M Ü B A H A T K Ü Y E L
İslâm felsefe tarihiyle ilgili sahada yapılan son yarım yüzyıllık araştırma lar İslâm âleminde yetişen ilk filozofun Fârâbî olduğunu göstermektedir1. Yunan ilim ve felsefesini İslâm âlemine kazandırmış olan büyük çeviri faali yetinden sonra yetişen Fârâbî'nin İslâm âleminde ilk filozof sıfatiyle işgâl etmiş olduğu yer el-Kindî münasebetiyle tartışma konusu olmuş olsa bile, çağ daş araştırıcıların Fârâbî lehine varmış oldukları sonuçlar hemen hemen ke sinleşmiş gibidir2. Bununla beraber, Fârâbî'nin İslâm âleminde "Muallim-i Sânî" olarak işgal etmiş olduğu yer, bazen, İbn-i Rüşd lehine şüphe davet etmiştir3. Fakat, hal ne olursa olsun, onun eserlerinin lâtince ve ibranî tercü meler yoluyla Büyük Albert, Aegidus Romanus, Gratiedeo Esculano, Pierre de St. Amour ve Aquino'lu St. Thomas'a ve İbn Abigdor, İbn Maymun gibi Orta Çağ yahudi filozoflar kanalıyle de Spinoza'ya ve dolayısıyle Avrupa dü şüncesine yapmış olduğu önemli tesir son zamanlarda ilim adamlarının
dikka-1. Bk.G. Sarton, İntroduction to the History of Science, I,S. 628, Baltimore, 1927 William-Wilkins, 2. İ.Madkour, La Place d'al-Fârâbî dans l'Ecole Philosophique Musulmane, S. V I I , 219, Paris, 1934 Vrin, 3. Khalil Georr, Bibliographie Critique d'al-Fârâbî, Suivie de deux textes inédits sur la logique, accompagnée d'une t r a d u c t i o n française et des notes, S. 3, Paris 1954, Dactylographiée (Sorbonne K ü t ü p h a n e s i , Reserve, W. 1945, 141, 4°), 4. Aydın Saydı, Fârâbî'nin Tefekkür Tarihindeki Yeri, Belleten, XV, 57, 1951, S.47.
2. Bk. Nicholas Rescher, Al-Kindî. An annotated Bibliography, S. 11-12, P i t t s b u r g h 1964, University of P i t t s b u r g h Press.
3. D a m a d I b r a h i m Paşanın gözde ilim adamlarından olup,Eyyüp Medresesinde hocalık y a p -mış olan E s ' a d el-Yanyâvî bu şüpheyi izhar etmiştir. E s ' a d Efendi, kendi ifadesiyle, gerek Ab-basîler Devrinde yapılmış olan bazı tercümelerin Yunanca asıllarına uymadıklarını görerek,gerek-se Aristoteles'i F â r â b î ve İbn-i Sina'nın h a t a l a r ı n d a n k u r t a r m a k için, Devlet-i Aliyyenin kulu olan
bazı yunanlı ilim adamlarından faydalanmak suretiyle, Aristoteles'in Mantıkiyyât, Tabiiyyât ve İlâhiyyât ile ilgili eserlerim tercüme etmiştir. Bk. Şarh al-Anvar, Ayasofya-2568, l b , müellif h a t t ı . Diğer nüshalar için Bk. M u b a h a t Türker, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, Araştırma, I,1964, S.151, Es'ad Efendi'nin kanaatine göre, felsefede gerçekten Muallim-i Sânî olan F â r â b î değil, fakat İbn-i R ü ş d t ü r . Bk. E s ' a d Efendi-1936, 6b. K r ş . a y n ı yer.
tini çekmiş4 ve onları Fârâbî incelemelerine teşvik etmiştir5. H a t t â , araştırıcı lar arasında bir "Fârâbî Modası"ndan bile bahsetmek mümkün görünmektedir.
Bu dikkat ve tecessüse rağmen, ilim adamları Fârâbî'nin eserlerinin bü tününü veren bir "Fârâbî Külliyatı"ndan mahrum bulunmaktadırlar. Üste lik, bir "Fârâbî Külliyatı" meydana getirme işi bir programa bağlanmış da değildir. Halbuki bir "İbn-i Rüşd Külliyatı", daha doğrusu bir "Corpus Com-mentarium Averrois in Aristotelem" meydana getirme işi Mediaevel Academy of America tarafından çoktan bir programa bağlanmıştır6. Bu programın ge rekli kılmış olduğu çalışmalar müsbet sonuçlarını vermektedir7. Yazma eser leri bakımından çok zengin ,adeta rakipsiz olduğu malûm olan memleketimiz kitaplıklarında birlik halinde tarama yapmak ve çalışmak suretiyle, sonra, memleket dışındaki kütüphanelerle ve ilim adamlarıyle işbirliği tesis ederek. bir "Fârâbî Eserleri ve Türkçe Çevirileri Külliyatı" teşkil etme yoluna gidil mesi mümkündür ve çok arzu edilir 8. Herhalde bu külliyatı meydana getirme
4. Etienne Gilson, daha 1926 da H a r w a r d ' d a t o p l a n a n uluslararası Felsefe Kongresinde L'Etude des Philosophes Arabes et son Rôle Dans l'Interprétation de la Scolastique isimli tebliğin de, İslâm filozoflarının lâtince tercümeler yoluyle Avrupaya yapmış olduğu önemli tesirden bah setmiş ve bir an evvel bu lâtince tercümelerin tekrar neşredilmesi zaruretine işaret etmiştir. K r . Anawati, Philosophie Médiévale en Terre d'İslam, MİDEO, 5,1958-1959, D â r el Ma'ârif, S. 222; Fârâbînin Şerâ'it el-Yakîni, S. 153.
5. Etienne Gilson, İslâm Felsefe Tarihinde yapılacak en önemli işin, ilkin, el-Kindî, F â r â b î ve İbn-i Sina'nın eserlerinin neşri olduğunu söylemiş, b u n u n fevkalâde zarurî bulunduğuna işa ret etmiştir. Ona göre elde İslâm filozoflarının metinleri olmadan ne St. Thomas'yı, ne Duns Scotus'u anlamaya i m k â n yoktur. Bk. Anawati, Philosophie...,S.217. Gilson'un işaret etmiş ol duğu bu cihet S İ E P M nin I I I . Milletlerarası Kongresinde teyit edilmiştir. Bk. Gerard Verbeke, Les Sources de la Pensée Mediévale, S.749, (La Filosofia delia Natura nel Medioevo içinde), 1966 Sociétà Editrice Vita e Pensiero, Milano.
6. H. Wolfson, Plan for the Publication of a Corpus Commentariurn. Averrois in Aristotelem Submitted to the Medieval Academy of America, Speculum,VI, 421-424, 1931 Georr, Bibl. Cri., S.l. Gilson'un ifade etmiş olduğuna göre, Wolfson, bu programı Gilson'dan müstakil olarak teklif edip y ü r ü t m ü ş t ü r . Bk. Phil. Med., S. 222 K r ş . Wolfson, A Revised Plan, Speculum, 1963, 38, 88-104.
7. "Corpus Commentariurn Averrois in Aristotelem" içinde, meselâ, şunlar yayınlanmıştır: Averroes Cordubensis: Compendia Librorıım Aristotelis qui Parva Naturalia Vocantur, Rec. Aemilia L. Shields, ad H.Blumberg, Mass. 1949; Commentariurn Magnum in Aristotelis de Anima Libros, Rec. F . S t u a r t Crawford, Cambridge, Mass. 1953; Commentariurn Medium in Aristotelis De Generatione et Corruptione Libros, Rec. F . H . Fobes et S. Kurland 1956. K r ş . Türker. Fârâbînin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 152.
8. Anawati'nin İslâm Felsefesiyle uğraşan ilim adamları arasında 1958 de yapmış ve Mİ D E O da neşretmiş olduğu anketin sonuçlarına göre, değil sadece bir t e k filozof hakkında, fakat b ü t ü n İslâm felsefesi sahasında yapılacak bu çeşit bir işbirliği çoğunluk tarafından şükranla kar şılanmış ve desteklenmiştir. Corbin gibi bazı ilim adamları da septik davranmışlardır. Bk. Phil. Med., S.203-204. Père Anawati'nin bu teşebbüsü beş altı yıl gibi kısa bir z a m a n fasılasıyla başka bir yönden Gérard Verbeke tarafından tekrarlanmış, o da müsbet karşılanmıştır. Krş. n o t 5 ve 10
işi, türlü vesilelerle belirtmiş olduğumuz gibi, belki herkesten çok Türk ay dınlarına düşerdi. Şimdiye kadar bu meselenin çözülememiş olmasında, başta, Fârâbî hakkındaki ilmî araştırmaların bir programa bağlanmayıp tesadüfe terkedilmesi olmak üzere, meselâ, filozofun eserlerinden bazılarının şüpheli olması, kütüphane kayıtlarının mühmel durumu, filozofun üslûbunun çetin olması gibi muhtelif sebepler bulunabilir 9. Durum ne olursa olsun, bir dü şünürün fikir yapısından bahsedebilmek için, ilkin onun eserlerinin ortaya konulması bir metodoloji zarureti olduğundan, Fârâbî'nin kayıp zannedilen eserlerini, ele geçtikçe, onun düşüncesini aydınlatmak ve sisteminin bütü nünü meydana çıkarmak gayesiyle yayınlamak ve dilimize çevirmek gerek mektedir. Bu düşünceyle biz, onyıldan beri Fârâbî'nin bilhassa mantık ko nusundaki eserleriyle meşgul olduk1 0; ve onun Tavti'a fi'l Mantık, Fuşûl Yuhtacu İleyhâ fi Şına at el-Mantık11,
9. Bk. Sayılı, Fârâbî, S.27; M.T.d'Alverny, Les Traductions des Philosophes Arabes S. 314, E x . de " F o n t i del Medieovo E u r o p a " , R o m a , 1954, Tip. del Senato del Doff, G, Bardi; M.A. M a r h a b a , İ h ş â ' a l - ' U l û m , S.2, Paris 1954 Thèse dactylographiée, Sorbonne, W. 1954 (49), 4°, K ı ş . M u b a h a t Türker, Fârâbînin Bazı Mantık Eserleri, S. 166, D T C F Dergisi, XVI, 3-4, 1958.
10. Genel olarak İslâm Felsefe Tarihinde, özel olarak da İslâm Mantık Tarihinde mevcut o-lan ve filozofların orijinal eserlerinin t a n ı n m a m a s ı n d a n ileri gelen b ü y ü k boşluğun o eserlerin kri tik edisyonlarını y a p m a k suretiyle doldurulabilmesi gayesiyle, son sekiz on yılda fiilen başlamış olan faaliyet gitgide hızını artırmış ve ilim adamlarını daha yakından ilgilendirmeye başlamış tır. Bu konuyla ilgisi b u l u n a n ilim adamları arasında yapmış olduğu anketin sonuçlarını S İ E P M nin 1964 de İ t a l y a d a toplamış olduğu I I I . Milletlerarası kongresinde açıklayan Gérard Verbeke şunları söylemiştir: "Şimdi 12 ve 13. sorulara geçelim: Batıdaki felsefî düşüncenin arap ve yahu-di kaynaklarının incelenmesi hususunda başlıca neler gerçekleştirilmiştir ve boşluklar neleryahu-dir? Bu incelemeyi gelecekte yöneltmek maksadıyle ileri sürülebilecek fikirler nelerdir? Bu sahada bir çok ilgi çekici fikirler ileri sürülmüştür. Père Callus'a göre Fârâbî, İbn-i Sina, İbn-i Rüşd, Gâzâlî, İbn Cabirol ve İbn Meymûn gibi b ü y ü k filozoflar hakkında, daima, vesikalara d a y a n a n sağlam çalışmalara sahip değiliz, O r t a Çağcıların çoğu sâmî dilleri bilmemektedirler... Mlle Goi chon da yazmaların aranması ve metin neşrinin zarureti üzerinde durmaktadır:Mademki,bu,daha sonraki araştırmaların temelini teşkil edecektir,ortada şaşılacak bir şey yoktur.... Père Nogalez'in teklifi birkaç tamamlayıcı mülahazayı davet etmektedir. Mlle Goichon Kahirede arap birliğinin yapmış olduğu şeyi hareket noktası olarak almayı tavsiye ediyor ve Mlle Türker'in yapmış oldu ğu neşir faaliyetlerini hatırlatıyor... . " B k . G . Verbeke, Les Sources de le Pensée Médiévale, S. 752-753, La Filosofia delia Natura Nel Medioevo içinde 1966, Millano
11. Bk. D T C F Dergisi, XVI, 3-4, 1958 T a v t i ' a ve F u ş i l D u m o p (Cambridge) tarafın d a n İslamic Quarterly, I I , 4, 1955, 266-274, de Hamidiyye 812 yazması üzerinden neşredilmiştir. Halbuki biz onu Hamidiyye-812, E m a n e t Hazinesi ve Feyzullah Efendi nüshaları üzerinden neşrettik. Bu b a k ı m d a n H.Mushtak'ın şu sözünü zikre değer buluyoruz: " T h i s Risâlah has since t h e n been republished in a new and better edition by M u b a h a t Türker of t h e University of A n k a r a " Bk. H.Mushtak Al-Fârâbi's Rişâlah On The One and the Many, S.7, Summer 1960, Merton College Oxford (Basılmamış Tez)
Kitâb el-Kıyâs el-Şağîr12 ve Şerâi'it el-Yakîn13 ini yayınladık. 'İbare Şerhi'ni üç
yazma üzerinden mukabele ederek yayıma hazırladık, bu eser Türk Tarih Ku rumu Yayınları arasında çıkmak üzeredir. Ayrıca, Fârâbî'nin yakın veya uzak talebelerinden Yahya b.'Adî'nin mantıkla ilgili Hidâyet li Men Tâha ilâ's-Se-bîl in-Necât14 mı, İbn Meymûn'un ise M akala fî Şınaat-il Mantık15 ını gerekli
açıklamalar ile birlikte yayınladık. Mantıkla ilgili bu eserlerin hepsini ayrıca türkçeye çevirdik.
Fârâbî'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi veren en eski kaynaklar, bilindiği üzere, Fihrist, 'Uyun el-Enba, ve İbar el-'Ulemâ'dır. Bu kaynaklar da zikredilmiş olan Fârâbî'ye ait yüzden fazla eserden ancak bir kısmının 1890 lardan bu yana felsefe, ahlâk ve ilim sahalarında olmak üzere neşredilmeye başladığı malûmdur1 6. 1890 lardan 1955 1ere kadar olan devrede Fârâbî'nin mantık eserlerinin arapça asıllarından hemen hemen hiçbiri neşredilmemiş, hat tâ bu yüzden İslâm âleminde mantık hareketi en uygun örnek olan Fârâbî'ye göre değil, fakat, İbn-i Sina'ya dayanılarak incelenmek zoru hasıl olmuştur1 7. Buna karşılık Fârâbî'nin mantık eserlerinin lâtince ve İbranî tercümeleri, parça halinde de olsa, arapça asıllarından daha önce yayınlanmış bulunmaktadır1 8. Halbuki bilindiği üzere, Fârâbî "Mantık Sanatı"nın İslâm âleminde gerektiği şekilde yerleşip, hakkıyle anlaşılmasına büyük hizmette bulunmuştur1 9. Bu 12. DTCF Dergisi, XVI, 3-4, Arapça metin ve türkçe tercüme. F â r â b î n i n bu eseri bizim neşrimiz üzerinden İngilizceye çevrilmiştir: Bk. Nicholas Rescher, Al-Fârâbï's Short Commen-tary On Aristotle's Prior Analitics, 1963 University of P i t t s b u r g h Press USA.
13. Bk. Araştırma, I, D T C Fakültesi, 1963, S. 151-228.
14. Bk. DTCF Dergisi, X I V , 1956, 97-107, Arapça metin bizim neşrimiz üzerinden ingi lizceye çevrilmiştir: Bk. Nicholas Rescher-Fadlou Shehadi, Yahya b. 'Adî's Treatise "On the Four Scientific Questions Regarding the Art of Logic, 572-579, Journal of the History of Ideas, XXV, 4, O c t . - D e c , 1964, City University, New York. K r ş . n o t : 20
15. DTCF Dergisi, X V I I I , 1-2, Ocak-Haziran 1960, 9-64. İbn M e y m û n ' u n bu m a n t ı k ese rini bizim neşrimiz üzerinden ibranî harfler ile 1966 da yayınlamak isteyen American Academy for Jevish Research'e Fakültemiz tarafından gerekli müsaade verilmiştir.
16. Bu neşriyatı gerçekleştiren ilim adamları arasında Dieterici, Bouyges, Salman, Palen-cia, Sayılı, Lugal, Badavî, Walzer, Rosenthal, Gabrieli, Dunlop, Muhsin Mahdi, Nicholas Rescher, Efros gibi isimler ilk anda h a t ı r a gelmektedir.
17. Bk.î.Madkour, L'Organon d'Aristote Dans le Monde Musulman, S. 9, Paris 1934 Mai-sonneuve ve La Place d'al-Fârâbî Dans l'Ecole Philosophique Musulmane, S. 10, Paris 1034 Maisonneuve.
18. Msl. Bk. D . H . Salman, Fragments Inédits de la Logique d'al-Fârâbî, Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques, 1948, X X X I I , 3, 223-225; N. Rescher, On The Provenance of The Logica Alpharabii, S. 498-9, New Scolacticism, X X X V I I , 4, October, 1963.
19. N.Rescher, Al-Fârâbi's On Logical Tradition, Studies in the History of Arabic Logic için de S.21, Pittsburgh 1963, Pittsburgh University Press.
yüzden, hem Aristoteles'ten sonra gelmek mânâsında "Muallim-i Sânî" adını almış, hem de talebeleri arasında mantığı saadetin anahtarı mertebesine çıka ranlar olmuştur2 0
Fârâbî'nin mantık eserlerinin yakın zamanlara kadar yayınlanmamış olmasının sebebi bilhassa bu eserlerin kaybolmuş olmasında aranmaktadır2 1. Halbuki aslında güçlüğün önemli bir kısmı Doğudaki yazma kitaplıklarının katologlarının tamamen yazılmamış olmasından ileri gelmektedir. Bu bakım dan, Fârâbî'nin eserlerinin kaybolmuş olduğu sonucuna bu kitaplıkların ni haî ve eksiksiz katalogları yapıldıktan sonra varılsa yeridir2 2. Netekim Prof. Ateş İstanbul yazma kütüphanelerinde yapmış olduğu araştırmalar sonucunda, Fârâbî'nin mantık eserlerinin arapça orijinal nüshalarının bir kısmını bulmuş tur2 3. Bu suretle Fârâbî'nin mantık eserlerine karşı son 25-30 yılda belirmiş olan alâka birdenbire artmış ve son zamanlarda onun mantık eserlerinden önemli bir kısmı yayınlanmıştır2 4. Bu yayınlar, hakkındaki incelemeler
par-20. F â r â b î n i n talebelerinden olup Y u n a n kültür mirasının tesbiti, nakli ve yayılmasında önemli bir rol oynamış olan Y a h y a b.'Adî.yanlıuş yere ablâk kitaplarından biri sayılan bir m a n t ı k eserine Sapmış Olan Kimseye Kurtuluş Yolunu Göstermek adını vermiş ve orada mantığı nazarî sahada doğruyla yanlışı, amelî sahada ise iyiyle k ö t ü y ü ayırdeden bir âlet olarak tarif etmiştir. Bk. M.Türker, Yahyâ b.'Adî ve Neşredilmemiş Bir Risâlesi, S.98, DTCF Dergisi, XIV, 1-2, 1956, Ankara. Bu neşre dayanılarak yapılmış ingilizce çeviri için Bk. not 14.
21. Bk.İ.Madkour, L'Organon, S.9; M. W. R a h m a n , Fârâbi's Theory of Dream, Islamic Cul ture, S. 140, X, 1936; Georr, Bibl. Cri., S. 3 1 ; Adıvar, Fârâbî, İslâm Ansiklopedisi, S.454,1st. 1947, Maarif Bsm.; R.Walzer, İslamic Philosophy, History of Philosophy II, S. 144, London, 1953, Allen-Unwin.
22. Doğu yazma kütüphanelerinin t a m kataloğlarının yapılmamış olmasından dolayı kay bolmuş zannedilen eserlerin bulunabileceği hakkında literatürde haklı bir ü m i t beslenmektedir. Bk. Georr, Bibl. Cri.,S.2;Z.V.Togan, Tarihte Usûl, S.92, İ s t a n b u l 1950, Horoz Bsm.; M.T.d'AI-verny, Les Traductions des Philosophes Arabes, S.314;E.J.Rosenthal Averroes Commentary Pla to's Republic, S.l. Cambridge, 1956, University Press. Kütüphanelerin bu "viérge" d u r u m u n u n sadece Doğuya değil, fakat, B a t ı y a da has olduğu fikri hususunda Bk. Salman, The Medieval Latin Translations of Al-Fârâbî's Works, New Scolasticism, X I I I , 3, 1939, 245-261 Washington; A. Guillaume, Philosophy and Theology (The Legacy of Islam içinde) S.282, Oxford, 1931 (1945), University Press.
23. Bk. Ahmet Ateş, Fârâbînin Eserlerinin Bibliyografyası, Belleten, XV, 57, 1951 S. 175-192, Ankara.
24. Steinschneider'in F â r â b î ' n i n eserlerinin bilhassa lâtince ve ibrânî çevirilerine dayana r a k hazırlamış olduğu temel incelemeden, yani, o n u n kritik bibliyografyasından sonra (Bk. al-Fârâbî, St. Petersburg, 1869), F â r â b î incelemelerine ara verilmese bile (Meselâ Dieterici'nin ya yınları), Madkour'un La Place d'al-Fârâbî Dans l'Ecole Philosophique Musulmane isimli eserine k a d a r bu konu u z u n bir m ü d d e t geniş olarak ele alınmamıştır. Fârâbî'nin mantıkçı cephesiyle ilgili araştırmalar H a r r y Blumberg(Alfârâbî's Five Chapters On Logic, Proceedings of the American
makla sayılabilecek kadar az olan İslâm mantık tarihinde önemli bir boşluğu dolduracak niteliktedir2 5. Bununla beraber, Fârâbî'nin yazmaları bilinen mantık eserlerinin yayınlanması zarureti ortadan kalkmış değildir. Bu hususta İslâm felsefesiyle meşgul olan ilim adamları görüş birliğine varmışlardır2 6; bu arada, meselâ, J.Langhade, ön hazırlıklarını tamamladığı Fârâbî'nin Retorika Muh tasarı'nı yayınlamak üzeredir2 7. Prof. Muhsin Mahdi ise İranda bulmuş olduğu
Academy for Jevish Research, VI, 1934, 1935), H.G. F a r m e r (Who was the Author of the Liber Introductorius in Artem Logica Demonstrationist, JRAS, 1934, S. 553-556), H.Bédoret (Les Pre mieres Traductions Tolédanes de Philosophic Oeuvres d'alFârâbî, Revue Néo Scolastique de Philo sophie, 41, 1938, S.80-97), Bignami Odier (Le Manuscrit Vatican, Latin 2186, Arch. d'Hist. Docl. et Litt. du M A, I X , 1938, S. 133-166. "Flos Alfarabiis Secundum Sententiam Aristotelis" hak kında), Salman (The Medieval Latin Translations of al-Fârâbî's Works ve Fragments Inedits), Georr (Bibl. Cri.) Dunlop (Al-Fârâbî's Introductory Sections On Logic, İslamic Quarterly, I I , 1955, S.264-282; Al-Fârâbî's Eisegoge, İslamic Quarterly, 3, 1956-1957; Al-Fârâbî's İntroductory Ri-sâlah On Logic, islamic Quarterly, 3, 1957, 225-235; Al-Fârâbî's Paraphrase On The Catagories of Aristotle, Islamic Quarterly, IV,4, 1958, 168-197 ve 521-54), Türker (Fârâbî'nin Bazı Mantık Eserleri: Tavti'a, Fusûl, Kıyâs us-Sagîr, DTCF Dergisi, XVI.3-4, 1958, 165-286; Fârâbî' nin Peri Hermeneias Şerhi, Üç Y a z m a üzerinden T T K da basılmakta; Fârâbî'nin Şerâ'it ul Yakîn'i, Araştırma, 1,1964, 151-228; Fârâbi'nin Kategoriler Şerhi'nden Fragmentler, Al-''Amiri ve Kategorilerin Şerhleriyle İlgili Parçalar içinde, Araştırma, I I I 1965; Fârâbî'nin Burhan Muhtasarı'ndan Fragment, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i içinde, S.213-221), Keklik (Fârâbî'nin Kategoriler Kitabı, İslâm Tetkikleri, I I , 2-4, I - X L V I I I , İstanbul, 1960) ve Nicholas Rescher (On the Provenance of the Logica Alfârâbii, The New Scolasticism, 37, 1963; A Nineth Century Ara bic Logicians On: İs existence a Predicate?, Journal of The History of Ideas, X X I , 1960, 428-430; Al-Fârâbî On Logical Tradition, Journal of the History of İdeas, X X I V , 1963, 127-132; al-Fârâ bî's Short Commentary on Aristotle's Prior Analytics, English version made from Mlle M u b a h a t Türker's Editions of t h e Arabic Text, Pittsburgh, 1963, P i t t s b u r g h University Press) in ince lemeleridir. Ayrıca Bk. Nicholas Rescher, al-Fârâbî, An annotaded Bibliography, 1961, Pittsburgh University Press, USA.
25. Bk. Simon v a n d e n B e r g h , Mantık maddesi, I . E . ; Madkour, L'Organon, ve Mlle Goi-chon'un İbn-i Sina incelemeleri. Bedevi, Organon'un arapça çevirilerinin neşrini bitirir bitirmez bu eserin araplar üzerindeki tesirini ele almayı v a a d etmiştir. Bk. Mantık Aristû, I, 32, Kahire, 1948, D â r al-Kutub.
26. Bk. La Filosofia della Natura nel Medioevo Atti del III. Congresso internationale di Filosofia Medioavele, 1966, Società Editrice vita e Pensiero, Milano.
27. R . P . Langhade'ın, b u k o n u y l a ilgili olarak b a n a yazmış olduğu m e k t u p l a r d a n ilgili yer leri dercediyorum: "C'est sur le conseil du Père dominicain Georges Anawati et du Pere Michel Allardquejevous écris. Je suis e n t r a i n , en effet,de travailler sur le commentaire d e l a Rhétorique d'Aristote fait p a r Alfarabi, texte inédit que j ' a i l'intention de publier. Je n'en ai t r o u v é que deux MSS. et suis en train de rechercher actuellement s'il n'existeriait pas d'autres copies de cette oeuvre. L'origine t u r q u e d'Alfarabi et les nombreuses études faites à son sujet en votre pays me poussent à m'adresser à vous pour élucider cette question..." (21.1.64). ".... je vous fais parvenir
bir yazmaya dayanarak Fârâbî'nin Kitâb el-Kiyâs el-Kebîr'ini neşredecektir2 8. Mantığın diğer ilimleri anlamakta bir âlet ilmi, bir giriş telâkki edilişi mantık eserlerine yayında bir öncelik imkânı vermektedir. Netekim Lâle Devri ilim adamlarından Es'ad Efendi de Tabi'iyyât ve İlâhiyyât bahislerini incelemek istediği vakit, aynı gerekçeyle, ilkin, Mantıkıyyât bahislerini incelemek zorun da kalmış ve bu gayeyle önce Aristoteles'in mantık eserlerini yunancadan arapçaya çevirmiştir2 9.
Fârâbî'nin hayatı hakkında bilgi veren en eski kaynaklardan Fihrist, 'Uyûn el-Enba, ve İhbar el-'Ulama dan bilhassa son ikisine dayanılarak Fârâ bî'nin eserlerinin gerek başlıklarını, gerekse, yazma nüshalarını bildiren bibli yografya denemeleri yapılmıştır. Bunlar tarih sırasına göre şunlardır: Moritz Steinschneider'in al-Fârâbî, Khalil Georr'un Bibliographie Critique des Oeuv res d'al-Fârâbî, Prof. Ahmet Ateş'in Fârâbî'nin Eserleri Bibliyografyası ve Prof. Nicholas Rescher'in An Annotaded Bibliography of al-Fârâbî isimli eser-leri3 0. Bunlar arasında Steinschneider'in bibliyografyası Fârâbî'inin eserlerinin ibrânî çevirilerinin nüshalarını, araştırıcıya her an karşılaştırma imkânı vere cek surette tasvir etmesi bakımından çok önemli bir yer tutar; ve hemen daima hareket noktası teşkil eder. Çünkü, Fârâbî'nin eserlerinin önemli bir kısmı tekrar arapça asıl metin teşkil edilebilecek bir sadakatle ibranî diline çevril miştir3 1. Steinschneider'in bibliyografyası Fârâbî'nin Kıyâs uş-Şağîr ile Muh tasar el-Şağîr fi'l-Mantık 'alâ Tarikat il-Mütekellimîn in aynı eserin iki değişik adı olduğuna karar vermemizde ve böylece Kıyâs uş Şağîr'i teşhis etmemizde rol oynamıştır3 2. Georr, bibliyografyasında, bazı yenilikler getirmekle beraber, "Aujourd'hui nous ne sommes pas bien plus avancé que le savant Allemand" cümlesiyle Steinschneider'in bibliyografyasının gerçek değerine işaret etmiş
un exemplaire du texte critique que j'ai établi de la Rhétorique d'Alfarabi; ce travail n'est pas encore totalement au point pour l'impression et j'attends en particulier les corrections que pour rait y apporter le Docteur Badawi sousla direction duquel je présente mon Magister au Caire..." (23.XI.1966).
28. Bk. î. Madkour, La philosophie Arabe, S. 771-776. La Filozof ia della Natura içinde. 29. Bk. Türker, Fârâbî'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 151, 155.
30. Bu bibliyografyaların değeri hakkında Bk. Türker, Fa. Ba. Man. Es., S.165-166. Nihat Kekliğin "İslâm Mantık Tarihi ve Fârâbî'nin Kategorileri" İsimli basılmamış doktora tezinde verilmiş olan bibliyografya, bir iki tane yeni zikredilmiş İstanbul yazması hariç, Prof. Ateş'in bibliyografyasının tekrarıdır.
31. Bk. Fa.Ba.Man.Es.,S.166, Fakat, Fârâbî'nin İbrânî çeviriler yoluyla aşağı Skolastiğe yapmış olduğu tesir henüz ele alınmamıştır. Bk. Bibl. Cri.
olmaktadır3 3. Esasen, Steinsehneider'in fişlerinin hayran olunacak kadar zengin bulunduğuna literatürde ayrıca işaret edilmiştir3 4. Prof. Ateş'in bibliyografya denemesiyle ilim âlemi ilk defa Fârâbî'nin eserlerinin hiç değilse, çoğunluğu İstanbul kütüphanelerinde mevcut olan arapça yazma nüshalarının bir kıs mını tanımış olmaktadır. Fârâbî'nin arapça eserlerinin nüshalarıyle meşgûl olanlar bu bibliyografyadan hareket etmek zorundadırlar. Onun yayınlandığı 1951 yılından bu yana bir takım değişmeler olmuştur. Bu bakımdan Fârâbî' nin eserlerinin arapça yazma nüshalarını verecek yeni bir kritik bibliyografya hazırlamak zoru hissedilmiştir. Bu ihtiyacın kesinliği, İslâm felsefesiyle Men-dolada milletlerarası 3. kongresinde meşgul olan ilim adamları arasında he men hemen tasdik edilmiş, bu suretle 1963 te SİEPM (Milletlerarası Orta Çağ Felsefesi İnceleme Cemiyeti) Chicago'dan Prof. Muhsin Mahdi'ye, Anawati ve Mehdevi'nin İbn Sina'nın eserleri hakkında yapmış oldukları bibliyograf ya gibi, bir Fârâbî Yazma Eserleri Tasvirli Bibliyografyası hazırlamak görevini vermiştir. Pakistan, İran, Afganistan, Mısır, Suriye Türkiye vs. yazma kütüp hanelerinde tarama yapan Muhsin Mahdi, bibliyografyasında Fârâbî'nin la-tince çevirileri için Mlle. d'Alverny'den, ibrani çevirileri için Institut Arias Montano (Madrid) dan yardım görecektir. Bu surette Fârâbî'nin arapça eser lerinin nüshalariyle, onların lâtince ve İbranî çevirilerini veren, öncekilere na zaran daha t a m bir bibliyografya hazırlanmış olacaktır3 5. Prof. Nicholas Res cher'in bibliyografyası ise Fârâbî araştırıcılarına yazmalarda değil, fakat, Fârâ bî incelemelerinde ve Fârâbî'nin basılmış eserlerinde yardım etmektedir.
Fârâbî, kaynaklardaki bibliyografik listelerden anlaşılacağı üzere, mantık konusunda çok sayıda eser vermiştir. Eserlerinin önemli bir kısmı mantık konusuna ait olduğu için filozof Fârâbî'ye mantıkçı gözüyle de bakılmaktadır. Fârâbî Aristoteles'in Organon adı altında toplanmış olan mantık eserlerini ya (a) küçük muhtasarlar halinde kısaltmak suretiyle toplu olarak ele almış tır, ya (b) onları ayrı ayrı söz konusu ederek orta muhtasarlar halinde daha geniş özetler yapmıştır, ya da (c) onları büyük ciltler tutacak surette birer birer şerhetmiştir. Aristoteles'in mantık eserlerini bu şekilde üç kademede incelemek geleneği İskenderiye Okulu'ndan kalmış, daha sonra Süryânî filozoflar tarafından da benimsenmiştir3 6. Fârâbî'nin mantık eserleri İslâm âleminde daha sonra yetişecek olan mantıkçılara temel hizmetini görmüştür.
33. Bk. Bibl. Cri., S. 71.
34. Bk. d'Alverny, Les Traductions des Philosophes Arabes, S. 314. 35 Bk. La Filosofia delia Natura, S. 774, 776.
36. Bk. Nicholas Rescher, The Development of Arabic Logic, 1964, Pittsburgh University Press, USA, S. 36-37, 122.
İslâm âleminde mantık sahasında yetişmiş birkaç orijinal filozoftan biri sayı lan Fârâbî'nin mantıkla ilgili buluşları, onun mantık eserleri yayınlandıkça, yeni yeni ortaya çıkmaktadır3 7.
İhşa el-'Ulûmdan anlaşılacağı üzere, Fârâbî'ye göre Aristoteles'in Orga non adıyla anılan mantık kitapları sekiz kitaplık bir bütündür. Fakat, Orga-nonun müslümanlar arasında bazen dokuz, bazen de beş kitaplık bir bütün telâkki edilmiş ve bu esasa göre bir takım muhtasarlar yapılmış olduğu da görülmektedir3 8. Halbuki İbn-i Rüşd Fârâbî'yi takip etmiştir3 9. Fârâbî de sekiz kitaplık telâkki etmiş olduğu Organon hakkında bir muhtasar kaleme almış tır. Ona göre sekiz kitabın birincisi Makûlât (Kategoriler), ikincisi 'İbare (Peri Hermeneias), üçüncüsü Kıyâs (Analitikler, I), dördüncüsü Burhân (Analitik ler, I I ) , beşincisi Mevâzi' el-Cedeliyye (Topikler), altıncısı Kitâb el-Muğâlitîn (Sofistika), yedincisi Hitabet (Retorika) ve nihayet sekizincisi Kitâb el-Şi'r (Poetika) dir. Fârâbî bu kitabları konuları hakkında İhşâ' el-'Ulûmda bilgi vermiştir4 0.
Aşağı yukarı onbeş yirmi sene öncesine kadar Fârâbî'nin Organon Muh tasarının sekiz kitabını ihtiva eden bir yazma ilim alemince henüz bilinmiyor du4 1. Halbuki bugün elimizde Hamidiyye-812, (H) Feyzullah Efendi-1882 (FE) ve Emanet Hazinesi-1780 (EH) den ibaret üç İstanbul nüshası4 2, bir de Bratislava (A) nüshası4 3 olmak üzere dört yazma bulunmaktadır. Prof. Muhsin Mahdi'nin yapmış olduğu araştırmaların teyit etmiş olduğu üzere, Doğu ve Batı Kitaplıklarında incelemeler yapıldıkça bu sayının daha da artacağı düşünülebilir. Söz konusu olan bu yazma nüshalar bibliyografik kaynaklarda Kitab Muhtaşar Cami' el-Kutub el-Mantıkıyya adiyle geçen ve bir Organon muhtasarı olan esere taallûk etmek gerekir44. Fârâbî'nin bu
37. Bk. ay. es., S. 128.
38. Bu hususta Bk. Fârâbi'nin Şerâ'it-ul Yakîn'i., S. 156-168. 39. Bk. ay. yer, S. 157.
40. Bk. ay. yer, S. 158. 41. Bk. ay. yer, S. 159.
42. Birinci nüshayı Prof. Ateş, İkincisini N. Keklik zikretmiş, üçüncüsü ise tarafımızdan bulunmuştur. Krş. Fa. Ba. Man. Es., S. 168.
43. Bk. Karel Petraçek, al-Mahtûtât al-'Arabiyyafî Çekoslavâkiya, Macalla Ma'had al-Mahtûtât al-'Arabiyya, 1960, VI, 1-2, S.6, Kâhira; Krş. Karel Petraçek, Fihris al-Mahtû tât, arabische, türkische und persische Handschriften der Universitäts bibliothek in Bratislava, 1961, Bratislava, Çekoslavakia, S. 183, 185, 186
Organon Muhtasarı'ndan şimdiye kadar ancak Kategoriler45 ve Kitâb el-Şi'r
neşredilmiştir4 6. Retorika ise, yukarıda işaret etmiş olduğumuz gibi, J.
Langhade tarafından neşre hazırdır.
Şimdi, biz burada, vaktiyle haber vermiş olduğumuz gibi4 7, Organon Muh
tasarı'ndan Peri Hermeneias'i türkçe tercümesiyle birlikte neşrediyoruz. Bu
neşrimizde, yukarıda adı geçen dört yazmadan Hamidiyye-812 yi esas olarak almış bulunuyoruz. Diğer üç nüshanın değişimlerini ayak notlarıyle veriyoruz.
Peri Hermeneias Muhtasarı neşrini Kıyâs, Burhan, Cedel ve Sofistika muhta
sarları takip edecek, bu suretle Fârâbî'nin mantıkla ilgili Organon
Muhtasarı'-nın neşri tamamlanmış ve onun mantıkla ilgili fikirlerini belirtebileceğimiz
kaynaklar hazır hale getirilmiş olacaktır.
45. Kategoriler Muhtasarı için Bk. burada not 24 ve 30. Metnin tesisinde Dunlop sadece o zamana kadar bilinen Hamidiyye-812 nüshasına dayanmış, Keklik ise bu nüshayı Feyzullah Efendi-1882 nüshasıyle mukabele edebilmiştir.
46. Şi'r Muhtasarı (?)hakkında Bk. Fârâbi's Canon of Poetry, ed. and trans. by A.J. Arberry, RSO, 17,266-278, 1938. Bu eser India Office-832, 24a-25b nüshasından neşredilmiştir. Bedevi bu neşri tatmin edici bulmayıp onu yeniden neşretmiştir. Bk. Fî'ş-Şi'r içinde Risâla
fî Kavanîn Sına'at aş-Şu'arâ'li'l-Mu'allim Sâni, S. 149-159, ve 52—53, Kahira. Ayrıca Bk.
Muhsin Mahdi, Kitâb uş-Şi'r li Abî Nasr il-Fârâbî, Macallat uş-Şi'r, S.1-6, 12,1-59, Beyrouth. Bu metin Hamidiyye-812 nüshasından neşredilmiştir.
47. Bk. Fârâbi'nin Şerâ'it ul-Yakîn'i, S. 160: Krş. G. Vajda, A Propos a'une Citation non
İdentifiée (d'al-Fârâbî Dans "le Guide des Egares", Journal Asiatique, 1965, S. 50; I. Madkour, la Philosophie Arabe S. 771 - 776 la Filosofia delia Natura içinde.
