makaleden alıntılar verilmekte ve Türk-Sovyet dostluk antlaşması, Batum Limanı, Türk boğazları ve Kafkas petrollerine vurgular yapılmaktadır (Cumhuriyet, 1941, s.1-5).
Temmuz ayının son gününde, İngiliz Hükümeti İran’ı İkaz Etti başlığı ile yayınlanan haberde; İngiliz Politikacı Anthony Eden9, Avam Kamarasında yaptığı bir konuşmada: “İran’da
çok fazla miktarda Almanın ikamet etmesine müsaadeye devam etmekle maruz kaldığı tehlike hakkında İran hükümetinin ciddi surette nazarı dikkatini celbetmiş bulunuyorum. İran hükümetinin bu ihtarı hesaba katacağını ve bu vaziyetin önüne geçmek üzere icap eden tedbirleri alacağını ümit ederim” sözlerini söylemiş ve bu metin de Türk basınında kendisine yer bulmuştur (Ulus, 1941, s.3). Eden’in, Avam Kamarasında yaptığı konuşma bir başka gazetede İngiltere’nin Tahran’a Bir
İhtarı başlığı ile ilk sayfa haberi olarak verilmiş ve iç sayfalarda da devam etmiştir. Haberde,
Eden’in, Sovyet Rusya’nın da İran’a karşı aynı şekilde bir teşebbüste bulunup bulunmadığı sorusuna: “Bu işte Sovyet hükümeti ile sıkı bir işbirliği yaparak hareket ettik” şeklindeki yanıtı da verilmiştir (Cumhuriyet, 1941, s.1-3).
Anthony Eden’in konuşması Türk basınında yalnız haber olarak yer almamış, Ömer Rıza Doğrul10, konuyu “Siyasî İcmal” isimli köşesinde İrana verilen muhtıralar başlıklı bir makale ile
ele almıştır. Makalede, Eden’in İngiltere ve Sovyetler Birliği adına söylediği sözler yorumlandıktan ve İran’ın tarafsız ve millî siyaset güden bir devlet olduğu vurgulandıktan sonra, Alman nüfuzuna girmesinin zor göründüğü belirtilmiştir. Doğrul makalenin ilerleyen kısımlarında, Birinci Dünya Savaşında İngiliz-İran ilişkilerine değinmiş ve yine aynı savaşta Alman-İngiliz savaşları ekseninde konuyu değerlendirmiştir. Doğrul’a göre; Birinci Dünya Savaşında, İngiltere haksız yere İran’ı işgal etmiş ve savaşın ardından bölgeden çıkarken burasını bir nüfuz alanı haline getirmeye çalışmıştır. Doğrul makalesinin sonuç kısmında: “…Fakat şüphe götürmez bir hakikat, İran’ın artık kendi yurdunu, bir takım yabancı düşmanların mücadele sahası yapmalarına imkân vermeyeceği ve bunların bütün teşebbüs ve tahrikatını en kat’i mukavemetle karşılayacağıdır” yorumunu yapmıştır (Doğrul, 1941, s.3).
Temmuz ayının son gününde iç sayfada, küçük bir haber olarak Almanya’nın Tahran
Ataşemiliteri Türkiye’de başlığı ile verilen haberde, Alman yetkilinin yanında iki dışişleri memuru
ile trenle Erzurum’a geldiği, kısa bir süre kaldıktan sonra otomobil ile Erzurum’dan ayrıldığı bildirilmiştir (Ulus, 1941, s.5).
9 Robert Anthony Eden (d.1897-ö.1977), İkinci Dünya Savaşı yıllarında Birleşik Krallık Dışişleri Sekreterliği (Bakanlığı), sonrasında ise başbakanlık yapmış ünlü İngiliz politikacı. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Anthony_Eden (E.T.30.11.2014).
10 Ömer Rıza Doğrul (d.1893-ö.1952), Türk yazar ve milletvekili. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Cumhuriyet Gazetesinde köşe yazarlığı yapmış dönemin önemli kalemlerinden birisidir. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Ömer_Rıza_Doğrul (E.T.08.12.2014).
Ağustos ayı ile birlikte ise İran ile ilgili haberler Türk basınında düzenli bir hal almıştır. Temmuzun son günü, Türk basınına düşen, İran’daki Almanlar ile ilgili İngiliz açıklamasına, 1 Ağustos 1941 tarihli gazetelerde, İran’ın cevabı verilmiştir. Reuter Ajansının diplomasi muhabirinin aktardığı bilgiye göre; İran ülkesindeki Almanların ne sebeple ve ne şartlarda bulunduğu ile faaliyetleri konusunda bir araştırma başlatmıştır (Akşam, 1941, s.1).
İran’da Ecnebiler Sıkı Bir Kontrola Tabi Tutuluyor başlıklı, Pars ajansının Tahran’da,
ülkedeki yabancılarla ilgili yaptığı açıklamanın yer aldığı haberde şu bilgiler bulunmaktadır: “…İran bilhassa memlekete intizam ve sükunun idaresine ve bitaraflığa dikkat etmektedir. Kimse emirlere karşı gelemez. Memlekette yaşıyan bütün ecnebilerin ne yaptıkları ve meslekleri bilinmektedir ve hükümet hepsinin tavrı hareketi ve yaşayışı hakkında malumata maliktir. Bundan dolayı kimse tespit edilen hudutları aşamaz ve memnu faaliyette bulunamaz. Diğer taraftan buradaki ecnebilerin mazbut bir listesi vardır. Bu bakımdan bunların miktarı hakkında verilen mübalağalı ve asılsız malumata ehemmiyet vermeye değmez” (Ulus, 1941, s.3).
İran’daki Almanlar konusu 1941 Ağustosunun ilk günlerinde Türk basınında, İran ile ilgili çıkan haberlerin ana nüvesini oluşturmuştur. İngiliz ve Sovyetler, Alman vatandaşlarını bahane ederek İran’a baskı yapmışlar, Almanlar ise bu durumu protesto etmiş ve bunun İran üzerindeki İngiliz-Sovyet emellerinin bir yansıması olduğunu belirtmişlerdir. Deutsche Diplomarische Und Politische Korrespondenz adlı Alman gazetesinde konu ile ilgili çıkan ve İngiliz tutumunu eleştiren bir makaleden alıntılar da, 3 Ağustos 1941 tarihli Türk basınında yer bulmuştur (Cumhuriyet, 1941, s.1-5). Aynı tarihte Türk basınındaki haberlere göre, Tahran’daki İngiliz Büyükelçisi, İran’da bulunan Almanların ülkeden çıkarılmasını öngören bir notayı İran Dışişleri Bakanlığına sunmuştur (Akşam, 1941, s.2).
Dönemin önemli yazarlarından Falih Rıfkı Atay11
, Asya müdafaasının hazırlıkları başlıklı köşe yazısında, savaşın o ana kadarki durumunu yorumladıktan sonra, gelecek evreler hakkında öngörülerde bulunmuştur. Altay’a göre, İngilizler için İran, Mezopotamya ve Hindistan’a karşı gerçekleşmesi muhtemel Alman hücumlarının tutulabileceği son noktadır ve muhakkak müttefikler yanında tutulmalıdır. İran’daki son günlerde gerçekleşen hadiselerin temelinde de bu yatmaktadır (Atay, 1941, s.1-4).
4 Ağustos 1941 tarihli Türk basınında, İran ile ilgili haberlerin temelini, İran’daki Alman vatandaşları konusu almıştır. İranda oturan Alman sanayi erbabı başlıklı habere göre, 60 Alman teknisyeni ve işçisi, Tahran’dan Türkiye’ye hareket etmiştir. Bunlardan bir kısmı Türkiye’ye ulaşmış, kalanı ise belirli bir süre sonra ulaşacaktır (Cumhuriyet, 1941, s.1). Aynı tarihli başka bir haberde ise, D.N.B. Ajansından alınan bilgiye göre; Tahran’daki Sovyet elçisi, İran’da bulunduğu iddia edilen çok sayıdaki Alman vatandaşının ülkeden çıkarılması konusunda İran Dışişleri Bakanlığı nezdinde girişimlerde bulunmuş ve bu konuda, İngiliz notasına iştirak ettiklerini bildirmiştir (Ulus, 1941, s.3). Aynı gün Necmettin Sadak12, Dost komşu İranın karşılaştığı
zorluklar adlı makalesinde, İran’daki Almanlar konusunu ele almıştır: “…İranda bulunan
Almanların sayısını bilmiyoruz. Fakat İran’da, gerek bizzat o memleket için, gerekse komşuları bakımında tehlike teşkil edecek bir Alman kütlesi bulunmasına ihtimal verilemez. Tahran hükümetinin muvakkat mukavelelerle muayyen hizmetler için kullandığı ücretli Alman
11 Falih Rıfkı Atay, (d.1894 İstanbul, ö.1971 İstanbul) Cumhuriyet döneminin en etkin yazarlarından birisi olarak anılmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İhsan Işık, “ATAY, Falih Rıfkı” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları
Ansiklopedisi, C.I, Elvan Yay., Ankara 2006, s.424-426.
12 Necmettin Sadak, (d.1890-ö.1953) Türk siyaset adamı ve gazeteci. İkinci Dünya Savaşı sonrası bir dönem dışişleri bakanlığı da yapmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İhsan Işık, “SADAK, Necmettin” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
mütehassısların sayısı, ne İranın ansızın istiklâlini gasbedecek, ne de orada askerî bir işgale zemin hazırlayacak derecede korkunç olmasa gerektir…” (Sadak, 1941, s.1-2).
İran’da bulunan Almanlar meselesi, gün be gün dünya gündemi ile birlikte Türk basınını da meşgul etmeye devam etmiştir. 5 Ağustos 1941 tarihli Türk basınının konu ile ilgili aktörü Alman gazeteleridir. İran – İngiltere ve Almanlar başlığı ile çıkan haberde Almanya’nın konuyu dikkatle takip ettiği yazıldıktan sonra, İngiliz tazyikinin İran’ın hükümranlık haklarını hiçe saydığı vurgulanmıştır (Ulus, 1941, s.1).
Ahmet Şükrü Esmer13
, İngiltere, Rusya ve İran başlıklı makalesinde; XIX. yüzyıldan itibaren İngiltere ve Rusya’nın Asya siyasetini İran örneği üzerinden ele almış ve konuyu İran’da yaşayan Almanlar ve müttefik güçlerin İran siyaseti noktasına getirmiştir. Esmer’e göre, İran eskisi gibi değildir ve hem istiklâlini hem de tarafsızlığını korumak için sonuna kadar mücadele edecektir (Esmer, 1941, s.3). Esmer’in makalesinin yayımlandığı gün Ulus Gazetesindeki bir diğer İran haberi ise, İran’da kanunuesasinin 36 ıncı yıldönümü kutlandı başlığı ile verilen ve Tahran’da gerçekleştirilen kutlamaları anlatan iç sayfa haberidir (Ulus, 1941, s.5).
İngiliz-Sovyet işbirliği çerçevesinde İran’a, ülkede yaşayan Almanlar üzerinden yapılan baskılar, yavaş yavaş İran’a İngiltere ve Sovyetler tarafından bir müdahalede bulunulacağı fikrini ortaya çıkartmaya başlamış ve Almanya’daki siyasî çevrelerden alınan haberler, Türk basınında yer almıştır (Akşam, 1941, s.1).
Bu günlerde Yunus Nadi14
, İran ile İngiltere Arasında başlığı ile kaleme aldığı bir makalede, İran’daki Almanlar meselesini geniş açıdan ele almıştır. Nadi’ye göre; İran’da bulunan az sayıdaki Almanın İran’ın dış politikasına ve tarafsızlığına bir etkisi olmayacaktır. İngiltere ise tarafsızlığı kesin olan İran’a haksız bir müdahalede bulunmayacaktır. Almanya’da pek çok İranlı yaşamaktadır ve eğer İran, ülkedeki Almanları sınır dışı ederse, Almanya’da aynı şekilde davranabilir ve iki ülke ilişkileri bozulabilir. Nadi çözüm olarak, eğer ülkeden çıkarmalar olacak ise, bütün muharip ülke vatandaşlarının sınır dışı edilmesini önermiş ve her ne sebeple olursa olsun İran’ın istiklâlinin korunması gerekliliğine vurgu yapmıştır (Nadi, 1941, s.1-3).
Bir süredir konuyu ülke basınında eleştirmenin ötesine geçmeyen Almanya, en sonunda Tahran’daki elçisi vasıtası ile, İran Başbakanına bir nota iletmiş ve ülkede bulunan 2500 Alman vatandaşı sınır dışı edilirse, İran ile diplomatik ilişkilerini kesmek mecburiyetinde kalacağını bildirmiştir (Akşam, 1941, s.1).
İran’da bulunan Alman vatandaşlarının sınır dışı edileceği haberlerinin gündemin en önemli konularından birisi olduğu dönemde, Türkiye hükümeti de, mülteciler ve askerî sığınmacılar hakkında çeşitli kararlar almıştır (Akşam, 1941, s.2). Aynı gün Türk basınında
İngiltere-Rusya Türkiye ve İran Münasebetleri başlığı ile yayınlanan İngiliz Daily Mail
Gazetesindeki bir haber tercümesinde; Almanya’nın Ankara’da gerçekleştirdiği faaliyetlerle, İngiltere ile Sovyetler Birliği’nin, Türkiye ile de İran’ın arasını açmaya çalıştığı yazılmıştır. Makalenin sonunda İngiliz yazar: “Ne İngiltere, ne de Rusya Türkiye’yi veya İran’ı tehdit etmekte değildirler” sözlerini sarf etmiştir (Ulus, 1941, s.3).
Almanya’nın, İran’a vermiş olduğu nota, Yunus Nadi’nin İrandaki mücadele başlıklı makalesine konu olmuş, yazar, son gelişmeleri sıraladıktan sonra, özellikle İngiltere’nin
13 Ahmet Şükrü Esmer, (d.1891-ö.1982) Türk gazeteci ve parlamenter. Çeşitli resmi görevlerde de bulunmuş ve ilerlemiş yaşına rağmen yazmayı bırakmamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmet_sukru_Esmer (E.T. 05.01.2015).
14 Yunus Nadi Abalıoğlu, (d.1879-ö.1945) Cumhuriyet Gazetesini kuran ve ömrü boyunca yöneten Türk gazeteci ve siyaset adamı. Ayrıntılı bilgi için bkz. İhsan Işık, “Yunus Nadi (Abalıoğlu)” Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür
tazyiklerinin fazla ve gereksiz olduğu kanaatine varmıştır. Konuyu tarafsız devletler ve Türkiye cephesinden incelemeye çalışan Yunus Nadi, makalesini şu şekilde tamamlamıştır: “İran’a gelince bu komşu ve dost memleket açık haksızlıkla kendisine tevcih edilen teşebbüs ve tazyiklere ve onların muhtemel neticelerine karşı hür ve müstakil devlet olmanın kutsî vecibelerini yerine getirmekten elbette geri kalmayacaktır. Böyle hayret uyandırıcı garip bir macerada, başta Türkiye olmak üzere bütün yakın şark alemi kalplerinin İran tarafında olacağını söylemeye hacet bile yoktur. Komşu ve dost İran’ın istiklâl ve tamamiyetinin Türkiye Cumhuriyetince ne kadar kıymetli olduğu ise hiçbir taraf için asla anlaşılması zor bir sır değildir”. Makalenin sonundaki not kısmında ise, Alman gazetelerinin İran’a verildiği söylenen notayı şiddetle tekzip ettiğini yazılmıştır (Nadi, 1941, s.1-3).
11 Ağustos 1941 tarihinde Türk basınında İran ile ilgili haberler çıkmaya devam etmiştir. Cumhuriyet Gazetesinde, Almanlar İran’a bir nota verildiğini tekzib ediyorlar başlıklı ilk sayfa haberinde, Almanların son zamanlarda konuşulan notanın asılsız olduğunu açıkladıkları yazılmıştır (Cumhuriyet, 1941, s.1). Aynı gün Akşam Gazetesi ise, Hindistan’da çıkan Daily Sarhad Gazetesinden yaptığı alıntıları İranın takib edeceği siyaset başlığı ile ilk sayfadan vermiştir. İngiliz egemenliğindeki Hindistan’da Müslümanlarca çıkarılan Daily Sarhad Gazetesi, İran için en iyi yolun; ülke içerisindeki Almanları sınır dışı etmesi olduğunu yazmaktadır (Akşam, 1941, s.1).
İngiltere Kafkasya’daki Petrol mıntıkasına müdahale mi edecek? başlıklı haberinde ise Ulus
Gazetesi, İran Gazetesi Ettelaat’dan yaptığı alıntıları vermiştir. Ettehaat Gazetesi, İran üzerine yöneltilen tüm yakıştırmaları asılsız olarak değerlendirmekte, İran hükümetinin ülkesine tamamen hakim olduğundan bahsetmekte ve tarafsızlıktan ayrılmayacaklarının altını çizmektedir (Ulus, 1941, s.1-5). Aynı gün, Ömer Rıza Doğrul, Tazyik ve tehdit siyaseti başlıklı makalesinde İran’a yapılan tazyiki ele almış ve Birinci Dünya Savaşı yıllarında İran’ın İngiliz ve Ruslarca işgaline vurgu yapmıştır. Doğrul’a göre İngilizlerin müttefikleri Sovyetler Birliği’ne yardım etme arzusu çok doğal olmakla birlikte, İran üzerine gerçekleştirdiği tazyik de bir o kadar yanlıştır (Doğrul, 1941, s.3).
Savaşın gidişatı ve Kafkasya’nın konumu, müttefik ülkelerin İran üzerine yapacağı harekâtı adım adım yaklaştırırken, Türk basınında, Sovyetlerin, İran hükümeti nezdinde ülkede bulunan Almanların sınır dışı edilmesi konusunda yeniden girişimlerde bulunduğu ve bunun İran’ın yararına bir gelişme olacağını hatırlattığını anlatan bir haber yayınlanmıştır (Akşam, 1941, s.2). Aynı gün Ulus Gazetesinde yayınlanan haber, İran’ın üzerinde kurulan baskıya karşı aldığı kararı bildirmesi açısından önemlidir. İran herhangi bir tecavüze karşı bitaraflığını silahla müdafaayı
kararlaştırdı başlığı ile verilen habere göre; İran, Alman Dışişlerine verdiği resmî bildiride,
ülkesine karşı gerçekleştirilecek her türlü tecavüze karşı tarafsızlığını silahla koruyacağını bildirmiştir (Ulus, 1941, s.1-3).
Hür ve müstakil bir İran, Şarkın emniyeti için zaruridir başlıklı makalesinde Ömer Rıza
Doğrul, XIX. yüzyıldan itibaren Rusya ve İngiltere’nin İran siyasetini yeniden ele almıştır. Özellikle Birinci Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında İran’daki İngiliz nüfuzu ve ardından İran’ın bağımsızlık hareketine vurgu yapan Doğrul, makalesini şu paragraf ile sonlandırmıştır: “Esasen İranın tam hürriyet ve istiklâlini tanımak ve her müdahaleden sakınarak İranın telakki yolunda kuvvetli adımlar atmasına muhazeret etmek, İngiltere ile Sovyetler Birliğinin menfaatlerine de uygundur. Çünkü geri bir İran, Sovyetlerle İngilizler arasında eskisinden beter rekabetlerin baş göstermesine ve mücadelelerin başlamasına zemin hazırlamaktan başka bir şeye yaramaz. Hür, müstakil, ileri ve kuvvetli bir İran ise, sarkın huzur ve emniyeti namına çok sağlam bir zamândır” (Doğrul, 1941, s.3).
14 Ağustos 1941 tarihli Türk basınının tümünde ana sayfada manşetten verilen haber; İngiltere ve Sovyetler Birliğince Türkiye’ye verilen notadır. Notada, her iki ülke de Montreux
Boğazlar Sözleşmesine sadık kalacaklarını beyan etmişler ve ardından herhangi bir Avrupalı ülkenin tecavüzü halinde Türkiye’ye her türlü desteği vereceklerini bildirmişlerdir (Akşam, 1941, s.1).
İkinci Dünya Savaşında İran meselesi gündeme geldiği günden itibaren İran’ın bağımsızlığı ve tarafsızlığı konusunu ısrarla savunan Türk basını, İran kamuoyunca hüsnü kabul görmüş ve çeşitli İran gazetelerinin, Türkiye ve Türk basını hakkındaki övgü dolu haberleri 14 Ağustos 1941 tarihli gazetelerde yer almıştır (Cumhuriyet, 1941, s.1-3).
Bu arada Hindistan’da İran aleyhine yazılar ve radyo yayınları devam etmekte olup, Delhi Radyosunun, İstanbul’dan içi Alman dolu bir trenin İran’a doğru yola çıktığı ve Erzurum’a vardığı şeklindeki asılsız yayını, İran makamlarınca yalanlanmış ve konu Türk basınına yansımıştır. Haberde, İran makamları, Hint medyasını bir kez daha dikkatli yayın yapmaları konusunda uyarmıştır (Ulus, 1941, s.3).
Aynı tarihlerde, İran’daki Alman vatandaşları konusu bir türlü sonuçlandırılamamıştır. İngiltere ve Sovyetler Birliği yetkilileri, İran hükümeti ile tekrar temas kurarak; İran’da bulunan Almanların fazlalığının iki hükümeti endişelendirdiğini yetkili makamlara bir kez daha iletmişlerdir. Müttefiklerin beklentisi İran hükümetinin fiili tedbirler almasıdır (Akşam, 1941, s.1).
Ertesi gün, Ömer Rıza Doğrul, Cumhuriyet Gazetesi’ndeki makalesinde İran konusunu işlemiş ve özellikle bir takım yabancı kaynaklarda, bazı İranlıların ülkedeki yabancı ajanlar ile işbirliği yaparak mevcut rejimi değiştirecekleri yönündeki haberlerin görülmesi meselesini yorumlamıştır. Doğrul makalesinin giriş kısmında konuya şu şekilde yaklaşmıştır: “İranın bugünkü rejimi, İranı esaretten kurtaran, hürriyet ve istiklale kavuşturarak, İranın medeni seviyesini yükselten ve telakki yolunda azami hızla yürüten bir rejimdir…”. Doğrul’a göre; İran’daki mevcut rejim İran haklınca desteklenmekte ve yabancı ajanlar ile işbirliği yapılarak değiştirilmesi gibi bir durum görülmemektedir. Doğrul, ortaya atılan maksatlı haberlerin Türkiye’de de karşılık bulmayacağını, İran ve rejimini tanıyan hiçbir Türk’ün bu haberlere itibar etmeyeceğini vurgulayarak devam ettiği makalesini, eski devirlerde tutan ve özellikle emperyalist devletlerin şark devletlerine karşı uyguladıkları bu siyasetin, günümüz dünyasında artık geçerli bir taktik olmadığını belirterek sonlandırmıştır (Doğrul, 1941, s.3).
Aynı gün İran Büyükelçiliği bir tekzip metni yayınlamış ve Almanya’nın İran’a 9 Ağustos 1941 tarihinde verdiği iddia edilerek Türk basınına düşen Alman notasını yalanlamıştır (Ulus, 1941, s.1).
İngiltere ve Sovyetler Birliğinin, İran’a dair sürekli ilk gündem maddesi haline getirdiği, İran’daki Alman vatandaşları meselesi ve bu sorunsal üzerinden ortaya attıkları tezler; konu ile ilgili ülkelerin gündemini işgal etmeye devam etmiştir. 20 Ağustos 1941 tarihinde Akşam Gazetesi’nde İngilterenin İran nezdindeki yeni teşebbüsü başlığı ile çıkan haberde; Alman kaynaklarında konu ile ilgili yapılan yorumlar okuyucuya sunulmuştur. Almanlar, müttefiklerin iddia ettiği gibi Alman ajanlarının İran’da gizli bir faaliyet içerisinde olmadıklarını, Almanya’nın ve diğer ülkelerin İran’ın tarafsızlık politikası ile İran hükümetinin ülke içerisindeki hükümranlık gücüne inanılması gerektiğini belirtmektedirler ve bir gün önce Ömer Rıza Doğrul’un İrana dair makalesinde belirttiği hususu tekrarlayarak, İngiltere’nin bu taktiği çok fazla kullandığını söylemektedirler (Akşam, 1941, s.2).
Bu arada İngiltere, etkisi altındaki güçleri kullanarak İran’a yönelik psikolojik harekâtına devam etmiştir. Hindistan’daki Delhi Radyosu, İran-Sovyetler Birliği ilişkilerine ait yorumlar yaparak, her şartta dost kalan bu memleketlerin, dostluklarını nasıl koruması gerektiğine dair tavsiyelerde bulunmaktadır. Açıkladığı ekonomik ve askeri istatistikler ile de İran hükümetine dikkatli olma vurgusu yapan Delhi Radyosunun tavrı, İran basınınca hiç hoş karşılanmamış ve Pars
Ajansı yaptığı açıklama ile Delhi Radyosunun tahrik edici yayınlarına son vermesini istemiştir (Ulus, 1941, s.3).
22 Ağustos 1941 tarihinde, Cumhuriyet Gazetesi, ilk sayfasında İran Şahı Rıza Pehlevi’nin bir nutkunu yayınlamıştır. Üst kısmında şahın bir portre fotoğrafının kullanıldığı İran Şehinşahının
nutku başlıklı haberde, İran Harp okulunun mezuniyetine katılan şahın, orduda izinlerin kaldırıldığı
ve bulundukları nazik duruma binaen ordunun her an hazırlıklı olması gerektiğini söylediği yazmaktadır. Haber iç sayfalarda; İngiliz Daily Telgraph Gazetesinden yapılan alıntılar ile devam etmiştir. İngiliz gazetesi, isteklerinin İran’da yeterli karşılık görmediğinden ve vakitlerinin kalmadığından yakınmakta ve “…Tahranın cevabı derhal gelmediği veya bu cevap memnuniyet verici addedilmediği taktirde, İngiliz hükümeti, vaziyeti aydınlatmak üzere lazım gelen tedbirleri almalıdır. Sabrımızın sonuna gelmiş bulunuyoruz” sözleriyle serzenişine son vermektedir. Cumhuriyet Gazetesinin haberi ise, son kısmında Alman kaynaklarından alınan bir istatistik ile sona ermektedir. Açıklama yapan Alman yarı resmî kaynağına göre İran’da iddia edildiği gibi 2-3 bin Alman yoktur. Bir kısmı kadın ve çocuk olan 690 Alman’a karşılık, İran’da, 2590 İngiliz, 300 Sovyet, 310 İtalyan vardır (Cumhuriyet, 1941, s.1-3).
İran Şahının nutku, ertesi gün Cumhuriyet Gazetesinin ilk sayfasında, başyazı olarak Yunus Nadi tarafından değerlendirilmiştir. Şehinşahın Nutku başlıklı makalesinde Nadi, öncelikli olarak İran ordusunun son dönemde geçirdiği değişim ve modernleşmeye değinmiş ve İran Yüksek Harp Okulunun binin üzerinde mezun vermesini takdirle karşılamıştır. İran ordusunda yaz izinlerinin kaldırılması ve teyakkuz durumuna geçilmesini de herkesçe malum olan duruma bağlayan yazar, makalesine şu sözlerle devam etmiştir: “… Dünyayı kaplamaya doğru giden eşsiz kasırga ortasında her millet, vatan bütünlüğü ile hürriyet ve istiklâlini müdafaa etmek endişesindedir. Mühim olan tek nokta budur”. Makalenin devamında yeni dönem savaşlarının sadece orduları değil, milletin tamamını içine aldığından örnekler veren Yunus Nadi, İran halkının da donanımı itibarıyla böyle bir mücadeleye hazır olduğunu belirtmiştir. İran Şahından bahsederken daima asalet unvanını ekleyen yazar, makalesini şu değerlendirme ile tamamlamıştır: “İran gibi kendi aleminde çalışarak hürriyet ve istiklâli içinde yükselmekten başka maksadı olmayan bir memleketin huzur ve sükununa havale edilecek herhangi ihlâl kasdini mazur gösterebilecek hiçbir sebep bulunamaz, ve bu yolda vuku bulacak her tecavüzün hürriyet ve istiklâline birinci kıymeti veren her memleket gibi İrandan dahi göreceği mukabele elbette kat’i ve azimkar bir müdafaadan başka bir şey olamaz. İran Şehinşahı Hazretlerinin nutukları ile en kat’i şekilde bir daha öğrenmiş oluyoruz ki her ihtimale karşı komşu, dost ve kardeş memleketin açık vaziyeti işte bundan ibarettir” (Nadi, 1941, s.1-3).
Bu arada İran, kısa süre önce aldığı İngiliz notasına cevap vermiştir. İngiliz gazetelerinin diplomasi yazarlarının genel kanaati ise, İran’ın cevabının yetersiz olduğu ve beğenilmediği yönünde oluşmuştur. İngilizler, ısrarla Irak’ta faaliyet gösteren 2-3 bin Alman ajanının varlığından ve bunların üs olarak İran’ı kullandıklarından dem vurmakta ve bu durumun kabul edilemeyeceğinin altını çizmektedirler. İran İngiliz Notasına Cevap Verdi başlıklı haberin ilerleyen kısımlarında ise, New York Radyosundan alıntı yapılarak İngiltere’nin Hindistan Orduları Komutanı Wavell’in15 emrindeki kuvvetlerle Belucistan üzerinden İran’a girdiği haberi verilmiştir.
Bu durumun İngiliz kaynaklarınca resmen tekzip edildiği ve asılsız olduğunun açıklandığı bilgisi de metnin ilerleyen kısımlarında belirtilmiştir (Akşam, 1941, s.1-2).
Aynı gün Ulus Gazetesinde, İran’ın Washington Elçisi Ruzveltle Görüştü ve dedi ki başlıklı haberde ise, İran’ın Washington Büyükelçisi Muhammet Şayesteh’in, Başkan Roosevelt ile
15 Archibald Wawel, (d.1883-ö.1950) Birleşik Krallık Mareşali. Pek çok görevde bulunmuş, son olarak Hindistan
Valiliğinden emekli olmuştur (1947). Ayrıntılı bilgi için bkz.
görüştükten sonra yaptığı beyanat yayınlanmıştır. Büyükelçi konuşmasında: “İran, her nereden gelirse gelsin ve hatta bire on nispetinde de olsa, her hangi bir tecavüze karşı koyacaktır. İki seneden beri Alman seyyahlarına vize verilmemiştir. İran’da bütün ecnebiler sıkı bir nezaret altında bulunmaktadır. İran’ın bitaraflığını muhafaza eylemesi komşularımızın menfaati icabından olduğuna kaniiz” sözlerini sarf etmiştir (Ulus, 1941, s.3).
Ertesi gün, 24 Ağustos 1941 tarihi, Türkiye için üzücü bir haberle başlamıştır. Cumhuriyet Gazetesi, Suad Davaz başlığı ile ilk sayfadan verdiği haberde, Türkiye’nin İran Büyükelçisi Suad Davaz’ın, Tahran’da kalp krizinden vefat ettiğini kamuoyuna bildirmiştir. Müteveffa büyükelçinin kısa özgeçmişi ve kişiliğinin de konu edildiği haberin üst kısmında bir portre fotoğrafı kullanılmıştır (Cumhuriyet, 1941, s.1-3). Akşam Gazetesi de, Suat Davaz’ın vefat haberini verdiği 24 Ağustos 1941 tarihinde, İran ile ilgili haberlere de devam etmiş ve İran-İngiliz anlaşmazlığı ne
safhada? başlıklı haberde; Irak ve Suriye’deki İngiliz motorlu birliklerinin İran sınırına doğru
birtakım hareketler sergilediği ve bazı hazırlıklar içerisinde olunduğu kanaatinin uyandığı yazılmıştır (Akşam, 1941, s.1).
Emekli bir general olan Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet16, 24 Ağustos 1941 tarihli Cumhuriyet
Gazetesi’nde, Eski bir rekabet sahası: İran başlığı ile yayınladığı makalesinde; İran-İngiltere ve Sovyetler Birliği ilişkilerini tarihsel süreçten başlayarak ele almıştır. Tarihi olarak Rus yayılma sahası içerisinde olan bölgenin, İngiltere’nin Asya siyaseti ile daima çakıştığını ve iki devletin bu bölge üzerinde sürekli farklı planlar geliştirdiğini yazan Erkilet, Birinci Dünya Savaşının şartları gereği, iki devletin İran üzerinde ortak menfaatler noktasında anlaştığını ve İran’ın o dönemde kendisi üzerindeki politikalara ses çıkaracak bir gücünün olmadığı belirtmiştir. Sovyetlerin, İran’ı Bolşevikleştirme ve İngilizlerin, emperyal politikalarına rağmen, İran’da Şah Rıza Pehlevi önderliğinde gerçekleştirilen devrimin, İran’a büyük mesafeler aldırdığını vurgulayan yazar, Sovyetler Birliği’ne ulaştırılacak yardımlar konusunda İran’ın olumsuz bir tavrının olmayacağını düşünmektedir. Erkilet’in, İran’daki Almanların ülke dışına çıkarılmasının istenmesine karşı tavrı ise, bu konunun bağımsız bir devlete dayatılamayacak kaba bir hareket tarzı olduğu yönündedir. Makalesinin devamında; İran’ın artık bir hayli güçlü olduğunu ve kendisine yöneltilen tehditlerden çekinmediğini yazan Erkilet, mesleki bilgilerine dayanarak İran ordusu hakkında bilgiler vermiştir. Ona göre, İran’ın barış zamanında 40 bin ve seferberlik halinde 300 bin kişilik eğitimli bir ordusu, 15 tümenlik askerî mühimmatı, çeşitli türlerden 150 kadar uçağı vardır. İngiltere, eğer İran’a saldıracaksa en az 15-20 tümenlik bir ordu ayırmalıdır çünkü mevcut durumda Sovyetlerin, İran’a karşı asker yönlendirmesi çok zordur. Yine Erkilet’e göre, olası bir İran saldırısı, İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin İran transit demiryolundan faydalanma şansını ortadan kaldıracaktır. Emekli generale göre, İran’ı düşmanları safına sokmak, İngiltere için akıllıca bir siyasî hamle olmayacaktır (Erkilet, 1941, s.1-3).
Türk basınında, İran konusunun sık sık işlenmesi ve İran’ın bağımsızlığı ile tarafsızlık ilkesine gösterilen hassasiyet, zaman zaman İran basınında gündem yapılmış ve Türk medyası övülmüştür. Bu haberler de yayınından hemen sonra, Türk basınınca çevrilerek okurlarına duyurulmuştur. 25 Ağustos 1941 tarihli Ulus Gazetesi’nde, İran gazeteleri neşriyatımızdan
memnuniyetle bahsediyor başlığı ile verilen haber de bunlara güzel bir örnektir. Pars Ajansından
alınan bilgiye göre, İran Gazetesi şunları yazmaktadır: “Türk spiker ve gazetecilerinin düşünceleri, Türk meslektaşlarımızın bize karşı olan samimi ve dostane hissiyatlarının bir ifadesidir. İran milletinin kalbinde de Türk kardeşlerine karşı aynı samimi hisler mevcuttur. İranlılar Türk milletinin terakkilerini daima derin ve memnuniyetle takip eylemişlerdir” (Ulus, 1941, s.1). Aynı
16 Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet (d.1883-ö.1958) Türk General ve köşe yazarı. 1932 yılında tümgenerallikten emekli olduktan sonra milliyetçi ve antikomünist yazıları ile gündeme gelmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Huseyin_husnu_Emir_Erkilet (E.T. 05.01.2015).
gün, İngiltere İran işini halledecek başlıklı ilk sayfa haberinde Akşam Gazetesi, İngiliz kaynaklarından yaptığı alıntı ile İran’daki Almanlar meselesine İngilizlerin nasıl yaklaştığı ve neler söylediğini haber yapmıştır. Gazetenin 2. sayfasında ise, Suad Davaz’ın ölümü münasebetile başlığı ile verilen haberde, vefat eden büyükelçi hakkında İran gazetelerinde çıkan övgü haberleri aktarılmıştır (Akşam, 1941, s.1-2).
25 Ağustos 1941 tarihi, İngiliz ve Sovyet ordularının İran’a girdiği tarihtir. Adı geçen orduların sınırı geçerek İran üzerine gerçekleştirdikleri harekât, 26 Ağustos 1941 tarihli Türk basınında kendisine ilk sayfadan genişçe yer bulmuştur. Ulus Gazetesi konuyu; İran’a Girdiler başlığı ile vermiş, ayrıca ilk sayfada; İran Şahı Rıza Pehlevi, İngiliz General Wavell, Tahran’dan bir görünüş ve İran askerlerinin bir geçit resmi ile İran haritası yayınlamıştır. Çeşitli alt başlıklar şeklinde verilen haberde: Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov’un, Sovyet kıtalarının İran’a girmekte olduğunu İran’ın Moskova Büyükelçisine tebliğ ettiği, aynı şekilde Moskova’daki İngiliz Büyükelçisi Stafford Crips’in de, İran’lı meslektaşına, İngiltere adına aynı tebligatı yaptığı yazmaktadır. Haberin devamında, Sovyet ordularının, Kafkas sınırından, İngilizlerin ise güneyden İran sınırını geçtikleri, İngilizlerin ayrıca bir çıkarma harekâtı düzenledikleri belirtilmekte ve yer yer İran direnişinden bahsedilmektedir. Gerek harekâtı gerçekleştiren İngiliz-Sovyet birliklerinin niteliği, gerekse İran’ın direnişi hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. İngiliz ordusuna General Wavell’in kumanda ettiği ve Tahran ile bazı İran kentlerinin hava saldırısına uğradığı bilgisi de haberin devamında yer almıştır (Ulus, 1941, s.1-3).
Cumhuriyet Gazetesi de, 26 Ağustos 1941 tarihli sayısının ilk sayfasının büyük bölümünü İran’ın işgali konusuna ayırmıştır. Çeşitli başlıklar halinde verilen haberlerden; harekât hakkında bilgiler sunan metin, İran’a Yapılan Tecavüz adı altında yayınlanmıştır. İran’a giren Britanya kıtalarının İngiliz ve Hintli askerlerden oluştuğunun bilgisinin verildiği haberde, Sovyetlerin işgali 1921 tarihli Sovyet-İran Antlaşmasındaki haklarına dayandırarak yaptıklarını açıkladıkları ve asıl amacın Nazilerin, İran’ın kaynaklarını kullanmasının engellenmesi olduğu yazılmıştır. Haberin son kısmında ise, Alman Radyosundan alınan bilgiye göre, Sovyet uçakları, Tebriz kentini bombalamışlardır (Cumhuriyet, 1941, s.1-3).
İran Meselesi ve Dünyadaki Akisleri başlıklı haberde ise, İngiliz-Sovyet ortak harekâtının,
Alman, İngiliz ve İtalyan basınındaki akislerinden alıntılar verilmiştir. Örneğin Almanlar, harekâtın her türlü ahlaki kayıtlar dışında gerçekleştirildiğini açıklamıştır. Bu haberin bulunduğu Cumhuriyet Gazetesinin ilk sayfasında, konuyu pekiştirmek amacıyla; bir İran haritası, İran Veliaht Prensinin fotoğrafı ve İran petrol sahasından bir fotoğraf da yayınlanmıştır. İran Ordusu başlığı ile verilen bir diğer haberde ise, Tahran Radyosunun, İran ordusu hakkında yaptığı bir açıklama Türk okurlarına sunulmuş ve ardından da İran ordusu ile ilgili çeşitli rakamlar verilmiştir. Habere göre, İran’da 200 bin kişi silahaltındadır, 300-350 uçak bulunmaktadır. Deniz kuvvetleri ise bir hayli güçsüz olup, 3-4 karakol gemisi ile 6 gambottan mürekkeptir (Cumhuriyet, 193-41, s.1).
Akşam Gazetesinin ilk sayfasında, İngiliz ve Rus Kuvvetleri İran’a Girdi başlığı ile verilen haberde, diğer gazetelerdeki çeşitli bilgilerin benzerlerinin yanı sıra, İngiltere’nin, İran’a girişilen harekâtla ilgili birtakım bilgileri İran’ın komşuları ve ilaveten 2 Müslüman ülkeye daha bildirdiği yazılmıştır. Buna göre İngiltere, Türkiye’ye “ahval ve hadisat her ne olursa olsun, Türkiye’nin menfaatlerine dokunulacak hiçbir şey yapmamayı” taahhüt etmektedir. İngilizler, İran’ın istiklâli ve toprak bütünlüğü konusunda da, Türkiye’ye teminat vermişlerdir. Harekâtın ayrıntıları ile ilgili olarak Amerika Birleşik Devletleri de haberdar edilmiştir. Aynı Gazetenin 2. sayfasında İrandaki
harekatın ilk neticesi başlığı ile verilen haberde ise, Suriye-Filistin-Mısır-Irak hattına sahip olan
İngiltere’nin, İran’ı alması halinde Kafkaslardan Sovyetler Birliği ile komşu olacağı, böylelikle Almanlara karşı geniş bir cephe açılabileceği ve Sovyetlere destek olma imkanının artacağı, Türkiye’ye karşı olası Alman baskınının da sona ereceği yazılmış, son satırlarda ise “Hülasa,
müttefikimiz Sovyetlerle doğrudan doğruya bir rabıta yakında tesis edilecek ve Rusların muhtaç olduğu malzeme artık makul bir tarzda temin edilmiş olacaktır” bilgisi verilmiştir (Akşam, 1941, s.1-2).
Ömer Rıza Doğrul, İran’a Karşı Müşterek Hareket başlıklı makalesinde, İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin İran’a karşı gerçekleştirdiği harekâtı yorumlamıştır. İngiliz ve Sovyet notalarıyla başlayan hadisenin kısa tarihçesine değinen Doğrul, İngiltere ve Sovyetlerin ortaya attığı sebepleri belirttikten sonra bu iddiaları kanıtlayacak hiçbir kimsenin ellerinde olmadığını ve konunun daima İran içi meselelerden ele alındığını ve bunun yanlış bir tutum olduğunu belirtmiştir. Aynı şekilde müttefiklerin, İran’daki Almanların, İran’da darbe yapacağı iddialarını da çok önemsemeyen Doğrul, Tahran’daki iktidar sahiplerinin kendi durumlarını müttefiklerden çok düşüneceklerini ve bu tip bir ihtilal hareketine izin vermeyeceklerini belirtmektedir. Yazar makalesinde, İngilizlerin Almanya’yı; Norveç, Danimarka, Belçika, Hollanda gibi ülkeleri tutarlı olmayan sebeplerle işgal ettiği için sürekli kınadığından bahisle, şimdi İran üzerinde de kendisinin aynı tutarsızlığı göstermekte olduğunu vurgulamıştır. Doğrul, makalesinin son kısmında ise şunları yazmaktadır: “Bize kalırsa, fırsat ve vakit kaçırılmadan bu müşterek hareketin geri alınması daha doğru ve daha isabetli bir hareket teşkil eder. Çünkü İran en dürüst bitaraflığı takip etmiş ve dostlarına karşı bütün taahhütlerini ifadan geri kalmamış bir devlettir. İranın hürriyet ve istiklâline karşı vuku bulacak her hareket çok derin bir iz bırakır ve bu izi bırakmadan vaziyeti telafi etmek müttefikler için daha hayırlı olur” (Doğrul, 1941, s.3).
26 Ağustos 1941 tarihindeki ortak İngiliz-Sovyet harekâtına dair kalem oynatan bir diğer yazar da, Akşam Gazetesinden Necmeddin Sadak olmuştur. Gazetenin ilk sayfasındaki sütununda,
Türk efkârıumumiyesi İranın işgali sebeplerini haklı göremez başlıklı makalesinde konuyu
değerlendiren Sadak, müttefiklerin İran’ın işgaline sebep olan notasını okuduğunu fakat belirtilen sebeplerin işgali gerektirecek ya da inandırıcı kılacak şekilde olmadığını düşünmektedir. Sadak’a göre; bir ülkenin işgali sevimsiz bir durumdur ve özellikle komşu İran’a karşı gerçekleştirilen harekât, sebepler de göz önüne alındığında Türk kamuoyunca hayret ve derin bir üzüntüyle karşılanmıştır. Yazarın kendisi ve Türkiye adına temennisi, bir an önce barışın sağlanmasıdır (Sada, 1941, s.1).
Oldukça uzun süredir savaşın ve çatışma haberlerinin ağırlıklı olarak yer aldığı Türk basınında, 26 Ağustos 1941 tarihinde, savaşan tarafların isminin bir arada geçtiği ama çatışma ilgisi olmayan bir haber yayınlanmıştır. Fuarda İngiliz, Alman, İran ve İtalyan Paviyonları başlıklı haberde, İzmir Fuarına katılan bu ülkelerin faaliyetlerinden bahsedilmiş, stantları hakkında bilgiler verilmiş ve barışa vurgu yapılarak bayraklarının yan yana olduğundan bahsedilmiştir (Akşam, 1941, s.1-2).
Yukarıda bahsedilen olumlu haberler silsilesi uzun süre devam etmemiş, İngiltere ve Sovyetler Birliği’nin İran üzerine gerçekleştirdiği harekât devam ettiğinden, Türk basınının gündemi bu konuya odaklanmıştır. Falih Rıfkı Atay, 27 Ağustos 1941 tarihli baş makalesinde, İran’ın işgaline resmî zemin hazırlayan, İran-Sovyet Antlaşmasına atıf yapmış ve harekâtın lojistik kolaylığını vurgulamıştır. Türk-İran tarihi dostluğuna da değinen Falih Rıfkı, İran’ın jeopolitik konumunun kurbanı olduğunu düşünmektedir (Atay, 1941, s.1).
Aynı tarihte, Cumhuriyet Gazetesindeki başmakalesinde, İran’ın işgali konusuna değinen Yunus Nadi ise, Türk milletinin, müttefiki İngiltere ile kardeş saydığı komşusunun, bu tür bir hadise ile karşı karşıya gelmesinden ne kadar üzgün olduğunu vurguladıktan sonra, olayın hukukî zeminden uzaklığını anlatmış ve özellikle İngiliz basınının sürekli İran’ın toprak bütünlüğüne saygı duyulacak vurgusunu yapmasını, İngiliz kamuoyunun da işgalin haksızlığa inandığının göstergesi saymıştır (Nadi, 1941, s.1).
27 Ağustos 1941 tarihi, Türk basınında, İran’ın işgali ile ilgili pek çok haberin farklı sayfa ve ebatlarda yayınlandığı bir gün olmuştur. Bu haberlerin pek çoğu çeşitli fotoğraflarla süslenmiştir. Bazı örnekler vermemiz gerekir ise: İngilizler İki İran Limanını Topa Tuttular başlıklı haberde işgal harekâtı anlatılırken, haberin yan kısmında geçit yapan İran ordusu fotoğrafları yer almaktadır (Akşam, 1941, s.1-2). Tebriz’den bir görüntünün sunulduğu bir diğer haberin başlığı ise: İran Harekatı şeklinde olup, İngiliz kuvvetlerinin petrol tesisleri ve Kasrışirin’i işgalleri anlatılmaktadır (Ulus, 1941, s.1-5). Türk basınında dönemin önemli özelliklerinden birisi de el yapımı haritaların yayınlanmasıdır. 27 Ağustos 1941 tarihinde de bu tip haritalar basında yer bulmuş ve Basra Körfezi ile İran’ı gösteren bir harita, İran Harbi Gerilerde Kabul Edecek ve
Rus-İngiliz Hareketi Hayret Uyandırdı başlıklı iki ayrı haberin üzerinde verilmiştir. Adı geçen
haberlerde ise, savaşın gidişatı hakkında ayrıntılar verilmiştir. Haberlerin alt kısmında ise modern teçhizatlarla donanmış İran ordusuna ait bir fotoğraf sunulmuştur (Cumhuriyet, 1941, s.1-3). Dönemin teknolojisi de göz önüne alındığında en önemli materyallerin başında gelen haritalardan birisi de, dönemin Türk Askeri Belgeleri içerisinde bulunmaktadır17
.
İran’ın işgali konusunda, İran-İngiltere ve Sovyetler Birliği ekseninin dışına çıkan bir haber olarak ise, aynı gün Akşam Gazetesinde, Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanı M.Hull’un açıklamasını görmekteyiz. Hull, konuyu Amerika Birleşik Devletlerinin bakış açısından değerlendirmiş ve zımmen kabul ettiklerini belirtmiştir (Akşam, 1941, s.1).
27 Ağustos 1941 tarihinde işgal haberlerinin dışında İran ile alakalı olarak, İran Şahının, Türkiye’nin vefat eden Tahran Büyükelçisi için, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye gönderdiği başsağlığı telgrafı görülmektedir (Ulus, 1941, s.1).
Bahsedilen günle ilgili son haber olarak, Ömer Rıza Doğrul’un makalesinden söz etmek gerekmektedir. Doğrul, çalışmasında, Mısır basınında son günlerde çıkmaya başlayan ve sünnî-şii farklılıkları ile çatışmalarına vurgu yapan haberleri eleştirmekte ve mezhep farklılıkları nedeni ile Müslüman ülkelerin İran meselesine duyarsız kalmayacağını yazmaktadır (Doğrul, 1941, s.3).
27 Ağustos 1971 tarihinde, Türkiye’ye gelmesi muhtemel İranlı mülteciler için, Türk hükümeti bir takım hazırlıklara başlamış ve Milli Müdafaa Vekaleti, Başvekalete gönderdiği bir belgede, gelecek mültecilerden asker olanların Erzurum’da sağlık kontrolünden geçirileceğini, hasta olanların askeri hastanede tedavi edileceğini, gerekli görülenlere ihtiyacı hasıl olan temizliğin yapılacağını, tüm mültecilere çiçek aşısı vurulacağını ve daimi iskan mekanlarına ulaştıklarında da tifo aşısı uygulanacağını bildirmiştir18. Aynı tarihte, Türkiye Başbakanlık Cumhuriyet Arşivindeki
bir başka belgeye göre, savaş halindeki İran’da bazı güzel faaliyetler devam etmekte, İran Otomobil (Turink) Kulübü, 100 araç için Türkiye’den triptik19 istemektedir. İran’ın içinde
bulunduğu durum sebebiyle de, Türk Gümrük ve İnhisar Vekaleti, ilgili belgeyi vermek için Başvekaletten görüş sormaktadır20
.
Sovyetler Tebriz’e Girdiler başlığı ve yanında bir İran haritası ile altında İran süvarilerini
gösteren bir fotoğrafla verilen haberde; Sovyet kuvvetlerinin kuzeyden, İngiliz kuvvetlerinin ise güneyden ilerleyişleri ayrıntıları ile anlatılmıştır (Ulus, 1941, s.1-3). Harbe Rağmen İranda Sulh
Ümitleri başlıklı ve üst kısmında İran Dışişleri Bakanı Muzaffer Han’ın fotoğrafı ile süslenmiş bir
diğer haberde ise, İran’a iletilen yeni bir müttefik notasında, ülkedeki Almanların süratle çıkarılması halinde askerî harekâtın duracağı haberi yayınlanmıştır (Cumhuriyet, 1941, s.1-3). Bu habere tezat teşkil edecek şekilde, Londra gazetelerinden yapılan alıntılarda ise, İran’ın ülkesindeki
17 ATASE, İkinci Dünya Savaşı Katalogları, belge 1-006-1. 18 BCA, f.030.10., y.55.366.3.
19 http://www.turing.org.tr/index.php?r=content/view&id=40&label=gumruklerden-gecis-karnesi-triptik (E.T.18.01.2015).
