24
Milli Folklor
Orta Asya’daki ozan-baks› gelene¤i-nin bir devam› olarak Anadolu ve Azeri sahalar›nda kendine has bir üslupla ge-liflen ve zenginleflen afl›k tarz› fliir gele-ne¤i, XIX. yüzy›lda yetifltirdi¤i güçlü temsilcileri ile kültürümüze ve edebiya-t›m›za önemli katk›larda bulunmufltur. Bu sa¤lam gelene¤e XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda eklenen Ç›ld›rl› Afl›k fienlik ile Narmanl› Afl›k Sümmani, yetifltikleri dönem ve etkili olduklar› co¤rafya bak›-m›ndan incelenmeye de¤er iki afl›¤›m›z-d›r. fienlik, 1850-1913 y›llar› aras›nda yaflam›fl, do¤up büyüdü¤ü memleketi olan Ç›ld›r’›n Anadolu sahas› ile Azeri sahas›n›n ortas›nda yer almas› nedeniy-le bu iki bölgeyi birbirine ba¤layan bir köprü görevi üstlenmifltir. Prof. Dr. En-sar Aslan’›n ifadesiyle “fienlik, Azeri sa-has›ndan ald›¤› birçok unsuru Anado-lu’ya yayarak afl›k edebiyat›m›za yenilik getirmifl, bu tarz›n geliflip daha mükem-mel eserler vermesine yard›m etmifltir.”1 Sümmani ise 1861-1915 y›llar› aras›nda yaflam›fl, yetiflti¤i dönemde oldu¤u gibi kendinden sonra da yak›n çevresinden bafllayarak Do¤u Anadolu, hatta Anado-lu’nun di¤er bölgeleri ile Azerbaycan sa-has›nda kendisinden söz ettirmifl bir afl›-¤›m›zd›r.
Ayn› ça¤da ve ayn› bölgede yaflayan
iki ünlü afl›¤›m›z›n bir araya gelmesi, sazl› sözlü sohbetlerde bulunmas› ve karfl›laflma yapmas› pek do¤al idi. Ancak o dönemde Ç›ld›r’›n Rus iflgali alt›nda oluflu, Narman ile Ç›ld›r aras›ndaki ile-tiflimi engelleyen, yahut güçlefltiren bir faktördü. Bütün bu olumsuzluklara ra¤-men iki ünlü sanatkâr bir araya gelmifl-ler ve karfl›laflma yapm›fllard›r. Fakat, halk edebiyat› araflt›rmalar›n›n di¤er alanlar›nda oldu¤u gibi burada da baz› tereddütlere sahip bulunuyoruz. Gerek sözlü, gerekse yaz›l› kaynaklar, bu konu-da birbirinden farkl› bilgiler vermekte-dir. Sözlü kültür gelene¤ini kendi flartla-r› içinde de¤erlendirirsek vaflartla-r›lan nokta-n›n tabii bir sonuç oldu¤u anlafl›l›r.Çün-kü, dilden dile dolaflarak günümüze ka-dar ulaflan bilgiler, halk muhayyilesinde yeni bilgileri bünyesine katarak as›l olaydan büyük ölçüde uzaklaflabilmekte, böylece bilimsel araflt›rmalar› güçlefltir-mektedir. Bir bak›ma sahaya ayr› bir zenginlik kazand›ran bu geliflme karfl›-s›nda folklor ve halk edebiyat› araflt›r›c›-lar› bir kiflili¤i veya yaflanm›fl bir olay› araflt›r›rken gerçek olanla efsanevi/men-kabevi olan› ayr› ayr› tesbit ederek belli sonuçlara varmaya çal›fl›rlar.
Afl›k fienlik ile Afl›k Sümmani’nin karfl›laflmalar› konusunda ilk akla gelen
ÇILDIRLI ÂfiIK fiENL‹K ‹LE
NARMANLI ÂfiIK SÜMMANÎ’N‹N
KARfiILAfiMALARI
*Yrd. Doç.Dr.Dilaver DÜZGÜN**
soru, karfl›laflman›n nerede ve nas›l ya-p›ld›¤› hususudur. Bu konuda kesin ola-rak bilinen, Sümmani’nin do¤up büyü-dü¤ü yer olan Erzurum’un Narman ilçe-sine ba¤l› Samikale köyünden yola ç›k›p fienlik’i ziyaret etmesidir. Kronolojik olarak en eski yaz›l› kaynaklar›m›zdan biri durumundaki Nesip Ya¤murdere-li’nin Afl›k Sümmani ile ilgili eserinde karfl›laflman›n Posof’ta yap›ld›¤› belirti-lir2Mehmet Kardefl, karfl›laflma yeri ola-rak Pusut ve Suhara köyleri ile Arda-han’› anmaktad›r. Ayr›ca Posof’un Sus-kap köyünde fienlik-Zülali-Sümmani aras›nda yap›lan bir karfl›laflmadan söz etmektedir.3Kemal Bayrak da bu görüfle kat›l›r ve fienlik’le Sümmani’nin tan›fl-ma yeri olarak Suskap köyünü gösterir.4 Ensar Aslan ise haz›rlad›¤› kapsaml› araflt›rmas›nda fienlik’le Sümmani’nin ilk kez Ç›ld›r’a ba¤l› Purut köyünde gö-rüfltüklerini belirtir. Ona göre, Erzu-rum’dan pasaport alarak yola ç›kan Sümmani, Ç›ld›r merkezine gelmifltir. Bu s›rada fienlik, Ç›ld›r’›n yak›n köyle-rinden olan Purut’ta Nebi A¤a’n›n çocuk-lar›n›n sünnet dü¤ünündedir. Sümmani de Purut köyüne giderek dü¤ün sahibi-nin evine misafir olmufltur. Burada bafl-layan sazl› sözlü sohbet, dü¤ünden sonra Suhara’da, fienlik’in evinde devam et-mifltir. Ensar Aslan, an›lan eserinde Sümmani-fienlik-Zülali aras›nda Po-sof’un Suskap köyünde gerçekleflen üçlü karfl›laflmay› da do¤rulamaktad›r.5 Bu konudaki son yay›nlardan birine imzas›-n› atan Nizamettin Onk ise baflka bir yer ad› anmaks›z›n fienlik ile Sümmani’yi Suhara’da karfl› karfl›ya getirir.6
Karfl›laflman›n gerçekleflme zaman› hakk›nda kaynaklar›n ço¤u herhangi bir tarih vermezken Nesip Ya¤murdereli 1901 y›l›nda iki afl›¤›n bir araya
geldik-lerini söyler.7Ensar Aslan bunu daha da daralt›r, görüflme ve tan›flma zaman› olarak 1901 y›l›n›n ilkbahar›n› gösterir.8 Fahrettin K›rz›o¤lu ise Sümmani’nin 1900 y›l› bafllar›nda bu bölgeye gelerek Kars köylerini gezdi¤ini belirtir ve Süm-mani’nin Ka¤›zman koflmas›n› kaydeder, ama fienlik’le karfl›laflmas› konusuna de¤inmez.9 Sözlü kaynaklar›m›zdan Afl›k Hüseyin Sümmanio¤lu (Sümma-ni’nin torunu), fienlik’le Sümma(Sümma-ni’nin iki ayr› zamanda karfl›laflt›klar›n› iddia etmektir.10 Ancak bu iddiay› kuvvetlen-direcek baflka belgelere sahip de¤iliz. Di-¤er kaynaklar›n tümü karfl›laflman›n bir kez yap›ld›¤› görüflünü paylaflmaktad›r.
fienlik’le Sümmani’nin karfl›laflma-lar›nda ortaya konulan fliir metinlerine gelince, bu konuda da farkl› rivayetlerle karfl›lafl›yoruz.Birçok kaynakta parçalar halinde verilen fliir metinlerini toplu halde yay›nlayan çal›flmalar da vard›r. Bunlardan Ensar Aslan ve Mehmet Kar-defl’in yukar›da ad› geçen çal›flmalar›nda 90 ar hane vard›r. Nizamettin Onk, 85, Nesip Ya¤murdereli 56, Adil Özder11 34 dörtlük vermifltir. Bir hafta süreyle fliir sohbeti yapt›klar› tahmin edilen iki ünlü afl›¤›m›z›n hayatlar›nda büyük önem arz eden bu söyleflmede ortaya koyduklar› fliirlerin tamam› elbette bu kadar de¤il-dir, ama muhafaza edilerek günümüze kadar ulaflt›r›lanlar bunlardan ibarettir. Ensar Aslan’›n verdi¤i fliir metinle-rini esas alarak yapt›¤›m›z de¤erlendir-meye göre fienlik-Sümmani karfl›laflma-s›n›n flöyle geliflmifltir: Gelene¤e uyula-rak önce fienlik “hofl geldin” anlam›nda bir bafllang›ç yapar, sonra nazire türün-de verilen örneklere geçilir. Divani tar-z›nda ortaya konulan ve daha çok dini konular› halk dilinde kazand›¤› yorum, tasnif ve tertiplerle ele alarak
birikimle-Y›l: 12 Say›: 48
rini ortaya koyduklar› bu bölümdeki fliir-ler, karfl›laflman›n en dolgun örneklerini teflkil eder. Saz ve söz sohbetinin ilerle-yen bölümlerinde karfl›l›kl› soru ve ce-vaplar›n a¤›rl›k kazand›¤›n› görüyoruz. Önce fienlik, Sümmani’nin sanatsal biri-kimini ve Ç›ld›r’a gelifl nedenini ö¤ren-meye yönelik sorular sorar. Böylece Sümmani’nin flairlik yetene¤ini tesbite çal›fl›r. fiiir halinde “Osmanl› ülkesinden buraya niçin geldin, bizim memleketin kar›fl›k halini görüyorsun, sen can›ndan vaz geçerek mi buraya geldin, benimle ülfet etmeye mi, yoksa imtihan olmaya m› geldin” fleklinde sorular sorar. Süm-mani de niyetinin dost ziyareti oldu¤unu ve sohbet için geldi¤ini söyler. Bu bölüm-de her iki afl›¤›n karfl›l›kl› sayg› ve hofl-görüyü ön plana ç›kard›klar›n›, tevazu s›n›rlar›n› zorlamad›klar›n› görüyoruz. Örne¤in fienlik’in
Kem kelam ç›harmam asla dilimden Gönlümü yad ettin özge halimden Çoh afl›hlar geldi getti elimden Sen ola ki ad› flane gelifsen
biçimindeki dörtlü¤üne Sümmani flu karfl›l›¤› verir:
Dost eline varmak aref dediler Dostla görüflmeyi fleref dediler Seni aflk ehline sarraf dediler K›ymet için gevher kâne gelmiflem
Yine fienlik’in
Mülk-i Al’Osman’da var m›d›r ad›n Yoksa bir Kaza-i Narman’da m›san?
sorusuna Sümmani
Ben fleref gözlemem söyleye cihan Bana kalsa üç befl yaran bizde var
biçiminde cevap verir.
Karfl›laflman›n bundan sonraki bö-lümlerinde ba¤lama türünde örnekler ve-rilir. Afl›klar birbirerine dünyan›n kuru-luflu, peygamberler tarihi ve birtak›m ef-sanevi varl›klarla ilgili sorular sorarlar.
Sümmani ilk sorusunu flöyle yöneltir:
Gûfl ver bu sözüme ey usta fienlik Dinle ben fakirin muhabbetinden Bu cümle ruhlar›n mayas› nedir? Bil gözesin söyle bidayetinden
fienlik flu cevab› verir:
Saye-i pirimden olmazam mahzun Söyleyim anl›yah kemaletinden Bir nur-u meknundur mayas› kâf-nun Sebebi resulün yüz hürmetinden
Büyük bir bölümünün ba¤lama tü-ründeki örneklerle dolu oldu¤u karfl›lafl-mada tafllamaya yer verilmez ve dostane bir atmosferde devam eder.fienlik’in an-nesi Sümmani’yi gömle¤inden geçirerek kendisine o¤ul eder. Böylece Sümmani ile fienlik manevi kardefl olurlar.
NOTLAR
*25-31 Ekim 1995 tarihleri aras›nda Kars’ta düzenlenen I. Milli Kafkasya Sempozyumu’nda su-nulan bildiri.
1Ensar Aslan, Ç›ld›rl› Afl›k fienlik -Hayat›, Sanat› ve Hikâyeleri- (‹nceleme, Metin, Sözlük), An-kara 1975, s. XL.
2Nesip Ya¤murdereli, Sümmani -Hayat› ve fii-irleri-, ‹stanbul 1939, s. 53.
3 Mehmet Kardefl, Meflhur Saz fiairi Afl›k Sümmani -Hayat› ve fiiirleri-, ‹stanbul 1963, s. 53, 65.
4Kemal Bayrak, Afl›k Zülali -Hayat› ve fiiirle-ri-, Erzurum 1973, AÜFEF lisans tezi, s. 62.
5Aslan, a.g.e., s. 99-100, 118.
6 Nizamettin Onk, “Ç›ld›rl› Afl›k fienlik ve Narmanl› Afl›k Sümmani”, Türk Dünyas› Araflt›r-malar›, say›:50, Ekim 1987, s. 219-244.
7Ya¤murdereli, a.g.e., s.53. 8Aslan, a.g.e., s. 99.
9Fahrettin K›rz›o¤lu, Edebiyat›m›zda Kars, ‹stanbul 1958, s. 74.
10Afl›k Hüseyin Sümmanio¤lu ile özel görüfl-me: 17 Eylül 1995, Erzurum.
11Adil Özder, Do¤u ‹llerimizde Afl›k Karfl›lafl-malar›, Bursa 1965, s. 51-59.
