ADAMOTU’NUN (Mandragora sp.) TARİHTEKİ KULLANIMINA DAİR ARKEOLOJİK KANITLAR: TATARLI HÖYÜK (CEYHAN/ADANA)

ADAMOTU’NUN (Mandragora sp.) TARİHTEKİ KULLANIMINA DAİR

ARKEOLOJİK KANITLAR: TATARLI HÖYÜK (CEYHAN/ADANA)

Salih Kavak

, Halil Çakan

, K.Serdar Girginer

, İlter Uzel

, Atabay Düzenli

2Çukurova Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü 3Çukurova Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü

4İstanbul Üniversitesi Yeni Yüzyıl Üniversitesi Diş Hekimliği 5Emekli Öğretim Üyesi

GİRİŞ

Bitkiler tıbbi rahatsızlıkların önlenmesinde ve iyileştirilmesinde hayati rol oynamaktadır. Bitki kullanımının kaynağı insanlığın doğuşuna kadar gider ve yazılı kayıtlardan öncesinde başlar. Kuzey Irak’taki Şanidar Mağarası’nda bulunan Neandertal insana ait mezarda tedavi edici özellikleri olan Achillea sp. (Civanperçemi), Centaurea

solstitialis (Çakırdikeni), Senecio sp. (Kanaryaotu), Muscari sp. (Sümbül), Ephedra altissima (Denizüzümü) ve Althea sp. (Hatmi) türlerine ait polen izleri bulunmuştur (Lietava, 1992). Yazının bulunmasıyla birlikte Mısır,

Mezopotamya ve Çin gibi eski uygarlıklarda bitkilerden iyileştirici ilaçlar hazırlandığını gösteren yazılı belgeler günümüze kadar ulaşmıştır. Tarihte bitkilerin tıbbi amaçlı olarak kullanımına ait ilk yazılı bilgiler 3. Ur Hanedanlığı zamanına tarihlendirilmektedir (Biggs, 2005). Boğazköy-Hattuşa Hitit devlet arşivinde ele geçirilen metinlerden, M.Ö. 2. binyılda Anadolu’da uygarlık kurmuş olan Hititlerin her türlü büyü yöntemleri dahil doğada bilinen şifalı bitkileri en iyi şekilde kullanarak karşılaştıkları sağlık sorunlarını çözmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır (Ünal ve Girginer, 2007). Hitit tabletlerinde geçen bitkiler arasında, bugün Anadolu'da halen tıbbi amaçla kullanılan adamotu, banotu, haşhaş, mazı, mersin, meyan kökü, safran gibi bitkiler de yer alır (Erginöz,1999).

Hititlere tıp ve büyü konusunda uzman kişiler, Anadolu’da Hurrice ve Luwice konuşulan güney ve güneydoğu bölgelerinden, özellikle de Kizzuwatna’dan yani Çukurova’dan gelmiştir. Ellerinde tıpkı tıpta olduğu gibi büyücülükte de insan yaşamının tüm olumsuz yönlerini, onu etkileyen tüm kötülükleri kapsayan hazır bir reçete zinciri vardı (Ünal ve Girginer 2007).

MATERYAL

Çalışmanın ana materyali Çukurova Üniversitesi Arkeoloji Bölümü tarafından, Yrd. Doç. Dr. K. Serdar Girginer başkanlığında sürdürülen Tatarlı Höyük kazısında yürütülen arkeobotanik çalışmalarında elde edilmiştir. Tatarlı Höyük Hitit, Asur, Babil, Alalakh, Ugarit ve diğer çevre kültür bölgelerinden elde edilen yazılı metinlerinde de adı geçen, sayısı elliden fazla Kizzuwatna kentinden birisi olma olasılığı olan, özellikle Lawazantia’ya aday kentler arasında düşünülmektedir (Girginer ve ark., 2009). Tatarlı Höyük 2012 kazı sezonunda BA-173 nolu açmadaki II nolu mekandan alınan toprak örneğinden yüzdürme (flotation) yöntemi kullanılarak Solanaceae (Patlıcangiller) familyasından Mandragora sp. (Adamotu) türüne ait karbonlaşmış tohum örneği bulunmuştur.

Resim 1: Tatarlı Höyük’ün konumu ve kazı alanı

YÖNTEM

Arkeolojik kazı çalışması yapılan alanda arkeobotanik çalışmalar için toplanacak ve analizleri yapılacak materyal düzenli ve sistematik bir çalışma ile elde edilmiştir. Bu amaçla kazı alanındaki farklı açmalarda gerçekleştirilen kazı çalışmalarından düzenli olarak, belirli sistematik kurallar dâhilinde, toprak örnekleri toplanmıştır. Sistematik örnek alma yöntemine bağlı olarak oluşturulan sabit örnekleme noktaları dışında, kazı esnasında ortaya çıkan silo, pithos, ocak, fırın, çöp çukuru, bazı mekân içlerinden, mekân tabanlarından ve arkeologların önemsediği bazı mimari buluntuların çevresinden de toprak örnekleri alınmıştır.

Yüzdürme yöntemi, bitki kalıntılarını topraktan ayırmak için kullanılan bir ıslak eleme işlemidir. Bunun için özel olarak dizayn edilmiş yüzdürme sistemi (flotation) dediğimiz yöntem kullanılmıştır. Islak eleme yöntemiyle elde edilen bitki kalıntıları laboratuvar ortamında mikroskop altında boyutlarına veya morfolojik özelliklerine göre ayrıştırılmıştır. Ayrıştırılan örnekler dijital olarak mikroskop altında fotoğraflanmış, günümüz adamotu bitkisine ait tohum örnekleri ile karşılaştırılarak bitkinin tanımlaması yapılmıştır.

BULGULAR

Mekanın içerisinde kireç bir taban ile döküntü kerpiç tespit edilmiş ve bunların birleştiği kenar kısımlarında yanık izlerine rastlanması ve yine aynı mekan içerisinde bir adet havan eli ve öğütme taşının ele geçirilmiş olması bu mekanın bitkisel drog hazırlamada kullanılan bir mekan olabileceğini düşündürmektedir. Tatarlı Höyük’te 2009 ve 2010 yıllarında yapılan günümüz yüzey florası çalışmalarında elde edilen verilerin değerlendirilmesi sonucu tespit edilen 149 taksondan 93 taksonun gıda, ilaç, süs, hayvan yemi, yakacak ve diğer amaçlar için doğadan direkt olarak toplanıp tüketildiği saptanmıştır. Tespit edilen türler arasında Adamotu (Mandragora autumnalis) ise dikkat çekmiştir.

Resim 2: Tatarlı Höyük kazılarından elde edilen ve M.Ö. II. binyıla tarihlenen Adamotu (Mandragora sp.) bitkisine

ait karbonlaşmış tohum örneği ve aynı yerde bulunan öğütme taşı ve havan eli.

Solanaceae (Patlıcangiller) familyası, ekonomik açıdan büyük önem taşır ve yaklaşık 2300 tür ile çiçekli bitkiler ailesinin en geniş ailelerinden birisidir. Yiyecek olarak tüketilmesinin yanında tıpta, farmakolojide ve ilaç tedavisinde bir ilaç kaynağı olarak son derece önemlidir ancak bu ilaçların aşırı kullanımı zehir etkisi yaptığından dolayı kötü bir üne sahiptir (Hawkes et.el., 1991).

Resim3: Tatarlı Höyük yüzey florası çalışmalarında bulunan Adamotu (Mandragora autumnalis)

Adamotu (Mandragora sp.), Patlıcangiller (Solanaceae) familyasından, toprağın hemen üstünde gelişen rozet yapraklı, olgunlaştığında sarı renkli meyveli ve kazık köklü çok yıllık bir bitkidir. Ortadoğu’nun sıcak bölgelerinin doğal bir bitkisidir ve dünyanın diğer bölgelerinde çok nadir görülmektedir. Kökleri % 0,3 oranında Hiyosiyamin, Skopolamin ve Atropin içerir. Bundan dolayı zehirli bir bitkidir. Ağrı kesici, yatıştırıcı, cinsel gücü arttırıcı gibi etkileri vardır (Waniakowa, 2007).

Mısır mezar resimlerinde adamotunun törenlerdeki kullanımı resmedilmiştir. M.Ö. 1550 yılında yazılmış olan ve en eski tıbbi bilgi kaynaklarından birisi olan Ebers Papirüsü’nde bu bitkinin kullanımına yer verilmiştir. Yine benzer şekilde Hipokrat (M.Ö. 460 – M.Ö. 377) ve Aristoteles’in halefi olan Theophrastus (M.Ö. 372 – M.Ö. 287) bu bitkinin sakinleştirici, ağrı kesici ve yara iyileştirici olarak tedavide kullanmışlardır (Waniakowa, 2007).

İnsanlık tarihi boyunca tedavi edici ve sihirli özellikleri nedeniyle kullanılan bitkiler arasında Adamotu (Mandragora sp.)’nun hem toplanma ritüeli hem de kullanımı açısından yeri çok faklıdır. Bu bitkinin bu kadar ünlenmesindeki en önemli özelliği insan şeklindeki kalın köküdür. Bitkinin kökünün insana benzediği için bir ruh taşıdığına dolayısıyla topraktan bir insan tarafından sökülmesinin cinayeti çağrıştırdığına inanılmaktadır. Sökülme işlemi sırasında kökten geldiğine inanılan çığlık seslerinin insanı çıldırtacağını hatta öldüreceğine inanıldığından bu işlem sırasında bitkiye bağlanan köpekler kullanılmıştır.

Eski Mısırlılar kökü bir sıvıda (muhtemelen alkol) bekleterek elde ettikleri ekstreye "Hayat Suyu" (Abı Hayat, Sa of Life) adını vermişler ve bunun içen kişiye sağlık, canlılık ve uzun ömür vereceğine inanmışlardı. Mısırlılar adamotunun tanrılarla ilişkisi olduğunu düşündüklerinden günümüzde de halen devam etmekte olan Hristiyanların ilahi tasvirlerin önünde ateş yakma geleneklerine benzer bir şekilde adamotunu evlerinin bir köşesine koyar ve önünde mum yakarlardı. Adamotuna adak adarlar ve onu dualarında yüceltirlerdi (Başer, 1996). Mezopotamya, Mısır ve yerli Anadolu geleneklerinden etkilenen Hititler tıp ve büyücülükte benzer uygulamaları kullanmışlardır. Adamotu, Hitit tabletlerinde ĜIŠ NAM.TAR olarak geçmektedir (Ünal, 2007).

Namtar (Namtara veya Namtura; ölüm veya kader anlamına gelir), Sümer, Asur ve Babil mitolojilerinde cehennemle ilgili bir tanrı bir tür iblis, ölüm tanrısı ve An, Ereşkigal ve Nergal'ın elçisidir. Hastalıklardan ve haşerattan onun sorumlu olduğuna inanılır, bu hastalıklardan korunmak için ona bazı adaklarda bulunulurdu (Black and Green, 2000).

Adamotunun sahip olduğuna inanılan bu ruhani özelliklerinin yanında özellikle vücudu uyuşturma etkisinden çok farklı amaçlarla binlerce yıl boyunca yararlanılmıştır. Sezar, Büyük İskender ve Hannibal gibi komutanlar savaşlarda düşman askerlerini ele geçirebilmek için adamotunu içtikleri sıvıların içerisine karıştırmış ve onları etkisiz hale getirmiştir. Tatarlı Höyük yakınlarında bulunan Anavarza Antik Kenti’nde yaşamış olan ünlü Anadolu hekimi Dioscorides’in en önemli eseri olan ve 1500 yıl boyunca bilim dünyasında kaynak kitap olarak kullanılan «De Materia Medica» ‘da adamotundan hazırlanan şarabın anestezik olarak, ameliyat olacak veya dağlanacak hastalara verildiğini M.S. 1. yüzyılda bildirmişti.

Resim 4: «De Materia medica» ve diğer tıp kitaplarında resmedilen Adamaotu (Mandragora sp.)

SONUÇ

Anadolu’da yaşamış bütün kültürler zengin Anadolu florasından ve kültüründen etkilenerek bitkilerden fazlasıyla faydalanmışlardır. Hititler döneminde kutsal bir şehir olma özelliği olan Tatarlı Höyük’te yapılan arkeobotanik ve etnobotanik çalışmalarda elde edilen bilgiler de Hititlerin hem adamotunu hem de diğer birçok bitkiyi tıbbi veya ritüel amaçlı kullandığını kanıtlamaktadır.

Günümüz Anadolu kültürüne baktığımızda, bitkilerin kullanımında, halen birçok geleneğin Hititler dönemindeki gibi devam ettiğini görmekteyiz. Adamotu, binlerce yıldır tıbbi ve majik ritüellerde kullanılan en önemli bitkilerden biri olma özelliğini halen korumaktadır.

Adamotunun anavatanı Orta Asya’dır. Ancak günümüzdeki yayılışına baktığımız zaman özellikle Akdeniz’e kıyısı olan şehirlerde yayılışının yoğun olduğu görülmektedir. Özellikle arkeolojik yerleşim yerlerinde bulunuyor olması bu bitkinin insanlar vasıtasıyla herhangi bir nedenden dolayı göç ederken yanlarında götürdükleri sonucu ortaya çıkmaktadır.

Farklı amaçlar için kullanımından dolayı ortaya çıkan kötü şöhretini bir kenara bırakırsak uygun şekilde kullanımında çok yararlı bir bitki olduğu tartışmasızdır.

KAYNAKLAR

BAŞER, K.H.C., 1996. “Adamotunun Büyüsü”, T ıbbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Araştırma Merkezi, Aralık-1996,Sayı-12, s.30-35. BIGGS, R.D., 2005. “Medicine, Surgery, and Public Health in Ancient Mesopotamia”, Journal of Assyrian Academic Studies, Vol.19, no.1, 1-19.

BLACK, J. and GREEN, A., 2000. Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, University of Texas Press. 192 s. ERGİNÖZ, G.Ş., 1999. HititlerdeAnatomi ve Tıp, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.

GİRGİNER, K.S., GİRGİNER, Ö.O. ve AKIL, H., 2009. “Tatarlı Höyük (Ceyhan) Kazısı: İlk İki Dönem”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3.Cilt , s.453-469.

HAWKES J.G., LEST ER R.N., NEE M. and EST RADA N., 1991. Solanaceae III Taxonomy Chemistry Evolution. The Royal Botanic Gardens Kew, Richmond, Surrey, UK for The Linnean Society of London. LIET AVA, J., 1992. “ Medicinal Plants in a Middle Paleolithic Grave Shanidar IV?”, Journal of Ethnopharmacology, vol. 35(2), pp. 263-266.

ÜNAL, A., 2007. Hititçe Çok Dilli El Sözlüğü, Vol.II N-Z, Dr. Kovac Yayınevi, Hamburg.

WANIAKOWA, S., 2007; “Mandragora and Belladonna – T he Names of Two Magic Plants”, Studia Linguistica, Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 124, p. 161-173.

ÖZET

Adamotu (Mandragora sp.), Patlıcangiller (Solanaceae) familyasından, toprağın hemen üstünde gelişen rozet yapraklı, olgunlaştığında sarı renkli meyveli ve kazık köklü çok yıllık bir bitkidir. Ortadoğu’nun sıcak bölgelerinin doğal bir bitkisidir ve dünyanın diğer bölgelerinde çok nadir görülmektedir. Kökleri % 0,3 oranında Hiyosiyamin, Skopolamin ve Atropin içerir. Bundan dolayı zehirli bir bitkidir. Ağrı kesici, yatıştırıcı, cinsel gücü arttırıcı gibi etkileri vardır. Bu özelliklerinden dolayı adamotu binlerce yıldır tıp, sihir ve büyücülükte kullanılan, mistik güçler yüklenen en önemli bitkilerden biri olmuştur. Hitit tabletlerinde yazılı bitkiler arasında adı ĜIŠ_{NAM.TAR olarak geçen adamotu da yer} almaktadır. Hititlere tıp ve büyü konusunda uzman kişiler özellikle Kizzuwatna’dan yani Çukurova Bölgesi’nden gelmiştir. Hitit Dönemi’nin en önemli kutsal kentlerinden biri olan Lawazantiya’ya aday Tatarlı Höyük’teki 2012 kazı sezonunda yapılan arkeobotanik çalışmalarda karbonlaşmış Mandragora sp. (Adamotu) tohumu tespit edilmiştir. Tohum örneklerinin bulunduğu mekânda havan ve havaneli gibi malzemelerin bulunması Hititler döneminde de bu bitkinin tıbbi amaçlarla yaygın bir kullanımının olduğunu göstermektedir. Tatarlı Höyük yakınlarında bulunan Anavarza Antik Kenti’nde yaşamış olan ünlü Anadolu hekimi Dioscorides, en önemli eseri “De Materia Medica”‘da adamotundan hazırlanan şarabın anestezik olarak, ameliyat olacak veya dağlanacak hastalara verildiğini M.S. 1. yüzyılda bildirmiştir.