Bademli Kılcızade Mehmet Ağa Camii (Ödemiş/İzmir)

IBAIISMILÎ MLCI^AID® M l l M C T AĞA

Yrd. Doç. Dr. inci KUYULU

İİİiy|İÎ|İİ d e m i ş ilçesine bağlı Bademli B u c a ğ ı n ı n İİjpİİlİİ Aşıklar Oba Mahallesinde b u l u n m a k t a d ı r .

j j i l ^ j i l Y a p ı n ı n ne zaman ve k i m i n tarafından in­ ş a ettirildiği bilinmemektedir. Ancak, harim girişi­ nin üzerinde yer alan kitabesinden 1 2 2 6 / 1 8 1 1 yı­ lında Ö d e m i ş V o y v o d a s ı Kılcızade M e h m e t A g a t a r a f ı n d a n b ü y ü t ü l e r e k yenilendiği anlaşılmaktadır (Res.l). Ü ç satırlık kitabenin m e t n i ve transkripsi­ yonu şöyledir.^

Ba\s-i tecdid-i tevsi-i cami-i şerif Ödemiş Voi^vodası Kılcızade Esseyid Mehmet Ağa fi sene 1226

Kitabenin T ü r k ç e s i şu şekildedir:

Cami-i şerifin genişletilmesine ve yenilen­ mesine sebep olan Ödemiş Voyvodası Kılcızade Hacı Mehmet Ağa. Sene 1226.

3 Zilhicce 1 3 1 5 / 2 5 Nisan 1 8 9 8 tarihli tevliyet ilâmında da, y a p ı n ı n Kılcı M e h m e d A g a t a r a f ı n d a n yaptırıldığı belirtilmektedir.^ Kılcı M e h ­ med A ğ a ' n ı n camiyle birlikte bir de ç e ş m e inşa et­ tirdiği verilen bilgiler arasındadır."^

Kitabede y a p ı n ı n M e h m e t A g a t a r a f ı n d a n g e n i ş l e t i l e r e k y e n i l e n d i ğ i ; tevliyet i l â m ı n d a ise Mehmet A g a t a r a f ı n d a n inşa ettirildiği belirtilmek­ tedir. İki belgede farklı bilgiler veriliyor olması, es­ ki y a p ı n ı n yerine b u g ü n ayakta olan caminin daha b ü y ü k olarak yeniden m i inşa edildiği; ya da eski yapının genişletilerek m i yenilendiği konusunda bir k u ş k u y a neden o l m a k t a d ı r . A n c a k , her iki halde de, y a p ı n ı n 1 2 2 6 / 1 8 1 1 yılında b u g ü n k ü g ö r ü n ü ­ m ü n ü kazandığı anlaşılmaktadır.

Kitabenin ü z e r i n d e k i s ü s l e m e l e r a r a s ı n d a , ayrıca, boya ile 1 2 9 1 tarihi yazılmıştır. B u 1 2 9 1 /

1 8 7 4 - 7 5 tarihi de, caminin süslemelerinin yapıldı­ ğı tarih olmalıdır.

C a m i , kareye y a k ı n d i k d ö r t g e n planlı bir harim ile kuzeyindeki son cemaat yerinden oluşur (Plan 1, Res. 2). Arazinin e ğ i m i nedeniyle, yük­ sekte kalan son cemaat yerinin altı, bir bodrum kat olarak değerlendirilmiştir.

Ö r t ü sistemi g e n i ş a h ş a p saçaklı k ı r m a ça­ tıyla s a ğ l a n a n kagir y a p ı n ı n cepheleri t a m a m e n sıvalıdır (Res.3). Ancak, bazı kesimlerde sıvalar d ö ­ külmüş, bazı yerlerde de yeniden sıva yapılmıştır.

C a m i n i n dogu ve batı cephelerinde altışar, kuzey cephesinde b e ş , g ü n e y cephesinde ise iki pencere açıklığı bulunur (Res.2-3). D o g u ve batı cephelerde üst ü s t e iki sıra halinde dizilen pence­ reler, düşey d i k d ö r t g e n biçimlidir. Batı cephesinin alt sıra pencereleri, ayrıca yuvarlak kemerli birer ç ö k e r t m e içine alınmıştır. Kuzey cephesinde üst sı­ raya ü ç , alt sıraya ise iki pencere yerleştirilmiştir, üst sıra pencereleri, diğer üst sıra pencereleriyle; alt sıra pencerelerinden b a t ı d a olanı, batı cephesi­ nin alt sıra pencereleriyle aynı özellikleri taşır. A l t sıra pencerelerinden d o ğ u d a olanı ise, kare biçimli ve daha küçük boyutludur. B u pencere, farklı b i ­ ç i m ve boyutlarıyla d i ğ e r l e r i n d e n ayrılır. G ü n e y

• E. Ü. Araştırma Fon Saymanlığınca desteklenen ve ta­ rafımızdan yürütülen "Batı Anadolu Camilerinde Resimli Bezemeler" başlıklı proje kapsamında ele alınan yapılar­ dandır.

1. Kitabeyi okuyan ve transkripsiyonunu yapan Sayın Prof. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNAL ve Öğretim Görevlisi Sayın Aydoğan DEMlR'e teşekkür ederim.

2. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter No: 2005, s. 299.

3. ay. yer.; Bugün çeşme ayakta olmamakla birlikte, 1 2 2 5 / 1 8 1 1 tarihli kitabesi, yeni bir evin duvarına yer­ leştirilmiştir.; Kılcı Mehmet Ağa Vakfına ait cami ve çeşme ile ilgili kararlar için ayrıca bkz. A n k a r a Vakıf­ lar Genel M ü d ü r l ü ğ ü Arşivi, Defter No: 1757, s.274-275 ve Defter No: 1965, s.162-163.

1 4 8 Y r d . D o ç . D r . İnci K U Y U L U cephede yalnızca üst sırada bulunan i k i pencere

de, diğer cephelerin üst sıralarındakilerie benzer özellikler gösterir.

Y a p ı n ı n kuzey cephesinde bulunan son ce­ maat yeri t a m a m e n a h ş a p t a n i n ş a e d i l m i ş t i r (Res.4). İçten d ü z a h ş a p tavanla ö r t ü l m ü ş son ce­ maat yeri revakı (Res.5) kuzeyinden b e ş , d o ğ u ve b a t ı s ı n d a n birer kemer gözüyle dışarıya açılır. B i ­ rer kıvrım yaparak y ü k s e l e n a h ş a p kemerlerden kuzeydekiler yuvarlak, dogu ve batıdakiler ise Bur­ sa kemeri biçimindedir. B u kemerler, altısı serbest, ikisi duvara bitişik kare kesitli t o p l a m sekiz adet ayakla taşınır. Ayaklar a r a s ı n a a h ş a p korkuluklar; kuzeyde ortada bulunan i k i direk a r a s ı n a ise, yine a h ş a p t a n bir k a p ı yerleştirilmiştir. Son cemaat ye­ rine bu k a p ı n ı n ö n ü n d e yer alan ve altı b a s a m a k l ı merdivenle çıkılan bir giriş s a h a n l ı ğ ı n d a n ulaşılır.

H a r i m i n kuzey d u v a r ı n d a , eksenden biraz batıya k a y m ı ş giriş açıklığı bulunur (Res. 6). İki t a r a f ı n d a n kıvrılarak y ü k s e l e n yuvarlak kemerli bu açıklığın ü z e r i n d e y a p ı n ı n üç satırlık kitabesi vardır. K a p ı kemeri ile kitabe levhası, yuvarlak kemerli bir ç ö k e r t m e içine alınmıştır. Etrafı renkli nakışlarla b e z e n m i ş k a p ı n ı n iki tarafına birer pen­ cere, b u pencerelerden dogudakinin y a n ı n a da y a r ı m daire kesitli bir mihrabiye nişi yerleştiril­ miştir (Res. 7).

H a r i m , 19 pencere ile a y d ı n l a n m a k t a d ı r (Res.8). B u pencerelerden kuzey d u v a n n ı n d o ğ u ­ sundaki kare, diğerleri d ü ş e y d i k d ö r t g e n biçimli açıklıklar şeklindedir. Duvarlar, tabandan tavana kadar sıvalıdır.

H a r i m , d ü z a h ş a p tavanla ö r t ü l m ü ş t ü r (Res.9-10). H a r i m i n kuzey d u v a r ı boyunca ikisi serbest, ikisi duvara bitişik kare kesitli t o p l a m d ö r t a h ş a p ayakla t a ş ı n a n kadınlar mahfili uzanır. M a h ­ fil k a t ı n d a b u ayaklarla aynı özellikleri taşıyan dör­ dü serbest, ikisi duvara bitişik toplam altı ayak var­ dır. Ortadaki iki ayağın a r a s ı n d a dikdörtgen biçimli ve harime doQru taşıntı yapan m ü e z z i n mahfili bu­ lunur. Kadınlar mahfiline, harimin k u z e y d o ğ u s u n -daki a h ş a p merdivenle çıkılır.

M i h r a p , giriş açıklığıyla a y n ı aks ü z e r i n e yerleştirilmiş y a r ı m silindirik bir niştir (Res. 11). M i h r a b ı n batısında a h ş a p minber; d o ğ u s u n d a ise, g ü n e y - d o ğ u k ö ş e d e duvara bitişik yapılmış a h ş a p vaiz kürsüsü yer alır (Res. 8).

M i h r a p nişinin iki t a r a f ı n d a , g ü n e y duvarı boyunca tabanda dar ve alçak bir seki uzanır. A n ­ cak, b u seki batıda minberle kesilir.

D I Ş S Ü S L E M E

C a m i n i n dış s ü s l e m e l e r i n d e a h ş a p , boya ve alçı kullanılmıştır. Son cemaat yerinin tavanı, ah­ ş a p işçiliği ile dikkati ç e k e r (Res.5). Tavan yüzeyi çıtalarla üç b ö l ü m e ayrılmıştır. Ortadaki çökertil­ miş kare a l a n ı n y ü z e y i n d e , çıtalar çakılarak dört­ gen ve ü ç g e n b ö l ü m l e r oluşturulmuştur. Mavi, sarı

ve .pembeye boyanan b u bölümlerin herbiri mavi, beyaz, kahverengi ve yeşil çiçeklerle b e z e n m i ş t i r ! Ç ö k e r t i l m i ş alanın merkezine yerleştirilmiş d ö r t ­ gen p a r ç a l a r l a sekiz kollu bir yıldız meydana geti­ rilmiştir. B u yıldızın her koluna kıvrımlı birer çıta tutturularak aşağıya doQru uzanan bir sarkıt oluştu­ r u l m u ş t u r . T a v a n ı n yanlarda kalan d i k d ö r t g e n alanları ise daha sade bir işçilik g ö s t e r i r . B u b ö ­ lümlerin orta kesiminde çıtalarla yapılmış ikişer e ş ­ kenar d ö r t g e n ve bu dörtgenlerin etrafını çevreleya-rek t ü m y ü z e y e zikzaklar halinde dağılan çıtalar bu­ lunmaktadır. B u bölümlerin kenar bordürlerinin k ö ­ şelerini çiçekli dallardan oluşan renkli nakışlar süs­ lemektedir.

Y a p ı n ı n tamamen sıvalı cephelerinde boya ile yapılmış renkli nakışlar bulunur. D o g u , batı ve g ü n e y cephelerinde, üst sıra pencerelerinin arasın­ da kalan yüzeylere d i k d ö r t g e n ya da kareye yakın d i k d ö r t g e n biçimli ç e r ç e v e l e r çizilerek içlerine ç e ­ şitli kompozisyonlar işlenmiştir (Res.2-3). Herbiri birer pano g ö r ü n ü m ü n d e olan bu ç e r ç e v e l e r d e n bazıları b o ş d u r u m d a d ı r .

Dogu cephesinde üç pencere ve a r a l a r ı n d a d ö r t pano yer alır (Res.2). Pencere ve p a n o l a r ı n üst kesiminde, cephe boyunca kıvrık dallar ve çi­ ç e k motiflerinden oluşan bir s ü s l e m e şeridi uzanır. B u cephede yalnızca, cephenin g ü n e y ucunda yer alan kareye yakın d i k d ö r t g e n pano bir kompozis­ yonla bezelidir. Girift k ı v n m l a r d a n y ü z e y e dağılan •renkli çiçekler ve yapraklar, sol k ö ş e d e y o ğ u n l a ­

ş a n bir d ü z e n l e m e y l e işlenmiştir. Bu d ü z e n l e m e p a n o n u n üst b ö l ü m ü n ü n merkezinden asılan bir kılıç ve sallanan iki topuzu ile diyagonal bir formda sınırlandırılır. B ö y l e c e kompozisyon p a n o n u n sol alt b ö l ü m ü n d e y o ğ u n l a ş ı r k e n , karşıt olarak, s a ğ üst b ö l ü m b o ş bırakılmıştır.

G ü n e y cephesinde, üst b ö l ü m d e iki pence­ reyi de a r a l a r ı n a alan, çeşitli form ve büyüklükler­ de panolar dizelenir (Res. 3). C e p h e n i n d o ğ u k ö ­ şesinin bir s ü t u n c e tasviri ile belirlenmesi ilgi çeki­ cidir. Ne yazık k i , bu s ü t u n c e ile panolar içindeki süslemelerin bir kısmı iyi k o r u n a m a m ı ş ve b ü y ü k ölçüde tahrip olmuştur.

Cephenin merkezinde, iki pencere a r a s ı n d a n a t ü r m o r t l a r l a b e z e n m i ş üç pano yer alır (Res. 12). Ortadaki enine d i k d ö r t g e n ve bunu ç e v r e l e y e n iki d ü ş e y d i k d ö r t g e n panoda, ayaklı kaplardan d a ğ ı ­ lan çiçekler r e s i m l e n m i ş t i r . P a n o l a r ı n geometrik y ü z e y l e r i n e uygun olarak dağılan renkli çiçekler, ortada yayvan bir kasede t o p l a n ı r k e n yan panolar­ da inci uzun formlu kadehlerde istiflenirler.

C e p h e n i n b a t ı s ı n d a , g ö l g e - ı ş ı k o y u n l a r ı , d o ğ r u perspektif arayışları ile başarılı bir k o m p o ­ zisyon yer alır. B u panoda bir deniz manzarası iş­ lenmiştir (Res. 13). Manzara, iki yandan yeşil renk leleleriyle tasvir edilmiş ağaçlarla çerçevelenmiş­ tir. Mavinin açılan tonlarıyla geri plana uzanan de­ niz g ö r ü n ü m ü , adalar oluşturan tepelerle ufuk çizgi­ sine ulaşır. Mavi ve beyaz renk tonlamalanyla tasvir

BADEMLİ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A C A M l l (ÖDEMİŞ/İZMİR)

i

Resim 4: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, son cemaat yeri.

X

Resim 5: Bademli Kılcızade Mehmet Aga

Camii, son cemaat yeri tavanı.

Resim 6: Bademli Kılcızade Mehmet Aga

Camii, harim taçkapısı.

150

• 1»,

1

R e s i m 8: B a d e m l i K ı l c ı z a d e M e h m e t A g a C a m i i , iç g ö r ü n ü ş ü .

BADEMLİ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ (ÖDEMİŞ/İZMİR) 1 5 1

Resim 7: Bademli Kılcızade Mehmet

Aga Camii, dış mihrabı.

Ağa Camii, mihrabı.

Resim 11: Bademli Kılcızade Mehmet

Resim 10: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, tavan

süslemelerinden ayrıntı.

Resim 12: Bademli Kılcızade Mehmçt Aga Camii,

152

I*

^1

R e s i m 1 4 : B a d e m l i K ı l c ı z a d e M e h m e t A g a C a m i i , M e k k e t a s v i r i .

BADEMLİ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A C A M l l (ÖDEMİŞ/İZMİR) _, edilen bulut kümeleriyle zenginleştirilen gökyüzü

de, deniz ve kcira, görünümleriyle bu ufuk çizgian-de birleşir.

Cephenin d o ğ u s u n d a bulunan pano, b u g ü n tamamen harap olmuştur. Yalnızca, üst k ö ş e s i n d e bir a g a ç tasvirinin varlığı, bu panonun da diğer kö­ şedeki pano gibi bir manzara resmi ile bezeli oldu­ ğ u n u d ü ş ü n d ü r m e k t e d i r .

Batı cephesinde üç. pencere ile b e ş p a n o b u l u n m a k t a d ı r (Res.3). Farklı boyutlardaki pano­ lar, içten mavi renkli stilize kıvrık dallardan o l u ş a n s ü s l e m e şeritleriyle çevrelenmiştir. B u s ü s l e m e şe­ ritleri, birbirlerine benzer özellikler g ö s t e r m e k l e birlikte, cephenin kuzey ucundaki panoda 'S' kıv­ rımlı yapraklar a r a s ı n a birer çiçek motifinin katıl­ m a s ı ayrıcalık olarak belirir. P a n o l a r ı n merkezleri­ ne birer çiçek demeti işlenmiştir. B u çiçek demet­ leri, yeşil yapraklar a r a s ı n d a n yukarıya d o ğ r u uza­ nan kınnızı, sarı renkli k a s ı m p a t ı , lale gibi çiçekler­ den oluşur. Cephenin alt seviyesinde, duvar yüze­ yine boyayla k ü ç ü k d i k d ö r t g e n çerçeveler çizilmiş­ tir. B u çerçeveler, duvarın kesme taşlarla ö r ü l m ü ş olduğu izlenimini uyandırmaktadır.

A l t sıra pencerelerinden kuzey uçta buluna­ n ı n yuvarlak kemerii ç ö k e r t m e s i de sitilize yaprak­ lardan oluşan bir kompozisyonla süslenmiştir.

Kuzey cephesinde, son cemaat yeri revak kemerlerinde yer alan çeşitli çiçek kompozisyon­ ları dikkati ç e k e r (Res.4). Fakat, ne yazık k i , bu k o m p o z i s y o n l a r ı n bazıları b u g ü n t a m a m e n sıvalı­ dır. Kemerlerin iç ve dış yüzlerinde birer çiçek de­ metinden o l u ş a n kompozisyonlar tasvir edilmiştir. Ç i ç e k demetleri; irili ufaklı koyu yeşil yapraklar a r a s ı n d a n yükselen ve kırmızı, mavi tonlarıyla ay­ rıntılı olarak işlenen k a s ı m p a t ı , lale, karanfil, gon­ ca gül gibi farklı çiçeklerden oluşur.

H a r i m i n kuzey duvarında da çeşitli s ü s l e m e ­ ler bulunur. H a r i m kapısının kıvrımla yükselen yu-variak kemeri ile içinde bulurxiuğu yuvarlak kemerli ç ö k e r t m e a r a s ı n d a kalan, tenarlan kahverengiyle gölgelendirilmiş sarı zeminli yüzey, kitabe levhasını da üç tarafından k u ş a t a n kıvrık dallar, yapraklar ve g ü l l e r d e n o l u ş a n bir kompozisyonla b e z e n m i ş t i r (Res.6). Girift kıvrımlar o l u ş t u r a n yeşil t o n l a m a l ı , koyu konturlu yaprak ve dallar ile dağıldığı zemi­ nin koyu sarı rengi kompozisyonun g ö r ü n ü m ü n ü belirgin kılar ve zenginleştirir. B u kompozisyonun iki tarafında, pembe güller ve koyu yeşil yaprakla­ rından oluşan süslemeler yer alır. Pembenin tonla-malarıyla, ayrıntılı bir tarzda işlenen değişik sayı­ daki katmerli gül ve gonca ile, bu yüzeydeki k o m ­ pozisyon t a m a m l a n ı r . B u bezemeler a r a s ı n d a kalan kitabe levhasının ü z e r i n d e de, üç dilimli bir ç e r ç e ­ ve içine boyayla yazılmış 1 2 9 1 tarihi bulunur.

B u kompozisyonun bir benzer ö r n e ğ i de ç ö ­ kertme kemerinin üst kesimindeki pencerenin iki tarafında t e k r a r l a n m ı ş t ı r . Pencerenin iki y a n ı n d a yer alan birer s ü t u n c e tasvirinin üzerini

taçlandıra-153 rak başlayan ve alt kesimde ç ö k e r t m e k e m e r h i n iki tarafından aşağıya d o ğ r u sarkan pembe renkli birer ü z ü m motifiyle devam eden kompozisyonda, renk­ lerin koyu tonlannm seçilmesi ve güllerin sayısının artması dikkati ç e k e r . Pencereyi sınırlandıran sütun­ celerin üzerine ise, birer k ü r e motifi resmedilmiştir. B u k ü r e motiflerinden başlayan ve bir şeride dolan­ mış asma yaprakları ile i k i adet pembe ve i k i adet mavi renkli ü z ü m salkımının d ö n ü ş ü m l ü olarak tek­ rarlandığı bir süsleme, du\®rın üst kesiminde kesin­ tisiz olarak devam eder. Bu s ü s l e m e şeridinin alt ke­ siminde de yer yer çeşitli yazı panolan bulunur.

Daha ö n c e s ö z ü n ü ettiğimiz s ü s l e m e k o m -p o z i s y o n l a r ı n d a k i -pembe güller ve g o n c a l a r ı n d a n o l u ş a n birer çiçek demeti, alt sıra pencerelerinin üzerinde de tekrarlanmıştır.

C e p h e n i n d o ğ u s u n d a k i dış m i h r a p nişi, iki tarafından birer s ü t u n c e motifiyle sınırlandırılmıştır (Res.7). Yeşil renkli silindirik s ü t u n c e l e r i n m i n i k başlıklarının ü z e r i n e yerleştirilmiş bir atkı taşı dik­ kati ç e k e r . Atkı taşı, pembe renkli kıvrık dallar, yapraklar ve mavi çiçeklerle taçlandırılmıştır. Nişin k a b u ğ u b i ç i m i n d e alçıdan pembe renkli bir perde motifi yapılmıştır.

H a r i m girişinin iki y a n ı n a r e s m e d i l m i ş birer m i m a r i manzara tasviri ile c e p h e n i n g ö r ü n ü m ü zenginleştirilmiştir. Birer d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e içine alınmış bu mimari tasvirlerden b a t ı d a k i n e Mekke, d o ğ u d a k i n e ise Medine ş e h r i işlenmiştir. M e k k e tasvirinde; arka planda renk t o n l a m a l a r ı y l a veril­ miş geriye gidildikçe küçülen sıra dağlar ile bu d a ğ ­ ların ü z e r l e r i n e ve eteklerine serpiştirilmiş k ü ç ü k binalar resmedilmiştir (Res. 14). Geri plandaki d a ğ ­ ların ve binaların daha küçük gösterilmesiyle k o m ­ pozisyona derinlik kazandırılmıştır. Yine arka plan­ da mavi ve pembenin tonlamalarıyla o l u ş t u r u l m u ş başarılı bir g ö k y ü z ü dikkati ç e k e r . Ö n planda ise, g e n i ş bir alana yayılan ve etrafı evlerle kuşatılmış revaklı bir avlu ve o r t a s ı n d a y ü k s e l e n Kabe g ö s t e ­ rilmiştir. Kubbesi avlu, avlu içindeki binalar ve göl­ geleri yere vuran düz d a m l ı evler a y n n t ı c ı işleme tarzıyla gelenekseldir. Evlerin perspektif ilkelerine aykırı kuruluşlarına karşın, genel kompozisyon dü­ zenindeki perspektif arayışlarında başarılı bir uygu­ lamadan söz edilebilir.

Medine tasvirinde, geri planda d a ğ l a r ve kü­ çük küçük binalar; ö n planda ise çift avlulu ve b e ş minareli cami ile avlu etrafını k u ş a t a n binalar res­ medilmiştir (Res. 15). B u tasvir de, gerek başarılı renk t o n l a m a l a r ı ve perspektif uygulamalarıyla; ge­ rek aynntıcı işleme tarzıyla Mekke tasvirinde g ö r ü ­ len üslup özelliklerini tekrarlar. K o m p o z i s y o n d a evlerin yere vuran gölgeleri, çöl zemininin, dağla­ rın, g ö k y ü z ü n ü n renk tonlamalarıyla verilişi başarılı bir uygulama olarak dikkati ç e k e r . S o ğ a n v a r i kub­ beli cami, minareler, revaklı avlular ve binalar en k ü ç ü k ayrıntısına kadar ince ince işlenmiştir. Fa­ kat, Medine tasvirinde g ö k y ü z ü k ü ç ü l m ü ş , d a ğ l a r daha geri plana alınarak sayıları azaltılmıştır.

1 5 4 Y r d . D o ç . D r . İnci K U Y U L U

I Ç S Ü S L E M E

Y a p ı n ı n h a r i m i de y o ğ u n s ü s l e m e l e r e sa­ hiptir. Özellikle, kuzey duvarı boyunca uzanan kadınlar mahfilinin g ü n e y i n d e kalan b ö l ü m d e , ta­ van ve duvarların zengin renkli nakışları dikkati ç e k e r (Res.8).

H a r i m i n doQu, batı ve g ü n e y duvarları bo­ yunca i k i s ü s l e m e şeridi dolaşır. D o g u ve batı du­ varlarında kadınlar mahfili ile kesilen b u s ü s l e m e şeritleri; üst sıra pencerelerinin alt ve üst seviyele­ rinde yer alır. Stilize kıvrık dallardan o l u ş a n k r e m renkli bezemeler; ü s t t e kırmızı, akta ise yeşil ze­ m i n ü z e r i n e işlenmiştir. Duvarlarda bu iki s ü s l e m e şeridinin a r a s ı n d a kalan ve üst sıra pencerelerinin aralarına rastlayan yüzeylerde çeşitli yazı p a n o l a r ı ­ na yer verilmiştir. B u yazı p a n o l a r ı , çiçekli dallar­ dan o l u ş a n birer ç e r ç e v e içine alınmıştır.

A l t sıra pencerelerinin aralarındaki yüzeyle­ re de kırmızı, mavi renkli çeşitli çiçek demetlerin­ den o l u ş a n s ü s l e m e l e r yapılmıştır. B u t ü r süsle­ meler, g ü n e y d u v a r ı n ı n yalnızca batı ucunda yer alırken, dogu d u v a r ı n ı n g ü n e y ucunda ise a ğ a c a sarılmış güllerden o l u ş a n bir kompozisyon şeklinde işlenmiştir.

H a r i m i n en g ö z alıcı bezemeleri g ü n e y du­ v a r ı n d a yer a l m a k t a d ı r (Res.8). D u v a r ı n d o ğ u s u n ­ dan b a ş l a y a r a k minbere kadar uzanan bu renkli n a k ı ş l a r d a y e m y e ş i l a ğ a ç l a r l a ç o k zengin bir o r m a n m a n z a r a s ı işlenmiştir. Kırmızı ya da beyaz fırça tuşlarıyla o l u ş t u r u l m u ş kabarık lekelerle zen­ ginleştirilmiş çeşitli a ğ a ç l a r , incecik gövdeleri üze­ rinden y ü k s e l e r e k duvar yüzeyine yayılırlar. B u in­ cecik g ö v d e l e r a r a s ı n d a n ise, arkada uzanan ve daha k ü ç ü k a ğ a ç l a r d a n o l u ş a n ikinci bir o r m a n ı n varhgı farkedilir. Daha koyu yeşil renkli olan bu a ğ a ç l a r m i h r a b a kadar devam eder. B u k ü ç ü k ağaçlar a r a s ı n d a n yükselen b ü y ü k bir selvi ise m i h ­ raba d o ğ r u eğilerek adeta m i h r a b ı sınırlandırır. B u selvi ile k ü ç ü k a ğ a ç l a r d a n o l u ş a n o r m a n g ö r ü n ü ­ m ü m i h r a b ı n batısında da tekrarlanmakla birlikte, t ü m s ü s l e m e minberle kesilerek tahrip olmuştur.

M i h r a p da, y o ğ u n s ü s l e m e l e r e sahiptir (Res. 11). Yuvarlak kemerli .mihrap nişi, üst ü s t e boyama i k i s ü t u n c e y l e , iki y a n ı n d a n sınırlandırıl­ mıştır. Beyaz rengin kullanımıyla mermer g ö r ü n ü ­ m ü kazandırılmış kırmızı, s ü t u n c e l e r ü z e r i n e aynı renklerle b o l profilli bir tepelik işlenmiştir. Alttaki s ü t u n c e , a y r ı c a , süslü bir başlıkla taçlaridırılmıştır. Yeşile b o y a n m ı ş kemer yüzeyi, tepe n o k t a s ı n d a y o ğ u n olmak ü z e r e , zemine kadar pembe güller ve a r a l a r ı n a serpiştirilmiş m i n i k m a v i çiçeklerle be­ z e n m i ş t i r . K e m e r köşelikleri ise, yeşil ü z e r i n e k r e m renkli stilize akant yapraklanyla doldurul­ m u ş t u r . Y a r ı m kubbe şekilli kavsara y ü z e y i n e de, a ş a ğ ı y a d o ğ r u sarkan bir perde motifi resmedil­ miştir, i k i yana açılmış ve tepeden bir fiyonkla tut­ t u r u l m u ş perdenin kıvrımları, ışık-gölge oyunlarıyla derinlik kazandırılarak başarılı bir şekilde verilmiş­ tir. Perdenin iki tarafında, b o ğ u m l u kısımlarına b i ­

rer gül demeti yerleştirilerek o r t a l a r ı n d a n bir kan­ dil motifi sarkıtılmıştır. Nişin ak kısmına üzerlerine d ü ş e n ışıkla yer yer s a r a r m ı ş bodur yeşil a ğ a ç l a r ­ dan o l u ş a n bir o r m a n m a n z a r a s ı tasvir edilmiştir. B u m a n z a r a n ı n i k i t a r a f ı n d a n yukarıya d o ğ r u yük­ selen ince saplı ikişer çiçek, ortadaki kandil motifi­ ne d o ğ r u yönelmiştir. M i h r a p , tepelik bezemesi­ n i n ü z e r i n d e uzanan ayet kitabesi ve b u kitabeyi ç e r ç e v e l e y e n bir süslemeyle taçlandırılmıştır. Ayet kitabesini üç y ö n d e n k u ş a t a n ve mavi zemin üze­ rinde yayılan kırmızı akant y a p r a k l a r ı , tepede bir madalyon o l u ş t u r m u ş t u r . B u madalyonun içine de kırmızı çiçeklerden bir kompozisyon yerleştirilmiş­ tir. M i h r a b ı n i k i y a n ı n d a , g ü n e y duvarı boyunca uzanan sekinin üzerine alçıdan birer m u m l u k yer­ leştirilmiştir,

Daha ö n c e s ö z ü n ü ettiğimiz gibi, harimin do­ ğu, batı ve g ü n e y duvarını dolaşan iki s ü s l e m e şeri­ dinin kadınlar mahfilinden itibaren kesildiği izlenir. Kadınlar mahfilini sınırlandıran duvarlardaki basit süslemeler ç o k yakın tarihlerde yapılmış olmalıdır.

Tavan yüzeyi, fcaminin s ü s l e m e d ü z e n i n e verilen ö n e m i n en açık g ö s t e r g e s i olarak ç o k renk­ li ve ç o k ayrıntılı bir işçilikle bezelidir (Res.9). G ü ­ ney d u v a r ı n d a yer alan g ü r yapraklı o r m a n g ö r ü ­ n ü m ü , tavan yüzeyini kaplayan yeşil boya dokusu içinde de tekrarlanarak y a p ı n ı n ç o k g ö r k e m l i bir bezeme anlayışla resimlendiğini kanıtlar. Zengin çiçek ve yaprak resimleriyle boyalı t a v a n ı n merke­ zinde varlığının izleri beliren g ö b e k düşmüştür.'* Tavan yüzeyi ve g ö b e ğ i n i n ç e v r e s i n d e çeşitli or­ m a n m a n z a r a l a r ı işlenmiştir (Res. 10). T a v a n ı n ke­ narları boyunca uzanan ve k ö ş e l e r i n d e y o ğ u n l a ş a n koyu yeşil a ğ a ç l a r , kırmızı ve sarı çiçekli dallara d ö n ü ş e r e k t ü m y ü z e y e dağılır. Tavan göbeğinin çevresinde de aynı kompozisyonlar daha küçük bo­ yutlarda tekrarlanmıştır. A ğ a ç l a r ve çiçekler, renk tonlamalarımda ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmiştir.

Kılcızade M e h m e t A ğ a Camisi, içten d ü ^ tavanlı, d ı ş t a n k ı r m a çatıyla ö r t ü l ü kareye y a k ı n d i k d ö r t g e n planlı sade bir cami ö m e ğ i d i r .

Y a p ı n ı n gerek cepheleri, gerek iç m e k a n ı zengin bezemelere sahiptir. Bezemeler a r a s ı n d a . Batılılaşma D ö n e m i A n a d o l u T ü r k m i m a r i süsle­ mesinin seçkin bir t ü r ü n ü o l u ş t u r a n duvar resimle­ ri ö n e m l i bir yer tutar. Duvar r e s i m l e r i n i n ' g ü n ü ­ m ü z e ulaşabilen örneklerinin daha ç o k yapıların iç m e k a n l a r ı n ı bezediği görülür. Cepheleri bezeyen resimlerin ise, b ü y ü k olasılıkla o n a r ı m l a r ve aşın­ malar nedeniyle yok o l d u ğ u düşünülür.^ Kılcızade Mehmet A ğ a Camisi, dış cephe resimleri g ü n ü m ü ­ ze ulaşabilen ender yapı ö r n e k l e r i n d e n birisidir.

Resimler, a h ş a p ve sıva ü z e r i n e yapılmıştır. Resimlerde i ş l e n e n konular manzaralar, n a t ü r

-4. Tavan göbeğine ait alçıdan süsleme parçalan bugün ca­ mide bulunmaktadır.

5. R. Arık, Batılılaşma D ö n e m i Anadolu Tasvir S a ­ natı, Ankara 1976, s. 1 3 5 .

B A D E M L İ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ (ÖDEMİŞ/İZMİR) 155 mortlar, Mekke-Medine tasvirleri, kılıç-sütunce gibi

motiflerdir, işlenen konular a r a s ı n d a en ö n e m l i ye­ ri manzaralar tutar. Manzaralar h e m ele alınış b i -çimleriyle, h e m de tasarımlarıyla ilgi çekici özellik­ ler sergiler. B u kompozisyonlarda dış cephede de­ niz g ö r ü n ü m ü yer alırken, iç mekanda çeşitli or­ man g ö r ü n ü m l e r i tasvir edilmiştir. Duvar resimle­ rinde manzaralar, büyük bir tutkuyla işlenen konu­ lar a r a s ı n d a yer alır. B ü y ü k bir y o ğ u n l u k kazanan doga kesitlerinin a n l a t ı m ı n a genellikle m i m a r i tas­ virler de katılır.^ Kılcızade M e h m e t A g a C a m i -si'nin m a n z a r a l a r ı y s a , d o ğ r u d a n doga g ö r ü n ü m ­ leri aktaran ö r n e k l e r e katıjabilir. Mugla Ş e y h Ca­ misi (1830-31)^, Urla K a p a n Camisi Ş a d ı r v a n ı (1834),^ İzmir Ş a d ı r v a n a l t ı Camisi g e ç i t tonozu (1835-40'lar),^ Muğla K u r ş u n l u Camisi^ ( 1 8 5 3 ) ^ ° gibi eserlerin resimleri a r a s ı n d a deniz m a n z a r a l a r ı ­ na yer verilmiştir. A n c a k b u resimlerde, deniz m a n z a r a l a r ı çeşitli yelkenliler ve binalarla zengin­ leştirilmiş kıyı g ö r ü n ü m l e r i olarak ele alınmıştır. Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n g ü n e y cephe­ sindeki kompozisyon ise, geri planda tepelerle ke­ silen ve iki tarafından ağaçlarla sınırlandırılmış salt bir deniz m a n z a r a s ı olarak dikkati ç e k e r .

Salt orman görünümlerinin işlendiği manza­ ralar, harimde g ü n e y duvarı ile a h ş a p tavan yüze­ yinde yer alır. Duvar resimlerinin bilinen örneklerin­ de resimlerin genellikle çerçeveli veya çerçevesiz tek tek ya da şeritler halinde yapıldığı i z l e n i r . O y ­ sa, Kılcızade Mehmet A g a Camisi, bilinen ö r n e k ­ lerin dışında bir bezeme p r o g r a m ı n ı n tek ö r n e ğ i ­ dir. G ü n e y duvarını bezeyen o r m a n g ö r ü n ü m ü n ü n mihrap yüksekliğiyle yarışan boyutlarda anıtsal bir büyüklükte işlenmesi ile ilk kez karşılaşılmaktadır. B u özellik, Anadolu'da bilinen ö r n e k l e r a r a s ı n d a , ilk kez b u y a p ı d a karşımıza çıkan ö z g ü n bir resim­ leme tarzına işaret eder. Baklan -Boğaziçi Kasaba­ sı Eski C a m i , ^ ^ Mudanya-Mirzeoba K ö y ü A h m e d A ğ a Camisi^^ gibi y a p ı l a r ı n X V I I I . yüzyıl sonu-X I sonu-X . yüzyıla tarihlenebilen resimlerinde büyük bo­ yutlu tek-tek a g a ç motifleri bulunmakla birlikte, g e n i ş bir y ü z e y e yayılan büyüklü-küçüklü ağaçlarla o l u ş t u r u l m u ş o r m a n m a n z a r a l a r ı n a b u g ü n bilinen ö r n e k l e r d e r a s t l a n m a m a k t a d ı r . Kılcızade M e h m e t Aga Camisinin b u o r m a n m a n z a r a s ı , şimdilik bili­ nen tek ö r n e k olarak dikkati ç e k e r . Ayrıca, anıtsal o r m a n m a n z a r a s ı n ı n y a n duvarların y ü z e y l e r i n d e yer alan anıtsal b ü y ü k l ü k t e çiçek tasvirleriyle kuv­ vetlendirilmesi, büyük kompozisyon d ü z e n i n i n sa­ natçının kendi seçimi o l d u ğ u n u kanıtlar.

O r m a n m a n z a r a l a r ı , h a r i m t a v a n ı n d a da t e k r a r l a n m ı ş t ı r . T a v a n k ö ş e l e r i n d e o r m a n g ö r ü -n ü m l e r f olarak b a ş l a y a -n s ü s l e m e , çiçekli dallara d ö n ü ş e r e k t ü m tavan yüzeyini bezer. T ü m tavan yüzeyini bezeyen s ü s l e m e l e r e Kula Sogukkuyu Ca­ misi (1784-85) tavan g ö b e ğ i n d e , ^ ' * Kula H a c ı Re­ cepler Camisi (XVIII. yüzyıl) mahfil t a v a n ı n d a ^ ^ Denizli-Acıpayam- Y a z ı r k ö y ü Camisi (1802-3)^^ harim t a v a n ı n d a rastlanır. Ancak, b u yapılarda ta­

van yüzeyi çıtalarla ya da boya ile b ö l ü m l e r e ayrı­ larak, her b ö l ü m ü n içine çeşitli çiçek motifleri işlen­ miştir. Kılcızade Mehmet Aga Camisinin Tavan yü­ zeyinde ise, herhangi bir bölüntü y a p i m a d a n , beze­ meler t ü m yüzeye yayılmıştır. Tavan kenarlarını sis­ temli bir b i ç i m d e d o l a ş a n ve k ö ş e l e r d e y o ğ u n l a ş a n o r m a n g ö r ü n ü m ü n ü n t ü n i tavan y ü z e y i n e dc^gıla-rak zengin bir bezemeye d ö n ü ş m e s i ve g ö b e k et­ rafının o r m a n g ö r ü n ü m ü y l e ç e v r e l e n m e s i , b u g ü n e kadar bilinen bezemeli tavan ö r n e k l e r i a r a s ı n d a Kılcızade Mehmet Aga C a m i s i n i n tavan bezemesi­ n i n ö n e m l i bir g e l i ş m e y e ö r n e k o l u ş t u r a n ö z g ü n bir yapıt o l d u ğ u n u ortaya kovlar. Tavanda bezeme­ lerin kesintisiz olarak devam etmesi ve bezeme ko­ nusu olarak orman görünümlerinin seçilmesi yeni ve ö z g ü n bir uygulama olarak dikkati ç e k e r .

Yapıdaki d i ğ e r b i r omnan m a n z a r a s ı da, mihrap nişinin alt kesimine yapılmıştır. B u d ö n e m ­ de, Anadolu'da cami mihraplarının y o ğ u n s ü s l e m e ­ lere sahip oldukları bilinmekledir.^^ Ancak, S o m a Hızır Bey Camisi (1791-92),^^ Koçarlı Cihanoglu Camisi (1834-35) ve Tavas H a m a m ö n ü C a m i ­ s i n i n (1847) 2 0 m i h r a p l a r ı gibi manzara resimle-riyle b e z e n m i ş bilinen ö r n e k l e r i n sayısı azdır. B u ö r n e k l e r d e n Soma Hızır Bey Camisi ve Tavas H a ­ m a m ö n ü Camisi'nde kompozisyonlar m i h r a p nişi­ ne, Koçarlı C i h a n o g l u Camisi'nde ise m i h r a b ı n ü z e r i n e işlenmiştir. Kılcızade M e h m e t A g a C a m i -si'nin m i h r a b ı da, bir manzara (orman) kompozis-yonuyla s ü s l e n m i ş ender ö r n e k l e r d e n biridir.

6. ay. es., s. 122.

7. Resim için bkz. ay.es., s. 54, Res.46.; ayrıca bkz. G. Renda, B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i n d e Türk R e s i m S a ­ natı 1 7 0 0 - 1 8 5 0 , Ankara 1977, s. 151, Res. 116. 8. Resim için bkz. R. Ank, a.g.e., s. 4 8 , Res 42; aynca

bkz. G. Renda, a.g.e., s. 144, Res. 109.

9. Resim için bkz. R. Arık, a.g.e., s.50, Res.43. ; ayrıca bkz. G. Renda, ay.es., s . l 4 4 , R e s . l l O .

10. Resim için bkz. R. Arık, a.g.c., s.57, Res. 50. 11. örnekler için bkz. R. Arık, ay.es.; aynca bkz. G .Ren­

da, a.g.e.

12. Resim için bkz. Ş. Çakmak, Denizli lli'ndeki Türk A n ı Ü a n (Camiler), İzmir 1991, E. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,(Ba$ılmamış Yüksek Lisans Tezi), Res. 64. 13. Resim için bkz. Y . Ötüken-A. Durukan-vd., Türki­

ye'de Vakıf Abkleler ve E s k i E s e r l e r I V , Ankara 1986, S . 7 1 2 , Res. 69.

14. Resim için bkz. R. Bozer, Kula'da Türk Mimarisi, Ankara 1990, s. 40, Fot. 20.

15. Resim için bkz. ay.es., s. 54, Fot. 27. 16. R. Arık, a.g.c., s. 4 2 .

17. R. Arık, B a z ı Örnekleriyle Anadolu'da B a r o k D e ­ nen Camiler, (Basılmamış Doçentlik Tezi), Ankara 1972, s. 219-220.

18. Resim için bkz. R. Arık, Batılılaşma D ö n e m i Türk Mimarisi Ö r n e k l e r i n d e n Anadolu'da Ü ç A h ş a p

Cami, A»ıkara 1973, s. 48, Res, 20.

19. Resim için bkz. R. Arık, Batılılaşma D ö n e m i A n a dolu..., s. 4 7 , Res. 4 1 .

1 5 6 Y r d . D o ç . D r . I n c i K U Y U L U Y a p ı d a manzara tasvirlerinin yanısıra, ç o k

sayıda çiçek kompozisyonu da işlenmiştir. Gerek cephelerde, gerek iç mekanda bulunan kompozis­ yonlar tek-tek çiçek buketlerinde ya da çeşitli kap-, lara yerleştirilmiş çiçeklerden oluşur. Duvar resim­ lerinin en ç o k işlenen k o n u l a r ı n d a n olan çiçek tas­ virlerine h e m e n h e m e n her y a p ı d a rastlamak m ü m k ü n d ü r . Denizli A c ı p a y a m Y a z ı r k ö y ü Camisi (1802-31,21 Milas Bahaeddin A g a K o n a ğ ı (XIX. yüzyıl ortaları),^^ K ı r k a ğ a ç Ç i f t e h a n l a r C a m i s i (1864-65),23 S o m a D a m g a c ı Camisi (1872),24 Kınık İ b r a h i m Aga Camisi (1875)^^ gibi yapıların resimlerinde çiçekli kompozisyonlara yer verilmiş­ tir. Kılcızade M e h m e t Aga C a m i s i n i n h a r i m du­ varlarındaki kompozisyonlar ise, Aydın Cincin K ö ­ yü Cihanoglu Camisi,^^ Mudanya, Mirzeoba Köyü Camisi,^^ O r h a n e l i H a r m a n c ı k B u c a ğ ı Merkez Camisi^^ gibi y a p ı l a r d a bulunan ö r n e k l e r e benzer şekilde b ü y ü k boyutlu tasvir edilmişlerdir.

Ç i ç e k l e r d e n o l u ş a n k o m p o z i s y o n l a r ı n yanı­ sıra, h a r i m girişi ve m i h r a p etrafını ç e v r e l e y e n kompozisyonlardaki pembe güller ile h a r i m girişi ü z e r i n d e k i ü z ü m salkımları ve asma d a l l a r ı n d a n o l u ş a n şeritler, ilgi çekici betimlemelerdir. G ü n e y cephedeki çiçekli kompozisyon ise, duvara asılı iz­ lenimi veren bir kılıç motifiyle zenginleştirilmiştir. Y a p ı n ı n y o ğ u n süslemeleri a r a s ı n d a sadece iki m i m a r i tasvire yer verilmiştir. H a r i m girişinin iki y a n ı n d a birer d i k d ö r t g e n ç e r ç e v e içine alınmış Mekke ve Medine tasvirlerinde renk t o n l a m a l a r ı , ışık-gölge o y u n l a r ı , perspektif denemeleri gibi Batı resmini çağrıştıran ö ğ e l e r dikkati ç e k e r k e n , ayrın-tıcı işleme tarzı, yapıların biçimlendiriliş ve yerleşti-rilişlerindeki acemilikler gibi özellikleriyle de m i n ­ yatür geleneklerine baglı alışkanlıkların sürdürüldü­ ğü izlenir. B u g ü n bilinen ö r n e k l e r i n e g ö r e yalnızca camilerde resmedilen Mekke ve Medine tasvirleri Soma Hızır Bey Camisi (1791-92),2^ Aydın K o ­ çarlı Cihanoglu Camisi ( 1 8 3 4 - 3 5 ) , ^ ° Muğla Kur­ şunlu Camisi (1853)^1 gibi yapıların duvar resim­ lerinde de işlenmiştir.

Y a p ı d a dikkati ç e k e n diğer bir s ü s l e m e ö ğ e ­ si de, s ü t u n motifleridir. G ü n e y cephenin dogu k ö ­ ş e s i n d e , h a r i m girişinin ü z e r i n d e k i pencere ile dış m i h r a b ı n iki y a n ı n d a birer; ana m i h r a b ı n iki yanın­ da ise üst üste ikişer s ü t u n motifi ışık-gölge oyun­ ları ve renk t o n l a m a l a r ı y l a farklı etki yaratan tas­ virler olarak ilgi çekicidir. G ü l ş e h i r Karavezir Ca­ misi (1779)'^2 hariminde g ü n e y d u v a r ı n d a n dışa t a ş a n b ö l ü m ü n kemer üzengisinin altında, köşeler­ de kemeri taşıyor izlenimi verecek şekilde; Denizli A c ı p a y a m Yazır K ö y ü Camisinde (1802-3)-^^ ise.

harim duvarlarındaki resimli p a n o l a r ı a y ı r a n birer ö g e olarak tasvir edilmiş bu tip s ü t u n motiflerine, d ö n e m i n çeşitli yapılarında rastlanır.

Son cemaat yeri t a v a n ı n ı n çökertilmiş orta kısmı da a h ş a p işçiliğiyle dikkati ç e k e r . T a v a n ı n çökertilmiş orta k ı s m ı n d a içleri çiçeklerle bezeli çı­ talarla o l u ş t u r u l m u ş ü ç g e n ve d ö t g e n b ö l ü m l e r ve merkezindeki sarkıt, bu d ö n e m i n camilerinde ve sıklıkla evlerinde karşılaşılan t ü r d e k i tavan süsle-meleriyle benzer özellikler taşır.-^*

G e ç d ö n e m Batı A n a d o l u camilerinin ka­ rakteristik s ü s l e m e ö g l e r i n d e n biri de, mihrap niş­ lerine asılı izlenimi u y a n d ı r a n perde motifleridir.^^ Kılcızade M e h m e t A g a C a m i s i n i n m i h r a p nişine de böyle bir perde motifi r e s m e d i l m i ş , dış mihrap nişine ise alçıdan yapılrr/ış bir perde motifi yerleşti­ rilerek g ö r ü n ü m ü zenginleştirilmiştir.

Kılcızade Mehmet A ğ a Camisi sade m i m a ­ ri k u r u l u ş u n a karşın, süslemeleri a ç ı s ı n d a n dikkati ç e k e n bir y a p ı d ı r . Özellikle s ü s l e m e l e r a r a s ı n d a ö n e m l i bir yer tutan duvar resimleri; gerek işle­ nen konular, gerekse resimlerin boyut ve k o n u m -landırılışları a ç ı s ı n d a n ; B a t ı l ı l a ş m a D ö n e m i n d e y a y g ı n l a ş a n duvar resimlerinin. Batı Anadolu'da X I X . yüzyılda ulaştığı anlayışı sergileyen ö z g ü n ör­ neklerdendir.

2 1 . Resim için bkz. R. Arık, Batılılaşma D ö n e m i Anado lu..., s. 43, Res. 38.

22. Resim için bkz. ay. yer., s. 9 1 , Res. 78,79. 23. Resim için bkz. inci Kuyulu, "Kırkağaç Çiftehanlar Ca­

mii", A r k e o l o j i - S a n a t T a r i h i D e r g i s i , V (İzmir 1990), Lev. XVI, Res. 7.

24. Resim için bkz. inci Kuyulu, "Batılılaşma Dönemi Ana­ dolu Tesvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damga­ cı Camii", Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, IV (İzmir

1988), Lev. XXII, R e s . l l , Res. 22,

25. ' Resim için bkz. G. Renda, a.g.c., s. 163, Res. 130. 26. R. Arık, B a t d ı l a ş m a D ö n e m i Anadolu..., s. 3 1 . 27. Resim için bkz.Y. Ötüken-A. Durukan-vd. ,a.g.e., IV,

s. 712, Res. 69.

28. Resim için bkz. ay. es., s. 570, Res. 3 1 1 .

29. Resim için bkz. R. Arık, B a t d ı l a ş m a D ö n e m i Ana­ dolu..., s. 33, Res. 26, Res. 27.

30. Resim için bkz. ay.es., s. 47, Res. 4 1 . 3 1 . Resim için bkz. ay.cs., s. 55, Res. 47. 32. R. Arık, Bazı Örnekleriyle..., s. 29.

33. R. Arık, Batılılaşma D ö n e m i Anadolu..., s.43, Res. 38, s. 44, Res. 39.

34. Tavanlar hakkında geniş bilgi için bkz. S. H , Eldem, Türk E v i III, istanbul 1987, s.106-131.

35. M . Sözen-R. Ank-vd., Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan, Ankara 1976, s. 304.

BADEMLİ K I L C I Z A D E M E H M E T A Ğ A CAMİİ (ÖDEMtŞ/IZMİR) 157

Resim 1: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, kitabesi.

1 5 8 Y r d . D o ç . Dr. İnci K U Y U L U

- e .

Resim 3: Bademli Kılcızade Mehmet Aga Camii, güney batıdan görünüşü.

1

1

E