Kıbrıs Adasında
Bekir Paşa Vakfı
Beria R e m z i Ö Z O R A N
mparatorluk ç a ğ m d a fethedilen ülkelerde kültür müesseseleri k u r m a k , b a y m d ı r faaliyetleriyle bu ülkeleri imar e t m e k , h i ç b i r ayrı calık gözetmeden halka h i z m e t götürecek tesisler m e y d a n a getirmek, sonra d a bunların b a k ı m ı n ı sağlayacak vakıflar y a p m a k , Türklerde bir gele n e k t i . 3 0 0 yılı aşkın bir süre Osmanlı İ m p a r a t o r luğunun bir parçası olan Kıbrıs'ta da tabiatiyle bu gelenek sürdürülmüştür. B u sayede m e y d a n a geti rilen eserlere adanın her yanında adım başında rastlanmaktadır. B u n l a r arasında B e k i r Paşa ( E b u - B e k i r Paşa) vakıf eserleri önemli bir y e r tutar.
Halka Hizmet Aşkı
1 7 4 6 yılında Kıbrıs'a Muhassıl olarak atanan E b u - B e k i r , y a da yaygın a d ı y l a , B e k i r Paşa, adada ilk ayak bastığı L a r n a k a ' d a su b u l u n m a d ı ğ ı n ı , bu sahil kasabasında halkın s u y u iki saatlik y o l d a n taşıdıklarını büyük bir üzüntü ile görür ve en kısa zamanda bu d u m m a bir çare b u l m a y a , L â r n a k a ' l ı
-ları bu zahmetten k u r t a r m a y a karar v e r i r . ( i ) Bekir Paşa, başkent L e f k o ş a ' y a vardığında da en az L â r n a k a ' d a k i kadar üzücü bir d u r u m l a kar şılaşır: Saray Ö n ü ' n d e ( 2 ) cami avlusundaki o k u l â d e t â harabe halindedir, bu yüzden k u l l a n ı l a m a - ' m a k t a d ı r o ) Paşa, o k u l u n derhal onarılmasına emir verir. B i n a hemen hemen yeniden yapılır. O k u l restore edilirken bir y a n d a n da camii av-lusuna belâlar yaptırır, banklar k o y d u m r ve avlunun çevresine 2 3 d ü k k â n inşâ ettirir.(4)
B u işler t a m a m l a n d ı k t a n sonra Paşa, L â r n a k a halkını susuzluktan k u r t a r m a çalışmalarına baş lar. B u , Lefkoşa'dakinden ç o k d a h a büyük ve
ondan kat kat zor bir iştir. K a s a b a d a n d ö r t mil u z a k t a k i A r p e r a köyünde b i r ç o k k u y u l a r k a z ı l m a sını, yöredeki pınarlardan suların bir m e c r a y a sokularak kasabaya iletilmesini gerektirmektedir. Paşa bütün bunların bilinciyle projesini ger çekleştirecektir. Pınarların yanlarına u n d e ğ i r m e n leri y a p t ı r ı r . S u y u n iletileceği y o l b o y u n c a dut ve diğer m e y v a fidanlıkları ve bağlar m e y d a n a geti rir. B u arada suyu şehre ulaştıracak olan üç büyük köprüyü d e s t e k l e y e c e k kemerler inşâ edi lir. Köprülerden biri 5 0 , diğeri 13 ve üçüncüsü 31 k e m e r üzerine o t u r t u l a c a k t ı r . T o p l a m 9 3 ke merin desteklediği köprülerin yapılması için harcanan 5 0 , 0 0 0 k u r u ş t a n f a z l a , yaklaşık 2 , 4 0 0 sterlin,(5) L e f k o ş a ' d a k i o k u l u n o n a r ı m ı ve dük kânların y a p ı m ı masrafları gibi, B e k i r Paşa'nın ke sesinden ç ı k a r . ( 6 )
B e k i r Paşa Su Kemerleri diye bilinen ve L â r n a k a ' y a deniz y o l u ile gelen z i y a r e t ç i n i n gözüne ilk çarpan su kemerleri bir anıt niteli ğindedir ve atalarımızın d i n , ırk a y ı r ı m ı g ö z e t m e k sizin halka hizmet aşkı ile çalıştıklarını yüzyıllar-danberi belgelemektedir. (1) (2) (3) (4) (5) (6)
C l a u d e Delaval C o b h a m , L a w s and Regulations affecting Waqf P r o p e r t y , Nicosia, 1 8 9 9 ; (Sir George H i l l , History of C y p r u s , v. 4, Cambridge 1 9 5 2 , s. 7 6 ) .
Sarayönü, ş i m d i k i A t a t ü r k M e y d a n i n m adı idi. C o b h a m ' d a n naklen Hill, aynı eser, s. 7 6 . A y n ı eserler.
A l e x n a d r e D r u m m o n d , T r a v e l s , L o n d r a 1 7 5 4 , s. 2 5 1 - 2 5 2 ; Sir Harry L u k e , C y p r u s U n d e r the T u r k s , L o n d r a , 1 9 6 9 . ( B u k a y n a k l a r a göre o ta rihlerde sekiz k u r u ş u m u z bir sterlin karşılığı imiş.— B.R.Ö.)
28 B E R İ A R E M Z İ Ö Z O R A N
Vakfiye Şartlan:
B e k i r Paşa, Hicri 12 Rebiuievvel 1161 ( M i l â d i 2 4 Ş u b a t 1 7 4 8 ) günü L e f k o ş a ' d a bir Meclis toplar ve gerek L e f k o ş a ' d a k i d ü k k â n l a r ı , gerek L â r n a k a ' -daki S u K e m e r l e r i n i , un değirmenlerini, m e y v a bahçelerini, bağlan k a p s a y a n bir vakıf kurar. Def terdar İsmail E f e n d i ile 3 0 ' d a n fazla diğer şahitle rin h u z u r u n d a kaleme alman ve besmele ile başla yan vakfiye özetle ş ö y l e d i r : ( 7 )
- L e f k o ş a ' d a inşâ edilmiş olan dükkânlar dan alınacak kiralar şu hususlara harcanacaktır:
O k u l Müdürüne günde 2 0 a k ç e ( 8 ) Müdür yardımcılarına günde 8 a k ç e V a k ı f Mütevellisine günde 6 a k ç e V a k ı f K â t i b i n e günde 7 a k ç e
C a m i ' avlusundaki helâ temizleyicilerine gün de. 2 a k ç e
Diğer t e m i z l i k ç i l e r e günde 1 a k ç e İkinci müezzinlere günde 3 a k ç e
- Mütevelli bu ödemeleri y a p t ı k t a n sonra gerektiği z a m a n tamir masraflarını karşılamak üzere hergün 6 a k ç e y i bir y a n a ayıracaktır.
- L â r n a k a ' y a getirilen s u y u n ' T a k s i m " d e n • sevk! için gündelikleri 12 akçeden iki su y o l c u istihdam edilecektir. S u y u n iki "lüle"si bahçelerin sulanmasına h a r c a n a c a k , geri kalan sekiz " l ü l e " de T a k s i m ' d e n şu yedi y e r e y ö n e l t i l e c e k t i r :
D ö r t lüle, L â r n a k a ' d a k i dört çeşmenin her birine bir lüle o l a r a k ,
B i r lüle, C a m i ile K a l e arasındaki bir yerde b u l u n a n ç e ş m e y e .
B i r lüle diğer bir yerdeki ç e ş m e y e ,
i k i , lüle kendisi ( B e k i r Paşa) tarafından S k a -la'da(9) y a p t ı r ı l m ı ş olan ç e ş m e y e .
( V a k f i y e d e , s u y u n şahıslarca evlere veya bahçelere hangi şartlarla satın alınabileceği; su b o r u l a r m ı n , d e ğ i r m e n l e r i n , çeşmelerin o n a r ı m ı gerektiği z a m a n bunu b a ğ , bahçe ve değirmen lerden alman kiralardan ayrılacak para ile y a p ı lacağı, Mütevellinin ve K â t i b i n o n a r ı m ı en e k o n o m i k şekilde yapmaları gerektiği. V a k f ı n .para sının israf edilmemesi v u r g u l a n m a k t a d ı r ) .
üstün Yetenekli, asaletti, iyilikçi Vali
B ı r a k t ı ğ ı v a k ı f eserleriyle h a l k a h i z m e t aşkının en güzel örneklerini veren B e k i r Paşa'yı yabancılar da hayırla anmaktadırlar. D ö r t büyük ciltlik Kıbrıs T a r i h i n i y a z a n S i r George H i l l , bu k o n u d a şöyle d i y o r : " S u K e m e r l e r i , adada T ü r k l e r tara fından m e y d a n â getirilen b a y ı n d ı r l ı k eserlerinin belki en ö n e m l i s i d i r " ( i o ) 1 7 5 1 - 5 9 yıllarında İngil tere konsolosu olarak Kıbrıs'ta b u l u n a n ve ç o k güç beğenir bir kimse d i y e tanınan A l e x a n d e r D r u m m o n d bile S u K e m e r l e r i ve B e k i r Paşa
h a k k ı n d a hayranlık ifade etmiştir. D r u m m o n d , gözlemlerini şu sözlerle dile getirmiştir: " B e k i r Paşa'yı şanına l â y ı k bir şekilde a n m a k için bu yaşlı beyefendinin h a m i y e t i n e , h a l k a hizmet aşkına bir misâl v e r m e l i y i m : 1 7 4 7 y ı l ı n d a adanın Paşası iken L â r n a k a halkına. T u z l a y a ve gemici lere su sağlamak için A r p e r a ırmağından ve yöre deki pınarlardan b o n j l a r l a su getirmek gibi asil bir projeyi gerçekleştirdi. Büyük bir insanın yapabileceği b ü y ü k . b i r iş! V e bu büyük iş o n a her halde 5 0 , 0 0 0 kuruşa, yani 6 , 2 0 0 sterline mal o l m u ş t u r ' !
Birinci D ü n y a Savaşından önce adada Yüksek K o m i s e r l i k t e çalışan, savaş ertesinde de çeşitli görevlere a t a n a n , bu arada B a f K o m i s e r i ( K a y m a k a m ) da o l a n , adadan a y r ı l d ı k t a n sonra da hemen her yıl ziyarete gelen ve Kıbrıs h a k k ı n d a bir ç o k değerli eserler y a z a n S i r Harry C h a r l e s L u k e ta B e k i r Paşa V a k f ı k o n u s u n d a görüşlerini şu söz lerle ifade e t m e k t e d i r : " B e k i r Paşa'nın, S u kemer leri ve D ü k k â n l a r V a k f i y e s i , K o c a B e k i r Paşa diye de anılan bu şerefli Paşa'nın umum h a l k a hizmet aşkının güzel bir örneğidir. B u büyük Paşa h â l â şükranla a n ı l m a k t a d ı r " . ( i 2 )
A d a n ı n her köşesindeki vakıf eserleri gibi B e k i r Paşa v a k ı f eserleri ve özellikle su kemerleri yalnız T ü r k l e r ' i n d e ğ i l , dinî ve ırkı ne olursa olsun bütün halkın faydalanması i ç i n d i . ( i 3 ) B e k i r Paşa
aynı z a m a n d a üstün y ö n e t i c i l i k yeteneğine s a h i p , i y i l i k ç i , adaletli bir idareci idi. B u gerçeği yabancı tarihçiler, hatta Kıbrıslı R u m meslektaşlar da belirtmektedirler.
(7) C o b h a m , aynı eser; L u k e , aynı eser, s. 6 9 - 7 4 . (8) A k ç e , 'para'nın üçte biri değerinde gümüş bir sikke
idi. B i r kuruş k ı r k para o l d u ğ u n a göre bir a k ç e k u r u ş u n 1 / 1 2 0 değerinde idi.
(9) S k a l a denilen yerde S t . L a u r u s adında bir kilise vardır. A d a n ı n fethi üzerine V e n e d i k l i l e r i n bu K a tolik Kilisesi'ne T ü r k l e r el k o y m u ş , 1 5 8 9 ' d a d a K ı b r ı s R u m O r t o d o k s ' l a r a 3 , 0 0 0 asper ( 2 5 d u k a ) gibi temsili bir bedel k a r ş ı l ı ğ ı satmışlardı. K e n d i s i H a c ı olan B e k i r Paşa, b u kilisenin b u l u n d u ğ u yere bir ç e ş m e y a p t ı r m a k l a ve b u n a bir lüle su vakfet m e k l e a t a l a n m n büyüklüğüne l â y ı k bir d a v r a m ş t a b u l u n m u ş t u r . (10) H i l l , H i s t o r y of C y p r u s , c . 4 , s. 7 6 . ( 1 1 ) T r a v e l s , s . 2 5 1 - 2 , 2 8 1 . (12) C y p r u s U n d e r the T u r k s , s. 6 8 - 6 9 . ( 1 3 ) Halil F i k r e t A l a s y a , Kıbrıs T a r i h i ve Kıbrıs'ta T ü r k E s e r l e r i , A n k a r a , 1 9 6 4 , s . 2 0 1 ; Cevdet Ç a ğ d a ş , Kıbrıs'ta T ü r k Devri Eserleri, L e f k o ş a 1 9 6 5 , s. 4 9 ; Vergi B e d e v i , Kıbrıs T a r i h i , L e f k o ş a , 1 9 6 5 , s. 1 5 6 ; Hüseyin Metin, Kıbrıs T a r i h i n e T o p l u Bir Bakış, L e f k o ş a 1 9 5 9 , s. 2 3 6 ; ö n d a l C e m , A n a d o l u K o k a n Kıbrıs, A n k a r a 1 9 6 6 , s. 9 1 ; A h m e t gazioğlu. Y a v r u V a t a n Kıbrıs, L e f k o ş a 1 9 6 0 , s. 8 3 ; D r . E m e l E s i n , T u r k i s h Art in C y p r u s , A n k a r a 1 9 6 9 , s. 2 9 , 3 5 , tablo X X X a ve X X X b; HİM, aynı eser, s. 7 6 ; D r u m m o n d , aynı eser, s. 2 5 1 - 2 ; L u k e , aynı eser, s. 6 9 v d . ; K y p r i a n o s ( n a k l e d e n H i l l , aynı eser, s. 7 6 ) ; C l a u d e Delaval C o b h a m , L a w s and Regulation affecting Waqf P r o p e r t y , L e f k o ş a 1 8 9 9 , ' T h e V a k f l y e h of A b u - B e k i r P a s h a ' ; A c h i l l e E m i l i a n i d e s , Histoire de C h y p r e , Paris, 1 9 6 2 , s . 8 1 .
K I B R I S A D A S I N D A B E K İ R P A Ş A V A K F I E B U - B E K İ R P A Ş A
1 6 7 0 A l â i y e ( A l a n y a ) d o ğ u m l u olan E b u -Bekir, daha yaygın adıyla B e k i r Paşa, I I I . A h m e t zamanında G ü m r ü k ç ü , kapıcı başı, çavuş başı, darbhane emini olarak çalışmış; vezir rütbesile Cidde Valisi ve Mısır Valisi olarak h i z m e t görmüş tür. I. M a h m u t devrinde de A n a d o l u , R u m e l i , Mora, K o n y a , Ş a m ve B o s n a valilikleri y a p m ı ş , sonra Kıbrıs Muhassılı o l m u ş t u r . E ğ r i b o z M u h a f ı z lığına da atanan E b u - B e k i r Paşa, Kaptan-ı D e r y a gibi en yüksek mevkie ulaşmıştır.
Ne y a z ı k ki Bahir Köse Mustafa Paşa sadarete
29 gelince, bütün görevleri sırasında halka hizmeti ön p l â n d a tutan ve her gittiği yerde d i n , dil ve ırkı ne olursa olsun halkın sevgisini kazanan ve K o c a B e k i r Paşa diye anılan bu hayırsever paşayı önce G e l i b o l u ' y a , sonra da A l a i y e ' y e ( A l a n y a ) sürdürmüştür ( 1 7 5 2 ) . Ü ç yıl sonra eşi S a f i y e Sultan'ın İstanbul'daki sarayında o t u r m a k üzre
İstanbul'a çağırılmış ve burada ölmüştür ( 1 7 5 9 ) . İstanbul'da avlusuna gömüldüğü cami ve' çeşme sini, Mora'da bir cami ve C i d d e ' d e bir o k u l ve sebil y a p t ı r m ı ş t ı r . K o c a B e k i r Paşa her zaman hayırla anılacak atalarımızdan biridir.
1745 yılında E b u b e k i r Pa5a tarafından Kıbrıs—T uzla'da yaptırılan sn y o l u .
i - '
