ÖZET
Bu çalýþmanýn amacý, bir biliþsel paradigma altýnda elde edilen olay-iliþkili potansiyelleri (OÝP) belirlemek ve bu bileþenlerle nöropsikolojik test (NPT) puanlarý arasýndaki iliþkileri incelemek-tir. Çalýþmada, en az 12 yýl eðitim düzeyinde eðitim görmüþ olan, psikiyatrik ve nörolojik hastalýk öyküsü bulunmayan ve bi-liþsel süreçleri etkileme potansiyeline sahip ilaçlarý geçmiþte ve halen kullanmamýþ olan, 19-67 yaþ aralýðýnda 53 denek yer almýþtýr. Seyrek uyarýcý paradigmasý (SUP) altýnda Fz, Czve Pz elektrot lokasyonlarýndan kaydedilen OÝP'ler ile Stroop Testi TBAG Formu'ndan elde edilen puanlar arasýndaki iliþkileri incelemede temel bileþenler analizi kullanýlmýþtýr. Çalýþmada elde edilen tepki örüntüsü, literatürün standart paradigmasý altýnda elde edilenlerle benzeþmektedir. Söz konusu bulgular, mevcut çalýþmada elde edilmiþ olan OÝP bileþenlerinin literatürün güve-nilir tepkileri olduðunu göstermiþtir. Analizlerden elde edilen genel sonuçlar ise, biliþsel OÝP'ler ile NPT'lerin birbirleriyle seçici olarak iliþkili olduðunu göstermiþtir. Bulgular, elde edilen OÝP bileþenleriyle temsil edilen erken elektrofizyolojik aktivitenin, insanlarda, uzun süreli ayýrt edilmiþ biliþsel süreçlerin yordan-masýnda kullanýlabileceðini göstermiþtir.
Anahtar Sözcükler: Frontal lob, Stroop Testi TBAG Formu, olay-iliþkili potansiyeller, N200, P300, temel bileþenler analizi.
KLÝNÝK PSÝKÝYATRÝ 2002;5:177-184
SUMMARY
The Relations Between Electrophysiological and Neuropsychological Measurements:
Frontal Lobe Functioning
The goal of this study was to obtain the event-related potentials (ERP) under one cognitive paradigm and to examine the rela-tionships between the ERP components and the neuropsycholog-ical test (NPT) scores. The sample consisted of participants who had at least 12 years of education, were between 19-67 years of age, were free of reported psychiatric or neurological disorders, and were not or had not been under medication that affects cog-nitive processes. Principle component analysis with varimax rota-tion was used to examine the relarota-tions between the ERP's that were obtained under the oddball paradigm (OB) from the Fz, Cz and Pzelectrode locations with the Stroop Test TBAG Version. Results: The ERP pattern that was obtained in this study was similar to those obtained with the standard paradigm of the lit-erature. Such findings show that ERP components of the present study are the reliable components of the literature. The results further showed that there were selective relations between cog-nitive ERPs values and NPT scores. According to these findings, the early electrophysiological activity, as indexed by the ERP com-ponents, can be used as predictors of specific long-lasting cogni-tive processes of humans, as indexed by NPT scores.
Key Words: Frontal lobe, Stroop Test TBAG Version, event-relat-ed potentials, N200, P300, principle components analysis.
GÝRÝÞ
Serebral iþlevleri deðerlendirmek için nörofizyoloji alanýnda olay-iliþkili potansiyel (OÝP) bileþenleri, nöropsikoloji alanýnda ise nöropsikolojik test (NPT)
Ölçümlerin Ýliþkisi: Frontal Lob Ýþlevselliði
Belma BEKÇÝ* Sirel KARAKAÞ**
* Uz. Psk., Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi Deneysel Psikoloji Uzmanlýk Alaný, ANKARA
puanlarý incelenmektedir. Her ikisi de disiplinler-arasý ve beyin-zihin iliþkisine odaklanmýþ olan bu iki alan, temelde farklý teknikleri kullanmaktadýr. Ancak, nörofizyoloji ve nöropsikoloji alanlarý, dikkat, algý, bellek, duyusal-algýsal süreçler ve diðerleri olmak üzere, ayný süreçlerle ilgilenmekte, söz konusu bu süreçlerle ilgili olarak ayný kavramlarý kullanmak-tadýr. Literatürde, bu iki alanýn verisinin iliþ-kilendirilmesi çabalarý söz konusu olup, nöropsikolo-jik test performansý ile OÝP bileþenlerinin genlik ve latanslarý arasýnda iliþkinin elde edildiði pekçok çalýþ-ma bulunçalýþ-maktadýr (Picton 1988, Polich ve Kok 1995). Literatür incelendiðinde, OÝP ve NPT iliþkisinin ele alýndýðý çalýþmalarýn büyük bölümünde iki veri setinin birbirleriyle iliþkili olduklarý görülmektedir. Elde edilen sonuçlar, genellikle geç latanslý bileþenlerin, özellikle de P300'ün, NPT'ler ile iliþkili olduðunu göstermektedir. Saðlýklý ve çeþitli taný gruplarýnda yapýlan çalýþmalarda, P300 bileþenin genlik ve latans deðerleri ile bellek uzamý, sözel ve performans Zeka Bölümü (ZB), görsel mekansal algýlama, algýsal orga-nizasyon, algýsal-motor test puanlarýnýn iliþkili olduðu yolunda bulgular elde edilmiþtir (örn., Blackwood ve ark. 1987, Hansch ve ark. 1982, Shajahan ve ark. 1997, Souza ve ark. 1995, Stefansson ve Jonsdottir 1996).
Beri yanda literatür incelendiðinde, OÝP ve NPT'nin iliþkilerinin incelendiði çalýþmalarýn daha çok, kýsýtlý sayýda olmak üzere, çeþitli taný gruplarýnda yürütüldüðü (örn., Blackwood ve ark. 1987, Pelosi ve ark. 1992, Stefansson ve Jonsdottir 1996), konunun saðlýklý denek gruplarý üzerinde çok fazla çalýþýl-madýðý görülmektedir. Ancak, saðlýklý popülasyonlar üzerinde yürütülecek çalýþmalar, temel iliþkilerin keþfedilebilmesi açýsýndan, özellikle önemlidir. Zira, OÝP ile NPT arasýndaki iliþki konusunun hasta popülasyonlarýnda incelendiði çalýþmalarda, kontrol grubu olarak kullanýlan saðlýklý deneklerde, genellik-le, OÝP ve NPT'lere iliþkin deðiþkenler iliþki göster-memiþtir. Yine söz konusu çalýþmalarda, klinik grup-lar genellikle ilaç tedavisi altýndaki kiþilerden oluþ-maktadýr (örn., Hansch ve ark. 1982, Stefansson ve Jonsdottir 1996). Bu çalýþmalardan, OÝP ve NPT ölçümlerinde gözlenen deðiþmelerin, ilaç tedavisinden kaynaklanma durumu pek azýnda incelenmiþtir (örn., Souza ve ark. 1995).
Saðlýklý bireyler üzerinde yürütülen kýsýtlý sayýdaki çalýþmalarda ise, zeka bölümü (ZB) ve sayý uzamýný
içeren nöropsikolojik testler kullanýlmýþtýr (Polich ve ark. 1983, Polich ve ark. 1990). Oysa, biliþsel süreçler söz konusu olduðunda özellikle, yönetici iþlev test-lerinin ön plana çýktýðýný görüyoruz. Nöropsikolojik testlerden Stroop Testi TBAG Formu'nun, beynin özel-likle frontal lobuyla yakýndan ilgili olduðu ve yönetici iþlevlerin belirli yönlerini deðerlendirebildiði konu-larýnda literatürde görüþ birliði vardýr (Karakaþ ve Karakaþ 2000, Lezak 1995, Öktem 1994, Stuss ve Benson 1984). Stroop testinin kullanýldýðý ve klinik taný gruplarý üzerinde yürütülen çalýþmalarda ise, test puanlarý ile OÝP'ler iliþkili bulunmamýþtýr (Dijk ve ark. 1992, Shajahan ve ark. 1997).
Nörofizyoloji alanýnda kullanýlan deneysel paradig-malar, belirli biliþsel süreçleri tetiklemektedir (örn., Donchin 1979, Hilyard ve Picton 1979, Karakaþ ve Baþar 1998, Picton 1988, Picton ve Stuss 1980). OÝP ve NPT iliþkisinin ele alýndýðý çalýþmalarda genellikle, daha üst biliþsel süreçlerle iliþkili olmasý nedeniyle, seyrek uyarýcý paradigmasýnýn (SUP; oddball para-digm: OB) kullanýldýðý görülmektedir (örn., Blackwood ve ark. 1987, Pelosi ve ark. 1992, Polich ve ark. 1983). Seyrek uyarýcý paradigmasý; duyusal süreçler, dikkati yöneltme ve uyarýcýyý tanýmanýn yanýnda, kýsa süreli bellek (KSB) süreçlerinden belleði güncelleþtirme (updating) ve uygun tepkiye karar verme gibi frontal lob iþlevselliðine iliþkin üst düzey bilgi iþleme sü-reçlerini içermektedir (Donchin ve Coles 1988, Karakaþ 1997, Karakaþ ve Baþar 1998, Sutton ve ark. 1965).
Yine ilgili literatürde, söz konusu iki veri setinin iliþki-sinin incelendiði çalýþmalarda daha çok Pearson momentler çarpýmý korelasyon tekniði olmak üzere, korelasyon analizi veya regresyon analizi kul-lanýlmýþtýr. Mevcut çalýþmada ise, korelasyonlarýn dýþýnda, deðiþkenler arasýndaki karmaþýk iliþkileri belirleyebilmek için temel bileþenler analizi (TBA; principal components analysis: PCA) kullanýlmýþtýr. Amaç
Çalýþmanýn temel amacý, OÝP bileþenleri ile yönetici iþlev testi olarak kabul edilen, Stroop Testi TBAG Formu puanlarý arasýndaki iliþkileri incelemektir. Mevcut çalýþmada, SUP altýnda, ortahat elektrot lokasyonlarýndan elde edilen OÝP'lerin genlik ve latanslarý ile Stroop Testi TBAG Formu puanlarý arasýndaki iliþkiler, saðlýklý bireylerden oluþan büyük bir örneklem grubu üzerinde, TBA kullanýlarak araþtýrýlmýþtýr.
GEREÇ VE YÖNTEM Denekler
Araþtýrmada, 19-67 yaþ aralýðýnda 31 kadýn ve 22 erkek olmak üzere toplam 53 denek yer almýþtýr. Denekler, gönüllülük esasýna göre belirlenmiþ, denek-lerin yaþ ortalamasý 29.9 (±12.6) olmuþtur. Örneklem grubu, en az 12 yýl eðitimi olan, daha önce benzeri çalýþmaya katýlmamýþ olan deneklerden oluþmuþtur. Nörolojik ve/veya psikolojik rahatsýzlýðý olduðunu bildiren denekler ile biliþsel süreçleri etkileme potan-siyeli olan ilaçlarý kullanmakta olan veya bir süre kul-landýktan sonra býrakmýþ olduðunu bildiren denekler örnekleme dahil edilmemiþtir.
Nöropsikolojik Ölçme Ýþlemleri
Test, BÝLNOT Bataryasý kapsamýnda geliþtirilen yöner-gesi uyarýnca, test uygulama kurallarýna uygun ortamda, bireysel olarak uygulanmýþtýr. Çalýþmada kullanýlan Stroop Testi TBAG Formu'ndan 15 puan hesaplanmýþtýr.
Çalýþmada kullanýlan Stroop Testi TBAG Formu'nun, BÝLNOT Bataryasý (Karakaþ ve Baþar 1993) kapsa-mýnda Türk kültürüne standardizasyonu yapýlmýþtýr. Söz konusu test, orijinal Stroop Testi ile Victoria For-mu'nun birleþiminden oluþan bir testtir. Standardizas-yonu kapsamýnda yapýlan ayrýntýlý pek çok çalýþma ile testin, psikometrik açýdan geçerli ve güvenilir bir ölçme aracý olduðu gösterilmiþtir (Karakaþ ve Baþar 1993, Karakaþ ve ark. 1996, Karakaþ ve ark. 1999). Stroop tarafýndan 1935'de geliþtirilmiþ olan Stroop Testi, temelde, beynin frontal bölge faaliyetlerini yan-sýtan bir nöropsikolojik testtir. Stroop'un geliþtirmiþ olduðu orijinal test ve bunun deðiþik türleri dikkati deðerlendirmede kullanýlmaktadýr. Stroop Testi’nin ayrýca, algý hedefinin veya algýsal kurulumun deðiþen talepler doðrultusunda deðiþtirilebilme kolaylýðýný, alýþýlmýþ bir davranýþ örüntüsünü bastýrabilme ve olaðan olmayan bir davranýþý yapabilme yeteneðini, bilgi iþleme hýzýný, biliþsel süreçlerdeki otomatik ve paralel iþlemeyi deðerlendirdiði düþünülmektedir (MacLeod 1991).
Elektrofizyolojik Uyarým Ýþlemleri
Deneysel çalýþmalarda 10 ms yükselme / alçalma zamanýna (r/f time) sahip iþitsel uyarýcýlar, 50 ms süre ile kulaklýk üzerinden 65 dB ses basýnç düzeyinde (sound pressure level: SPL) verilmiþtir. Ýki tür uyarýcý kullanýlmýþtýr: 1000 Hz'lik standart uyarýcýlar ve 2000
Hz'lik seyrek (deviant) uyarýcýlar. Padigmada %20 olasýlýklý verilen seyrek uyarýcýlar, %80 olasýlýklý sýk uyarýcýlar arasýna seçkisiz olarak yerleþtirilmiþtir. SUP'ta deneklerden, verilen yönerge uyarýnca, 2000 Hz'lik hedef (target) uyarýcýlarý saymalarý istenmiþ ve toplam uyarýcý sayýsýnýn deney sonunda kendilerinden isteneceði bildirilmiþtir.
Elektrofizyolojik Kayýt Ýþlemleri
Deneysel koþul altýnda elde edilen elektroensefalog-rafik (EEG) kayýtlar, uluslararasý 10-20 sistemine göre yerleþtirilen 3 elektrot (Fz, Cz ve Pz) alanýndan
kaydedilmiþtir. Referans olarak birleþtirilmiþ kulak elektrotlarý kullanýlmýþ ve topraklama alýn elektrotun-dan saðlanmýþtýr. Göz hareketi artifaktlarýnýn belir-lenebilmesi amacýyla, sol göze yerleþtirilen elektrotlar-dan biri supraorbital kýsma, diðeri kantusun dýþýna yerleþtirilmiþtir. Kas tonusu (elektromyogram: EMG) ise submental alana yerleþtirilen elektrotlardan bipo-lar obipo-larak kaydedilmiþtir.
Tüm elektrot lokasyonlarýnda elektrot empedansý 3 Kohm veya daha az olmuþtur. EEG, elektroensefalog-rafi cihazý (Nihon Kohden Neurofax 4418K) aracýlýðýy-la kaydedilmiþtir. EEG sinyalaracýlýðýy-lari 0.16 - 70 Hz (3 dB noktasý, 12 dB / oktav) arasýnda filtrelenmiþ, çentik filtre kullanýlmamýþtýr. Toplam EEG kaydý, yaklaþýk 2000 ms olarak alýnmýþ ve bunun 1000 ms'si temel seviyeyi belirlemede kullanýlacak uyarýcý-öncesi kýsým olmuþtur. Uyarýcý-öncesi ve uyarýcý-sonrasý EEG kaydý 512 ms örnekleme hýzý ve 2 ms örnekleme aralýðý ile kaydedilmiþtir. Uyarýcý sunumu, verinin kaydý, depolanmasý ve analizi Brain Data 2.80 sistemi aracýlýðýyla saðlanmýþtýr.
Elektrofizyolojik Verilerin Analizi
Seçici Ortalama OÝP Kayýtlarý. Ortalama OÝP'lerin hesaplanmasýnda ±50 µv'dan büyük EEG'lerin bulun-duðu kayýtlar, deney sýrasýnda Brain Data 2.80 yazýlýmý aracýlýðýyla otomatik olarak 'on-line' elen-miþtir. Bu uygulamalarla hareket artifaktý veya aþýrý kas faaliyetlerinin bulunduðu kayýtlar elenmiþtir. Her denekle ilgili deneysel oturumun sonunda EOG kayýt-larý tek tek incelenmiþ, göz artifaktkayýt-larýnýn bulunduðu EOG kayýtlarýyla hemzaman tüm EEG-OÝP kayýtlarý, deney sonunda yani 'off-line' olarak elenmiþtir. EEG-OÝP eðrileri üzerindeki tüm analizler, açýklanan iþlem-ler sonucu elde edilen, seçilmiþ EEG-OÝP kayýtlarý üzerinde yürütülmüþtür.
Belirlenmesi. Her denek için hesaplanan ortalama EEG-OÝP kayýtlarý incelenerek, OÝP literatüründe geçen N100, N200 ve P300 zirvelerinin genlik ve latanslarý, bu iþ için hazýrlanmýþ olan Brain Data 2.80 yazýlýmý kullanýlarak belirlenmiþtir. Her zirvenin milisaniye (ms) cinsinden latansý, zaman eksenine (x ekseni) izdüþümünden; mikrovolt (µv) cinsinden deðeri ise, genlik eksenine (y ekseni) izdüþümünden hesaplan-mýþtýr.
BULGULAR
Olay-iliþkili Potansiyeller
Deneklerin sayma görevi yerine getirdiði SUP'ta, deneklere 30 seyrek uyarýcý sunulmuþtur. Deneklerin belirlediði toplam hedef uyarýcý sayýsýna iliþkin ortala-ma 29.96 (ss =±.62) olmuþtur. Üç elektrot lokasyonu için seyrek uyarýcýlara iliþkin seçici ortalama EEG-OÝP eðrileri hesaplanmýþtýr. Þekil 1'de SUP altýnda, sýrasýy-la Fz, Czve Pzlokasyonlarýndan hedef uyarýcýlara karþý elde edilen EEG-OÝP eðrileri verilmektedir.
Þekil 1'deki EEG-OÝP eðrileri incelendiðinde, genel olarak, N100 ve N200 zirvelerinin sentral ve anterior lokasyonda daha yüksek genlikli elde edildiði görülmektedir. P300 zirvesinin ise, posterior lokasyonda en yüksek genlik deðerine ulaþtýðý, zir-venin genel yapý itibariyle, sentral-posterior yayýlýmlý olduðu görülmektedir.
Varyans analizi sonuçlarý
Ýstatistik analize yönelik olarak seyrek uyarýcýlarýn genlik ve latans deðerlerine, ayrý ayrý olmak üzere, tek yönlü varyans analizi uygulanmýþtýr. N200 zirvesinin genlik ve latans deðerlerine iliþkin tek yönlü varyans analizi sonuçlarýna göre, elektrot lokasyonu deðiþkeninin, zirvelerin genlik deðerleri üzerindeki temel etkisinin F(2.156) = 20.81; p.001 anlamlý olduðu görülmektedir. Söz konusu etkiler, Bonferroni düzeltmesi yapýldýktan sonra da anlamlý bulunmuþtur (α=.01).
Yine varyans analizi sonucunda, N200'ün latans deðeri üzerinde elektrot lokasyonu temel etkisinin anlamlý olmadýðý görülmüþtür. Baþka bir deyiþle zirvelerin latans deðerleri elektrot lokasyonunun düzeylerine göre deðiþmemektedir.
Varyans analizi sonucunda anlamlý bulunan etkilerin kaynaðýný belirlemek için verilere Tukey testi uygu-lanmýþtýr. N200 zirvesinin genlik deðeri için elektrot lokasyonu temel etkisine uygulanan Tukey testi
sonuçlarýna bakýldýðýnda, Fz lokasyonundan elde edilen N200 zirvesinin genliði (χ= -5.63), Cz
lokas-yonundan elde edilen N200 zirvesinin genliðinden (χ= -2.23), (q= -3.39, s.d.= 2, p <.01) ve Pz
lokasyo-nundan elde edilen N200 zirvesinin genliðinden (χ= .78), (q= -6.40, s.d.= 2, p <.001) anlamlý olarak fark-lýdýr. Cz lokasyonundan elde edilen N200 zirvesinin
genliði (χ= -2.23), Pz lokasyonundan elde edilen N200 zirvesinin genliðinden (χ= .78), (q= -3.01, s.d.= 2, p <.01) anlamlý olarak farklýdýr.
P300 zirvesinin genlik ve latans deðerlerine ayrý ayrý olarak uygulanan tek yönlü varyans analizi sonuçlarý, elektrot lokasyonu deðiþkeninin, zirvelerin genlik deðerleri üzerindeki temel etkisinin F(2.156) = 19.05; p.001 anlamlý olduðunu göstermiþtir. Söz konusu et-kiler, Bonferroni düzeltmesi yapýldýktan sonra da anlamlý bulunmuþtur (α= .01).
Yine varyans analizi sonucunda, P300'ün latans deðeri üzerinde elektrot lokasyonu temel etkisinin anlamlý olmadýðý görülmüþtür. Yani P300 zirvelerinin latans deðerleri elektrot lokasyonunun düzeylerine göre deðiþmemektedir.
P300 zirvesinin genlik deðeri için elektrot lokasyonu temel etkisine uygulanan Tukey testi sonuçlarýna
Þekil 1. SUP altýnda Fz, Cz ve Pz lokasyonlarýndan kaydedilen EEG-OÝP genel ortalama eðrileri. Uyarýcý "0" anýnda uygulanmýþtýr. -10 SUP Fz Cz Pz 0 10 -500 0 500 1000
bakýldýðýnda, Fz lokasyonundan elde edilen P300 zirvesinin genliði (χ= 8.56), Cz lokasyonundan elde edilen P300 zirvesinin genliðinden (χ=13.14), (q= -4.59, ss=2, p<.001) ve Pzlokasyonundan elde edilen
P300 zirvesinin genliðinden (χ= 15.11), (q= -6.55, ss=2, p<.001) anlamlý olarak farklýdýr. Diðer ortala-malararasý farklar anlamlý bulunmamýþtýr.
OÝP ve NPT Ýliþkisine Yönelik Analizler
Ýliþkililik durumunun belirlenmesinde, analize soku-lan deðiþkenler Fz, Czve Pzelektrot lokasyonlarýndan elde edilen N200 ve P300 bileþenlerinin genlik ve latans deðerleri ile Stroop Testi TBAG Formu'nun 5 süre puaný olmuþtur (Karakaþ ve ark. 1999). Altý koþul (kanal x zirve: 3x2) birleþimi için elde edilen seyrek uyarýcýnýn genlik ve latans deðerleri ile Stroop Testi TBAG Formu'nun 5 süre puanýna, Pearson momentler çarpýmý korelasyon analizi ayrý ayrý uygu-lanmýþtýr. Analiz sonucunda, yalnýzca, SUP altýnda elde edilen P300 genlik deðeri ile Stroop Testi TBAG Formu'nun 4. bölüm süre puaný arasýnda anlamlý düzeyde (p<.05) korelasyon katsayýsý (0.28) elde edilmiþtir. Analiz sonucunda baþka anlamlý korelas-yon katsayýsý elde edilmemiþtir.
Mevcut çalýþmada korelasyon analizi, faktör analizine geçiþ için bir ön basamak teþkil etmiþ, iki veri setinin iliþkililik durumunun belirlenmesi ve deðer-lendirilmesinde TBA esas alýnmýþtýr. TBA'da faktör çýkartma (factor extraction) yönteminden
yarar-lanýlmýþ, özdeðeri 1.00'den büyük olan faktörler yoru-ma esas alýnarak ortak varyansa katkýlarý belirlen-miþtir. Verilere faktör döndürmesi yöntemi olarak Varimaks rotasyonu uygulanmýþ ve faktör yükleri .316'nýn altýnda kalanlar, varyansa katkýlarý .10'un altýnda olmasý nedeniyle, dikkate alýnmamýþtýr. SUP altýndaki 6 koþul birleþimi için elde edilen hedef uyarýcýlara iliþkin genlik deðerleri ile 5 NPT puanýna uygulanan TBA sonuçlarý Tablo 1'de verilmektedir. EEG-OÝP ile NPT deðiþkenlerinin oluþturduðu yapýda toplam varyansýn %75.35'ini açýklayan 4 faktör elde edilmiþtir. SUP için Varimaks rotasyonu uygulandýðýn-da özdeðeri 1.00'den büyük olan 4 faktörden birinde (Tablo 1'de 4. faktör) elektrofizyolojik ölçümlerle nöropsikolojik ölçümler, düþük faktör yükleri ile, bir-likte yer almýþtýr. Bu faktör toplam varyansýn %15.41'ini açýklamaktadýr. 4. Faktöre; Stroop Testi TBAG Formu 1.- 2. bölüm süre puanlarý ile P300 (Pz)
zirvesi yüklenmiþtir.
SUP altýndaki 6 koþul birleþimi için elde edilen hedef uyarýcýlara iliþkin latans deðerleri ile 5 NPT puanýna uygulanan TBA sonuçlarý Tablo 2'de verilmektedir. EEG-OÝP ile NPT deðiþkenlerinin oluþturduðu yapýda toplam varyansýn %70.41'ini açýklayan 3 faktör elde edilmiþtir. SUP için Varimaks rotasyonu uygulandýðýn-da özdeðeri 1.00'den büyük olan 3 faktörden birinde (Tablo 2'de 3. faktör) elektrofizyolojik ölçümlerle nöropsikolojik ölçümler birlikte yer almýþtýr. Bu faktör toplam varyansýn %18.45'ini açýklamaktadýr. 3.
Tablo 1. SUP altýnda üç elektrot lokasyonundan elde edilen N200 ve P300 zirvelerinin genlik deðerleri ile stroop test TBAG formu süre puanlarýna uygulanan temel bileþenler analizi sonuçlarý
Deðiþken Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3 Faktör 4
GFzN200 .78 GCzN200 .93 GPzN200 .82 GFzP300 .93 GCzP300 -.89 GPzP300 .30 -.50 STB1SURE .88 STB2SURE .40 .76 STB3SURE .81 STB4SURE .89 STB5SURE .88 Özdeðer 2.51 2.21 1.87 1.69 Açýklanan varyans (%) 22.79 20.13 17.01 15.41 Birikimli varyans (%) 22.79 42.93 59.94 75.35
Faktöre; Stroop Testi TBAG Formu 1. ve 2. bölüm süre puanlarý ile N200 (Fz, Czve Pz) zirveleri yer almýþtýr. Özetle, SUP altýnda elde edilen P300 bileþeninin gen-lik, N200 bileþeninin ise latans deðerleri ile NPT puan-larý ayný faktör altýnda yer almýþtýr. Toplam 7 faktörün elde edildiði iki ayrý faktör analizinde, faktörlerden 2'sinde iki ölçüm dizisine iliþkin deðerler ayný faktör altýnda yer almýþtýr.
Tartýþma
Mevcut çalýþmada, varyans analizi sonucunda elde edilen OÝP tepki örüntüsü, ilgili literatürde SUP'un tetiklediði veya bu paradigmalarla iliþkili olduðu düþünülen biliþsel süreçlerin nitelikleriyle uyuþmuþ-tur (örn., Donchin 1979, Hillyard ve Picton 1979, Karakaþ 1997, Karakaþ ve Baþar 1998, Polich ve Kok 1995, Picton 1988, Picton ve Stuss 1980).
Literatürde Stroop testinin, bozucu etki yanýnda, dikkati de ölçtüðü belirtilmektedir (Glaser ve Glaser 1989, MacLeod 1991). Wechsler Bellek Ölçeði Geliþtirilmiþ Formunun (WMS-R) Düz Sayý Uzamý alttest puanýnýn da dikkati ölçtüðü, hem ilgili testin El Kitabýnda (Wechsler 1987) verilen önçalýþmalarla, hem de BÝLNOT Bataryasý testlerinin geçerlik çalýþ-malarý (Karakaþ ve Baþar 1993, Karakaþ ve ark. 1996) kapsamýnda gösterilmiþtir. Stroop Testi TBAG Formu’nun dikkate iliþkin yönünü deðerlendirebilmek için, testin standardizasyonu kapsamýnda (Karakaþ ve Baþar 1993, Karakaþ ve ark. 1996), Stroop Testi TBAG Formu tamamlama süresi puanlarý ile bozucu
etki puanlarý ve Düz Sayý Uzamý alttestinin puanlarý-na TBA uygulanmýþtýr. Apuanlarý-naliz sonucunda özdeðeri 1'den büyük olan iki faktörün elde edildiði ve bunlarýn toplam varyansýn %75'ini açýkladýðý görülmüþtür. Stroop puanlarý, bozucu etki puanlarý ve diðerleri olarak iki faktör altýna daðýlmýþ, düz Sayý Uzamý alttestinin puanlarý ise her iki faktörde yer almýþtýr (faktör yükleri sýrasýyla .39 ve .38). Bu bulgular, Stroop Testi TBAG Formunun tüm puanlarýyla ayrýca dikkati de ölçtüðünü göstermektedir.
SUP paradigmasýnda, bilgi iþleme yaklaþýmý açýsýndan söz konusu süreçler; dikkati ayýrma, sinyal belirleme ve davranýþa karar verme ve KSB süreçleri veya belleðin güncelleþtirilmesini içermektedir (Donchin ve Coles 1988, Polich ve Kok 1995, Sutton ve ark. 1965). OÝP ile NPT ölçümlerinin iliþkisinin saðlýklý bireyler üzerinde incelendiði çalýþmalardan birinde (Polich ve ark. 1983) SUP altýnda elde edilen P300 bileþeninin yalnýzca latans deðerleri, bir baþka çalýþmada ise (Polich ve ark. 1990) P300 bileþeninin hem genlik hem de latans deðerleri sayý uzamý puanlarý ile iliþkili bulunmuþtur. Þizofreni hastalarý üzerinde yürütülen bir baþka çalýþmada ise (Stefansson ve Jonsdottir 1996) yine sayý uzamý puanlarý ile yine SUP altýnda elde edilen N200 bileþeninin latans deðerleri arasýnda iliþki elde edilmiþtir.
SUP paradigmalarýnda, bilgi iþleme açýsýndan söz konusu süreçlerden biri dikkati ayýrmadýr (Donchin ve Coles 1988, Sutton ve ark. 1965). Bir yönüyle dikkati de ölçtüðü gösterilmiþ bulunan Stroop Testi TBAG
Tablo 2. SUP altýnda üç elektrot lokasyonundan elde edilen N200 ve P300 zirvelerinin latans deðerleri ile stroop test TBAG formu süre puanlarýna uygulanan temel bileþenler analizi sonuçlarý
Deðiþken Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3
LFzN200 .45 .62 LCzN200 .39 .70 LPzN200 .50 LFzP300 .90 LCzP300 .91 LPzP300 .83 STB1SURE .48 .68 STB2SURE .62 .60 STB3SURE .83 STB4SURE .90 STB5SURE .79 Özdeðer 2.89 2.83 2.03 Açýklanan varyans (%) 26.24 25.72 18.45 Birikimli varyans (%) 26.24 51.96 70.41
Formu puanlarý ile SUP altýnda elde edilen OÝP deðer-lerinin iliþkili bulunmasý literatürle uyumlu olan bir sonuçtur. Ayný þekilde, mevcut çalýþmada P300 bileþeninin genlik, N200 bileþeninin ise latans deðer-leri ile Stroop Testi TBAG Formu puanlarýnýn ayný fak-töre yüklenmesi, sayý uzamý görevlerinin P300 bileþeninin genlik (Polich ve ark. 1983, Polich ve ark. 1990), N200 bileþeninin latans deðerleri ile (Steffonsson ve Jonsdottir 1996) iliþkili bulunduðu çalýþmalarla da tutarlýdýr. Mevcut çalýþmada elde edilen bu iliþkililik durumu, Stroop Testi TBAG Formu puanlarý ile sayý uzamý puanlarýnýn ayný faktörlere
yüklendiði (Karakaþ ve ark. 1996) bulgusundan hareketle dikkat süreci açýsýndan deðerlendirilmiþtir. Sonuç olarak, mevcut çalýþmadan elde edilen bulgular, iki ölçüm türünden elde edilen veri setinin birbirleriyle seçici bir biçimde iliþkili olduðunu göstermiþtir. SUP altýnda, P300'ün genlik, N200'ün ise latans deðerleri ile Stroop Testi TBAG Formu süre puanlarý ayný faktör altýnda yer almýþtýr. Buna göre mevcut çalýþma, elde edilen OÝP bileþenleriyle temsil edilen erken elekt-rofizyolojik aktivitenin, insanlarda, uzun süreli ayýrt edilmiþ biliþsel süreçlerin yordanmasýnda kullanýla-bileceðini göstermiþtir.
KAYNAKLAR
Blackwood DHR, Clair DM, Blackburn IM ve ark. (1987) Cognitive brain potentials and psychological deficits in Alzheimer's dementia and Korsakoff's amnesic syndrome. Psychol Med, 17:349-358.
Dijk JG, Jennekens-Schinkel A, Caekebeke JFV ve ark. (1992) Are event-related potentials in multiple sclerosis indicative of cognitive impairment. J Neurol Sci, 109:18-24.
Donchin E (1979) Event-related brain potantials: A tool in the study of human information processing. Evoked Brain Potantials and Behavior, H Begleiter (Ed), New York, Plenum. Donchin E, Coles MGH (1988) Is the P300 a manifestation of context updating. Brain Behav Sci, 11:357-374.
Glaser WR, Glaser MO (1989) Context effects in Stroop-like word and picture processing. J Exp Psychol Gen, 118(1):13-42. Hansch EC, Syndulko K, Cohen SN ve ark. (1982) Cognition in Parkinson disease: An event-related potential perspective. Ann Neurol, 11(6):599-607.
Hillyard SA, Picton TW (1979) Event-related brain potentials and selective information processing in man. Cognitive com-ponents in cerebral event-related potentials and selective attention prog, Desmedt JE (Ed), Clin Neurophysiol, Vol. 6. Karger Basel.
Karakaþ S (1997) A descriptive framework for information processing: An integrative approach. Int J Psychophysiol, 26: 53-368.
Karakaþ S, Baþar E (1993) Nöropsikolojik deðerlendirme araçlarýnýn standardizasyonu nöropsikolojik ölçümlerin elek-trofizyolojik ölçümlerle iliþkileri. TÜBÝTAK-TBAG. Proje No: TÜBÝTAK-TBAG 17-2.
Karakaþ S, Erdoðan E, Sak L ve ark. (1999) Stroop Testi TBAG Formu: Türk kültürüne standardizasyon çalýþmalarý güvenirlik ve geçerlik. Klinik Psikiyatri Dergisi, 2:75-88.
Karakaþ S, Eski R, Baþar E (1996) Türk kültürü için standar-dizasyonu yapýlmýþ nöropsikolojik testler topluluðu: BÝLNOT Bataryasý. 32. Ulusal Nöroloji Kongresi, Askeri Müze Kültür Sitesi Harbiye/ Ýstanbul.
Karakaþ S, Karakaþ HM (2000) Yönetici iþlevlerin
ayrýþtýrýl-masýnda multidisipliner yaklaþým: Biliþsel psikolojiden nöro-radyolojiye. Klinik Psikiyatri, 3:215-227.
Lezak MD (1995) Neuropsychological assessment, 3. Baský, New York, Oxford University Press.
MacLeod CM (1991) Half a century of research on the Stroop effect. An inregrative review. Psychol Bull, 109:162-203. Öktem Ö (1994) Nöropsikolojik testler ve nöropsikolojik deðer-lendirme. Türk Psikoloji Dergisi, 9(33):33-44.
Pelosi L, Holly M, Slade T ve ark. (1992) Event-related poten-tials (ERP) correlates of performance of intelligence tests. Electroencephalogr Clin Neurophysiol, 84:515-520.
Picton TW (1988) The endogenous evoked potentials. Baþar E (Ed), Springer series in dynamics 1. Berlin Heidelberg, Springer-Verlag.
Picton TW, Stuss DT (1980) The component structure of the human event-related potentials. Motivation Motor and Sensory Processes of the Brain: Electrical Potentials Behaviour and Clinical use. HH Kornhaber, L Deecke (Ed), Amsterdam, Elsevier Biomedical Press.
Polich L, Howard L, Starr A (1983) P300 latency corelates with digit span. Psychophysiology, 20(6):665-669.
Polich J, Kok A (1995) Cognitive and biological determinants of P300: An integrative review. Biol Psychol, 41:103-146. Polich J, Ladish C, Burns T (1990) Normal variation of P300 in children: Age memory span and head size. Int J Psychophysiol, 9:237-248.
Shajahan PM, O'Carroll RE, Glabus MF (1997) Correlation of auditory 'Oddball' P300 with verbal memory deficits in schizo-phrenia. Psychol Med, 27(3):579-586.
Souza VB, Muir WJ, Walker MT ve ark. (1995) Auditory P300 event-related potentials and neuropsychological performance in schizophrenia and bipolar affective disorder. Biol Psychiatry, 37(5):300-310.
Stefansson SB, Jonsdottir TJ (1996) Auditory event-related potentials auditory digit span and clinical symptoms in
chron-ic schizophrenchron-ic men on neuroleptchron-ic medchron-ication. Biol Psychiatry, 40:19-27.
Stroop RJ (1935) Studies of interference in serial verbal reac-tions. J Exp Psychol, XVIII (6):643-661.
Stuss DT, Benson DF (1984) Neuropsychological studies of the frontal lobes. Psychol Bull, 95(1):3-28.
Sutton S, Braren M, Zubin J ve ark. (1965) Evoken potential correlates of stimulus uncertainty. Science, 150:1187-1188. Wechsler DA (1987) WMS-R: Wechsler Memory Scale- Revised. New York, Harcourt Brace Jovanovich, The Psychological Corporation.
38. ULUSAL PSÝKÝYATRÝ KONGRESÝ
22 - 27 Ekim 2002
Mares Hotel - MARMARÝS
Kongre Sekreterliði: Yrd. Doç. Dr. M. Murat DEMET Celal Bayar Üniversitesi Týp Fakültesi
Psikiyatri Anabilim Dalý, MANÝSA Tel: 0236 235 03 57, Faks: 0236 239 62 72
e-mail: psikiyatri2002@hotmail.com www.psikiyatri2002.com
Organizasyon: Flaptour, Cinnah Cad. No: 42
Çankaya - ANKARA
Tel: 0312 442 07 00, Faks: 0312 440 77 99 e-mail: aysin@flaptour.com.tr
www.flaptour.com.tr
CELAL BAYAR ÜNÝVERSÝTESÝ TIP FAKÜLTESÝ PSÝKÝYATRÝ ANABÝLÝM DALI & TÜRKÝYE PSÝKÝYATRÝ DERNEÐÝ
