TATARLI HÖYÜK M.Ö. II. BİNYIL TABAKALARINA AİT ARKEOBOTANİKSEL BULGULAR: ÖN RAPOR

TATARLI HÖYÜK M.Ö. II. BİNYIL TABAKALARINA

AİT ARKEOBOTANİKSEL BULGULAR: ÖN RAPOR

Salih KAVAK*

Halil ÇAKAN

K.Serdar GİRGİNER

ÖZET

Bu çalışma, Tatarlı Höyük (Ceyhan/Adana) 2011-2012 kazı dönemlerinde M.Ö. II. binyıl tabakalarından elde edilen bitkisel kalıntıların arkeobotaniksel değerlendirmelerinin bir ön raporudur. Yüzdürme ve kuru eleme işlemleri kullanılarak 18 açmaya ait toplam 196 toprak örneğinden bitki kalıntıları ayrıştırılmıştır. Elde edilen karbonlaşmış bitki kalıntılarının laboratuvar ortamında incelenmesi sonucunda en fazla görülen kültür bitkisinin buğday (Triticum), arpa (Hordeum), asma (Vitis vinifera) ve zeytin (Olea

europea) olduğu görülmüştür. Doğal floraya ait karbonlaşmış buluntular günümüz

bölge florasıyla benzerlikler taşımaktadır. En yaygın görülen doğal bitkiler engerekotu

(Echium), semerotu (Schoenoplectus), sığırkuyruğu (Verbascum) ve ebegümeci (Malva)

cinslerine ait türlerdir.

Anahtar Kelimeler: Tatarlı Höyük, arkeobotanik, yüzdürme

ARCHAEOBOTANICAL FINDINGS RELATED TO THE

II. MILLENIUM B.C. LAYERS FROM TATARLI HÖYÜK:

PRELIMINARY REPORT

This study is a preliminary report on the archaeobotanical assessments of plant remains extracted from BC II. millenium layers during Tatarlı Höyük (Ceyhan/Adana) 2011-2012 excavation periods. Using flotation and dry sieving processes, plant remains were separated from 196 soil samples belong to 18 areas. As a result of laboratory examination of carbonized plant remains most common cultivated plants were found to be wheat (Triticum), barley (Hordeum), grapevine (Vitis vinifera) and olive (Olea europea). Carbonized findings of the natural flora have similarities with today’s regional flora. The most common native genus are viper’s bugloss (Echium), bulrush (Schoenoplectus), mullein (Verbascum) and mallow (Malva).

Key Words: Tatarlı Höyük, archaeobotany, flotation

*

Prof.Dr. Halil ÇAKAN, Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Sarıçam-Adana/ TÜRKİYE

Sarı-GİRİŞ

Arkeolojik alanlardan elde edilen karbonlaşmış bitkisel ve hayvansal kalıntılar, ait olduğu dönemde yaşayan insanların çevre ile olan ilişkileri, beslenme ve kültürel yaşamalarına ilişkin önemli bilgiler sağlayan buluntuların başında gelmektedir. Arkeobotaniksel açıdan ele alındığında bitkisel kalıntılar yanarak veya su altındaki havasız koşullarda kömürleşme veya mineralleşme şeklinde korunarak günümüze kadar ulaşabilmiştir. Bitki kalıntılarının geçmişteki gerçek miktarları saptanamasa da, sistemli şekilde toplanan ve istatiksel analizleri yapılan örnekler bir yerleşkedeki bitki kullanımı, bitkilerin kökeni, doğal bitki örtüsü ve tarım yöntemleri hakkında önemli bilgiler sağlamaktadır (Ergun, 2008).

Bitkisel ürünler, Ortadoğu’da her zaman yaşamsal rol oynamıştır. Çoğunlukla yiyecek, yakıt, ilâç ve inşaat malzemesi olarak kullanılmıştır. Bu nedenle, tarih öncesi

toplulukların en önemli faaliyeti olan tarım ve tarımın gelişmesi, eski uygarlıkların araştırılmasında odak noktası olmaktadır (Nesbitt, 1995).

Mevcut bilgilere göre, insanların toplayıcı ve avcılık şeklindeki yaşamlarını terk ederek, ilk yerleşik ve tarımsal toplum yapısına, 10.000 yıl önce, son buzul çağının bitmesinden sonra, günümüzde Ortadoğu ve Doğu Akdeniz’i içine alan ve ‘Bereketli Hilâl’ olarak adlandırılan bölgede geçmişlerdir (van Zeist ve Bakker-Herees, 1985).

Günümüzde, tarımda kullanılan çok sayıda kültür bitkisinin yabanî ataları veya akrabaları olan yabanî bitki türlerine ait doğal popülasyonların bu bölgede tespit edilmesi nedeniyle, Vavilov’un ‘Türlerin Kökenleri’ adlı eserinde bu bölge dünyadaki en önemli bitkisel gen merkezlerinden biri olarak kabul edilmiştir (Damania, 1990; Celka ve Drapikowska, 2008).

Arkeobotaniksel çalışmaların büyük bir kısmının Verimli Hilâl’in merkezinde yer alması nedeniyle, özellikle Doğu Akdeniz Bölgesi’nde yer alan arkeolojik kazılarda hâlen arkeobotaniksel açıdan veri eksikliği bulunmaktadır. Araştırma alanı olan Tatarlı Höyük’ün (Ceyhan/Adana) Verimli Hilâl’in batı ucu olan Doğu Akdeniz Bölgesi’nde yer alması nedeniyle arkeobotaniksel açıdan önemli bilgiler sağlayacağı düşünülmektedir. Özellikle, Tatarlı Höyük, içerisinde yer aldığı verimli ovaları ve su kaynakları bakımından kendine özgü coğrafî konumu ve verimli ovaları ile sadece eski çağlarda değil, günümüzde de önemli bir konuma sahip bölgelerden biri olan Yukarı Ova (Ceyhan Ovası) ve Çukurova’da boyutlarıyla, en dikkat çeken höyükleri arasında yer almaktadır. Tatarlı Höyük gibi büyük yerleşmeler içinde Tarsus-Gözlükule, Mersin-Yümüktepe, Yüreğir-Misis Höyük ve Seyhan-Tepebağ yer almaktadır. Tatarlı Höyük Hitit, Asur, Babil, Alalakh, Ugarit ve diğer çevre kültür bölgelerinden elde edilen yazılı metinlerinde de adı geçen, sayısı elliden fazla Kizzuwatna kentinden birisi olma olasılığı olan, özellikle Lawazantia’ya aday kentler arasında düşünülmektedir (Ünal ve Girginer, 2007; Girginer ve ark., 2009).

Tatarlı Höyük’teki ilk arkeobotaniksel çalışmalar Aslan (2012) tarafından 2009-2010 kazı dönemlerinde Hellenistik Dönem tabakalarından elde edilen karbonlaşmış

bitkisel kalıntıların değerlendirilmesiyle başlamıştır. Bu çalışmada ise M.Ö. II. binyıl

tabakalarından elde edilen arkeobotaniksel kalıntılar incelenerek, bu dönemde yaşayan insanların doğa ile ilişkileri ve kültürel yaşamları hakkında bilgi edinilmesi amaçlanmıştır.

MATERYAL

Bu çalışmada değerlendirilen örnekler Adana İli Ceyhan İlçesi sınırları içerisinde yer alan Tatarlı Höyük kazısından elde edilmiştir. Kömürleşmiş bitkisel kalıntıların tamamı, 2011-2012 kazı sezonunda, M.Ö. II. binyıl tabakalarına ait toplam 18 açma içerisinden elde edilen 196 adet toprak örneğinin yüzdürme (flotation) ve kuru eleme yöntemleri kullanılarak elde edilmiştir. Bu örnekler içerisinde, kazı alanındaki açmalarda yer alan çöp çukurları, pithoslar, ocak ve mutfak gibi bölgelerden elde edilen kalıntılarda yer almaktadır.

YÖNTEM

Herhangi bir kazı alanında, geçmişe ait kültürel yaşam, doğa-insan ilişkileri ve beslenme şekilleri hakkında doğru bilgiler elde edilmesi, arkeobotaniksel verilerin sistemli bir şekilde alınması, ayrıştırılması ve analizi ile mümkün olmaktadır. Bu amaçla, Tatarlı Höyük kazısına ait farklı açmalarda ortaya çıkarılan M.Ö. II. binyıl tabakaları üzerinde yoğunlaşılmış ve kazı çalışmaları esnasında, belirli sistematik kurallar dâhilinde, bu tabakalardan toprak örnekleri toplanmıştır. Bu doğrultuda her bir açmadan çaprazlama örnek alma yöntemi kullanılmıştır. Çaprazlama örnek alma yönteminde, 10x10 m.lik her bir açmanın köşelerinde ve merkezinde olmak üzere 1x1 m.lik kareler şeklinde 5 daimî örneklik alan oluşturulmuştur. Açmalardaki kazı çalışmalarında, her bir 10-15 cm.lik derinlikteki toprak örnekleri alınarak etiketlenmiştir. Bu sabit örneklik alanların dışında, kazı esnasında ortaya çıkan silo, pithos, ocak, fırın, çöp çukuru, bazı mekân içlerinden, ayrıca mekân tabanlarından ve arkeologların önemsediği bazı mimarî buluntuların çevresinden de toprak örnekleri alınarak etiketlenmiştir.

Elde edilen toprak örnekleri içerisindeki muhtemel bitkisel kalıntıları ayırt etmek için ıslak eleme (yüzdürme) yöntemi kullanılmıştır. Bu amaçla, kazı alanına yakın bir yerde özel olarak dizayn edilmiş yüzdürme sistemi düzeneği oluşturulmuştur. Pithos veya küçük kaplar içerinden elde edilen az miktardaki toprak örnekleri içerisindeki karbonlaşmış bitkisel kalıntılar ise plastik kovalar içerisinde el ile yüzdürme işlemine tabi tutulup çapı 2 veya 1 mm.lik eleklerden geçirilerek ayrıştırılmıştır. .

Yüzdürme işlemi için alınan toprak örneklerinin öncelikle volumetrik olarak miktarı belirlenmiştir. Ayrıca, yüzdürme işlemine tâbi tutulacak toprak örneği tartılarak ağırlık olarak da miktarı belirlenmiştir. Yüzdürme işlemi esnasında ise yeni bir kayıt formu tutulmuştur. Bu form üzerine toprakla birlikte gelen etiket üzerindeki bütün bilgilere ek olarak yüzdürme tarihi, yüzdürme işlemini gerçekleştiren kişinin adı ve soyadı, toprak örneği ile ilgili kaba gözlemler (rengi, kaba tekstür, granül yapısı, vs) ve yüzdürme sonrası elde edilen ön gözlemler kaydedilmiştir. Elde edilen kömürleşmiş bitkisel kalıntılar kaput bezleri içine alınarak açık havada kurumaları sağlanmıştır.

Yüzdürme işlemi dışında kazı alanında ortaya çıkabilecek büyük boyuttaki, gövde ve kök parçaları gibi kömürleşmiş bitki kalıntıları kuru eleme yöntemiyle topraktan ayrılmıştır. Bu işlemde farklı çaplardaki deliklere sahip elekler yardımıyla, alınan toprak örneği kuru olarak elenmiş ve elek üzerinde kalan bitki kalıntıları topraktan ayrıştırılmıştır. Islak veya kuru eleme yöntemiyle elde edilen tüm bitki kalıntıları laboratuvar ortamında mikroskop altında boyutlarına veya morfolojik özelliklerine göre ayrıştırılmıştır. Ayrıştırılan örneklerin ait oldukları bitkinin cins ve tür seviyesinde tanımlamaları devam etmektedir.

BULGULAR

Araştırma kapsamında elde edilen bitkisel kalıntıların morfolojik ve anatomik özellikleri göz önüne alınarak tasnifleri yapılmıştır. Elde edilen bu örneklerin, sistematik açıdan ait oldukları tür ve cins tanımlamaları devam etmektedir. Çalışmanın ön sonuçları göz önüne alındığında, kültür bitkileri içinde en fazla buğday (Triticum) ve arpa (Hordeum) elde edilmiş olması, M.Ö. II. binyılda da bu tarımsal ürünlerin en temel besin bileşenleri arasında olduğunu göstermektedir (Resim: 1 ve Resim: 2.). Karbonlaşmış bitki kalıntıları arasında asma (Vitis vinifera) (Resim: 3) ve zeytin (Olea europea) (Resim: 4) kalıntılarının bolca bulunması bölgede M.Ö. II. binyılda, önemli bir bağ ve bahçe tarımının olduğunu göstermektedir. Günümüzde, bu bölgede bu ürünlerin geniş ölçekte tarımı yapılmamaktadır.

Araştırma alanından elde edilen karbonlaşmış bitkisel kalıntılar içerisinde bol miktarda, doğal bitki cinslerine ait bitkisel kalıntılarda bulunmuştur. Bunlar içerisinde en fazla rastlananı engerekotu (Echium), semerotu (Schoenoplectus), sığırkuyruğu (Verbascum) ve ebegümeci (Malva) cinsine ait bitki türleridir. MÖ. II. binyıl tabakalarından elde edilen doğal bitki türlerinin günümüzde üst florada bulunan bitki türleri ile benzer bir kompozisyona sahip olduğu tespit edilmiştir.

SONUÇ

Tatarlı Höyük kazılarından elde edilen tarım ürünlerinin büyük bir kısmının günümüzde yaygın tarımı yapılmamaktadır. Özellikle, Çukurova bölgesinde, son 100 yılda mevcut tarım dokusunun daha çok pamuk, yer fıstığı ve mısır gibi endüstriyel kaynaklı tarıma yönelmesi nedeniyle, günümüzde özellikle buğday ve arpa tarımının terk edilmesine neden olmuştur. Aynı şekilde, M.Ö. II. binyıl tabakalarında bol miktarda üzüm çekirdeğinin bulunması, bölgenin bu dönemde önemli bir bağcılık ve şarapçılık merkezi olduğunu göstermektedir. Benzer şekilde, Aslan (2012) tarafından yürütülen Hellenistik tabakaların yer aldığı açmalarda da bol miktarda karbonlaşmış üzüm çekirdeklerinin bulunması, bölgenin üzüm ve şarapçılık açısından önemini Hellenistik Dönemde de devam ettirdiğini göstermektedir. Tatarlı Höyük’te, daha eski yerleşim alanlarının yer aldığı tabakalarda arkeobotaniksel çalışmalar hâlen devam etmektedir. İleride, bu çalışmaların bir araya getirilmesi ile Tatarlı Höyük ve çevresinde yerleşmiş insanların yaşam biçimleri ve doğal çevreleri ve bitkilerle olan ilişkilerinin kronolojik olarak ortaya konulması beklenmektedir.

Tatarlı Höyük’ün Bereketli Hilâl sınırlarının kuzeybatı ucunda yer alması, bu bölgelerde yapılacak arkeobotaniksel çalışmaların, özellikle tarımın diğer bölgelere yayılmasının anlaşılmasında ve daha iyi aydınlatılmasında önemli köşe taşlarından birisi olacağı düşünülmektedir.

Kültür bitkilerinin yanında, elde edilen karbonlaşmış doğal bitki türlerine ait kalıntıların incelenmesiyle, bölgenin geçmişteki muhtemel doğal bitki örtüsü, ekolojisi ve iklimi hakkında bilgiler de elde edilmiş olacaktır.

KAYNAKLAR

ASLAN, F., 2012. Tatarlı Höyük (Ceyhan/Adana) Kazısı Helenistik Dönem

Tabakaları Ve Çöp Çukurlarından Elde Edilen Bitkisel Kalıntıların Arkeobotaniksel

Yönden Değerlendirilmesi. Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Adana, 113s. CELKA, Z & DRAPIKOWSKA, M., 2008. “Relics of cultivation in Central Europe: Malva alcea L. as an example”. Veget Hist Archaeobot (2008) 17 (Suppl

1):s251–s255.

DAMANIA, A.B., 1990. “Evaluation and documentation of genetic resources in cereals”, Adv. Agron. 44:87-111.

ERGUN, M., 2008. Çatalhöyük İST Alanı Bitki Kalıntılarının Yerleşme Genelinde

Değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 247s.

GİRGİNER, K.S., GİRGİNER, Ö.O. ve AKIL, H., 2009. “Tatarlı Höyük (Ceyhan) Kazısı: İlk İki Dönem”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3.Cilt, s.453-469.

NESBITT, M., 1995. “Plants and People in Ancient Anatolia”, Biblical

Arcaeologist, 58:2, s.68-81.

ÜNAL, A., GİRGİNER, K.S., 2007. Kilikya-Çukurova, İlk Çağlardan Osmanlılar

Dönemi’ne Kadar Kilikya’da Tarihi Coğrafya, Tarih ve Arkeoloji, İstanbul.

VAN ZEIST, W., BAKKER-HEERES, J.A.H., 1985. “Archaeobotanical studies in the Levant, 4. Bronze age sites on the north Syrian Euphrates”. Palaeohistoria

Resim 1: Buğday (Triticum) tohumu.

Resim 2: Arpa (Hordeum) tohumu Resim 3: Zeytin (Olea europea) çekirdeği