ETİBANK ERGANİ BAKIR İŞLETMESİ’NİN KURULUŞU VE ELAZIĞ’IN MADEN İLÇESİNE GETİRDİKLERİ*
Mehmet ÇEVİK** Özkan DEMİR*** ÖZET
Şehirlerin ortaya çıkmasında ve şehir hayatının canlanmasında sosyo-ekonomik koşullar etkili olmaktadır. Bazen sanayileşme, bazen de coğrafi koşullar şehirlerin gelişmesini sağlayan etkenlerdendir. Anadolu’daki şehirlerden bazıları bu durumdan dolayı kurulmuş ve gelişmişlerdir. Bunlardan biri de Elazığ’ın Maden ilçesidir. Maden ilçesi dağlık bir bölgede yer almakta olup, ilçede bulunan bakır yatakları dolayısıyla, ilçe önem kazanmıştır. Bakır cevheri ilkçağlardan beri medeniyetler tarafından işlenmiş ve ekonomik bir getirisi olan kaynak olmuştur.
Maden’de 1939’da üretime geçen Ergani Bakır İşletmesi modern usullerle bakır üretimi yapmış ve Maden’e tarihinin en parlak dönemlerini yaşatmıştır. İlçede nüfusun artması, ekonomik ve ticari canlılığın yaşanması bakır işletmesi sayesinde mümkün olmuştur. Ayrıca fabrika, Maden’e modern dünyanın elektriğini, demiryolunu hatta sinemasını getirmiştir. İşçiler için kalorifer sisteminin olduğu evler ve misafirhaneler inşa edilmiştir. Bu nedenle fabrika sadece bir üretim yeri değil aynı zamanda Maden’de yaşamayı cazip hale getiren imkanları halka sunmuştur. Bunların yanında işletme, Türkiye için de ekonomik açıdan en çok gelir getiren kuruluşlar arasında yer almış ve ülkenin bakır ihtiyacını fazlasıyla karşılamıştır. Fabrikada işlenen bakır, sadece yurt içine değil yurt dışına da sevk edilmiştir. Bunun sonucu olarak
ülkeye ciddi anlamda döviz girdisi sağlanmıştır. Ancak fabrikanın
zamanla üretimde azalmaya gitmesi nedeniyle ilçenin sosyo-ekonomik durumu olumsuz etkilenmiştir. İşçilerin çıkarılması ve ilçe nüfusunun yıldan yıla düşmesi bunların sonucunda yaşanmıştır.
Bu makalede Ergani Bakır İşletmesi’nin Maden ilçesine olumlu ve olumsuz etkileri incelenmeye çalışılmıştır.
Anahtar kelimeler; Ergani Bakır İşletmesi, Maden, bakır,
Etibank…
*Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu
Turkish Studies
THE ESTABLISHMENT OF THE ETIBANK ERGANİ COPPER FACTORY AND THE PROFITS TO ELAZIĞ’S MADEN DISTRICT
ABSTRACT
The emergence of cities and city life in the revival of the socio-economic conditions are effective. Both industrialization and geographical conditions affect the development of the city. Some of the cities in Anatolia was established and developed because of this situation. One of them is Maden District of Elazığ. It’s located in a mountainous region situated in the county of the copper deposits, therefore, the district has gained importance. Copper ore has been processed by the civilizations and the source has been an economic return from earliest times.
Started production in 1939 in Maden, Ergani Copper Factory made copper production in the modern ways and the county has lived the most bright periods of Maden’s history. The increase of population in the county, the economic and commercial viability has been possible thanks to the occurrence of the copper factory. In addition, the factory, the modern world's electricity, railways were brought to Maden and even cinema. The heating of houses and guesthouses have been built for workers. Therefore, not only a place of production factory also makes attractive opportunities to live in Maden, has presented to the public. In addition to these factory, has been among the most revenue generating organizations in Turkey and it exceedingly met the Turkey’s copper need. The processed copper at the factory, have been shipped into the country and abroad. As a result of this serious foreign exchange entry is provided to the country. But due to the fact that factory decreased production, social and economical situation of the city has badly influenced. This led to dismissal of workers and decrease of population year by year.
In this article of the Ergani Copper factory in Maden district tried to explain the positive and negative effects.
Key Words; Ergani Copper Factory, Maden, copper, Etibank...
Giriş
Ergani bakır madeni yatakları Türkiye’nin güneydoğusunda Elazığ iline bağlı Maden ilçesinin Dicle nehri vadisinde yer almaktadır. Bu maden, dünyanın en eski bakır madeni işletmelerinden olduğu gibi, tenor bakımından da en zengin cevherlerinden biridir. İlçe merkezinin güney batısında yer alan bakır yatakları batıdan doğuya doğru Hacan, Mihrap Dağı, Anayatak, Mızırtepe ve Kısabekir isimleriyle anılır. Anayatak uzunluğu 1000 metre, genişliği 400 metre ve derinliği 150 metreye yaklaşmaktadır. Bakır yatağı Elazığ’a 75, Diyarbakır’a 85 kilometre uzaklıktadır.
Arkeolojik keşifler Ergani bakır ocaklarının Taş Devrinden Tunç devrine geçişte oynadığı üstün rolü ortaya koymuştur1. Miladi 12. asrın başlangıcından itibaren bu ocaklar, Araplar
Turkish Studies
tarafından işletilmiştir. Cevher üretimi hakkında açık bilgi ancak geç zamanlarda ele geçmiştir2.
Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde maden işletme şekli basit olduğu için, Ergani bakır yatağı canlanamamıştır. Ayrıca enerji temini için odunla kullanıldığından bölgenin ormanları tahrip edilmiş ve coğrafi çehresi değişmiştir3.
Ergani madeni, Osmanlı Devleti döneminde işletmeye alındığı ilk yıllardan itibaren idari açıdan Diyarbakır eyaletine, mali açıdan ise Gümüşhane Maden mukataasına bağlı olarak yönetilmiştir. 17. yüzyılın sonlarından itibaren Ergani ve Keban madenleri, Osmanlı maden üretiminin en çok öneme haiz merkezleri haline gelmişlerdir4. 1775 yılında “Maadin-i Hûmayun
Emâneti”nin kurulmasıyla Maden’de bakır ocakları düzenli olarak işletilmeye başlanmış ve 1850 yılına kadar emanet usulüyle işletilmiştir. İşte Maden’deki bugünkü yerleşmenin temelleri de bu devrede atılmıştır. Nitekim 19. yüzyılın ilk yarısında Maden kasabasında 743 evin varlığından bahsedilmiştir. Bu da yaklaşık olarak 4000 civarında bir nüfusa karşılık gelmektedir5.
Tanzimat’ın ilk yıllarında Harput Eyaletine bağlı bir sancak olan Maden, daha sonra Diyarbakır Eyaleti’ne bağlı bir kaymakamlık haline getirilmiş ve 1889 yılına kadar bu yönetimini sürdürmüştür. Maden, 1889’dan 1924 yılına kadar Mutasarrıflık, 1924-1927 yılları arasında Vilayet durumunda bulunmuş, 1927’den sonra Elazığ’a bağlı ilçe merkezi haline getirilmiştir.
1910 yılında, bakır sahasının çeşitli yerlerinden alınan 12 numunenin Alman laboratuarlarında yapılan tahlili sonucunda bazılarının % 28, bazılarının da en az % 7 oranında bakır ihtiva ettiği görülmüştür. Dünyanın bakır açısından en fazla önem arz eden Almanya ve İspanya’daki cevherlerin % 2 ile 5 arasında olduğu dikkate alındığında, Ergani bakırındaki cevher oranının yüksekliğiyle buradaki bakırın ne derece önemli olduğu ortaya çıkmaktadır6.
Ergani Bakır Madeni’nin İşletmeye Açılması ve Beraberindeki Gelişmeler
Ülkemizin zengin bir kaynağı olan ve eski devirlerde zaman zaman ilkel usullerle işletilen Ergani bakır madeninin, Birinci Dünya Savaşı’nda ortaya çıkan olumsuz durumlar üzerine yeniden gözden geçirilmesi gerekmiş ve bu madenin yeniden işletilmesi için çeşitli yollar aranmıştır7. 8
Ağustos 1918 tarihinde İtibar-i Milli Bankası’yla yapılan bir mukavelename ile madenin ne suretle işleneceğine dair anlaşmaya varılmıştır8. Bu mukavelenameye göre Ergani madeninin 20 km2
alanında mevcut bakır madeninin mülkiyeti devlete ait olmak üzere ve süresi otuz yıl müddetle sondaj ve işletilmesi imtiyazı bu bankaya verilmiştir. Ayrıca bu mukavelenameye göre gelirin % 62,5’u devlete ve % 37,5’u da şirkete ait olacaktır9. Ancak Anadolu’da savaş sonrası ülkenin işgal
edilmeye başlaması Ergani madeninin işletilmesini olumsuz etkilemiştir. Bu nedenle yeni Türk devletinin kurulduğu döneme kadar İtibar-i Milli Bankası’nın imtiyazını aldığı Ergani Madeni’nde herhangi bir faaliyet görememekteyiz.
Cumhuriyet’in ilanının ardından 1924 yılına gelindiğinde Ergani madeninin sondaj ve işletilmesi konusunda Ergani Bakırı Türk Anonim Şirketi adıyla bir şirketin kurulması için hazırlıklara girişilmiştir. Bu anlamda otuz sene süreli ve üç milyon lira sermayeli merkezi İstanbul
2 P. de Wijkerslooth; “Elazığ İli, Ergani-Maden Bakır Yatakları Hakkındaki Bilgiye Yeni Bir İlave”, MTA Enstitüsü Dergisi, S. 33, Ankara, 1945, s. 76.
3 Bakır 1949 Ergani Bakır İşletmesi, İstanbul, s. 5.
4 Mehmet Beşirli; “Tokat Bakır Kalhânesi’nin Yönetimi (1793-1853)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 14, S. 1, Elazığ, 2004, s. 231.
5 Ali Yiğit; “Maden (Ergani Madeni) Kasabası'nın Kuruluş, Gelişme ve Fonksiyonları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 1-2, Elazığ, 1995, s. 321.
6 Mediha Muzaffer Baysal; Ergani Bakır Yatağı, İstanbul, 1934, s. 14. 7 BCA (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi), 030.10.0.0 / 176.212.3, 25.05.1933. 8 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima Senesi 1, C. 5, Yıl 1923, s. 49. 9 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima Senesi 2, C. 8, Yıl 1924, s. 189.
Turkish Studies
olmak üzere Ergani Bakırı Türk Anonim Şirketi’nin iç tüzüğü 2 Temmuz 1924 tarihinde onaylanarak şirketin kuruluşu tamamlanmıştır10. İtibar-i Milli Bankası’nın uluslar arası bir grup
adına hareket edip oluşturduğu 3 milyon lira sermayeli bu şirketin ortakları arasında yabancılar da yer almaktadır. İtibar-i Milli Bankası tarafından kurulan bu şirketin 1928 yılı rakamlarına göre hisselerinin % 59,73’ü Deutsche Bank’a, % 39,58’i Maliye Bakanlığı’na ait olduğu görülmektedir11.
Şirketin ilk kuruluşunda sermayesi 3 milyon Türk lirasıdır. Bu miktarın 1 milyon lirası Maliye adına, 500 bin lirası İtibar-i Milli Bankası adına, 1,5 milyon liralık kısmı da Alman sermayedarların (yabancı ortakları temsilen Deutsche Bank) adına kayıtlıdır. Maliye’ye ait 1 milyon liralık hisse, 1926’da kurulan Sanayi ve Maadin Bankası’na devredilerek şirket bu bankanın iştirakleri arasında yer almıştır. Sümerbank’ın kurulması üzerine bu iştirak hissesi kısa bir zaman için Sümerbank’ın idaresinde bulunmuştur12.
Tablo 1: Ergani Bakırı T.A.Ş. Hisselerinin Dağılımı (1928)
Hissedarlar Hisse Sayısı
Maliye Vekâleti 100.000
Monsieur Rader Macher (Berlin Deutsche Bank’ı Temsilen) 149.400
Celal Akif Bey 100
Necmettin Molla Bey 100
Ahmet Muhtar Bey 100
Mahmut Nedim Bey 100
Sezai Ömer Bey 100
Sivas Mebusu Nedim Bey 100
Trabzon Meb'usu Rasim Bey 100
Monsieur Konsul Richard Stöckel 100
Toplam 250.200
(Kaynak: A. Gündüz Ökçün; 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara, 1997)
Maden’deki bakır cevherinin işletilmesini üstlenen Ergani Bakırı T.A.Ş. aynı yıl cevherin çıkarılıp işlenebilmesi için dünyanın en son teknolojisiyle üretimi hedefleyen fabrika projesini hazırlayıp hafriyat çalışmalarına başlamıştır. Bu arada savaş sonrası yokluğunda ilçede başlayan yatırım faaliyetleri, yörede bir şölen havası yaratmıştır. Fabrika sadece üretim yapmayacak, modern dünyanın elektriğini, trenini, telefonunu vs. kısacası medeniyeti ilçenin ayağına getirecektir.
1925’te Fevzipaşa – Malatya demiryolu hattının Diyarbakır’a kadar uzatılması mecliste kabul edilmiş, bunun ise Maden’deki bakır işletmesinin çalışmalarını olumlu yönde etkileyeceği düşünülmüştür. 1927 yılında İsveç ve Danimarka grubunun (Nydqvist – Holm AŞ.) teknik nezaretine verilen demiryolu, 1931’de Malatya’ya varmıştır.13 Ancak yapımına 1927’de başlanan
Fevzipaşa – Diyarbakır hattının 435. km’sinden 505. km’sine kadar olan 70 km’lik bölümü sözleşme dışında kalmıştır. Halbuki bu hat siyasi ve iktisadi açıdan oldukça önemliydi. Özellikle Ergani madenlerinin nakliyesi için çok fayda sağlanacaktı. İşte bu düşünceyle ilk iç borçlanma
10 BCA, 030.18.01.01/010.33.10, 02.07.1924
11 A. Gündüz Ökçün; 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara, 1997, s. 38.
12 Kemalettin Apak, Cevdet Aydınelli, Mehmet Akın; Türkiye’de Devlet Sanayi ve Maadin İşletmeleri, İzmit, 1952, s. 319-320.
Turkish Studies
Fevzipaşa – Diyarbakır hattının inşasında kullanılmak üzere 12 Ocak 1933 tarih ve 2094 numaralı kanun ile gerçekleşmiştir14. Bu borçlanma sonucunda Elazığ’a kadar tamamlanan demiryolunun
geri kalan kısmının inşasına devam edilmiş ancak Hazar Gölü ile Maden arasındaki bölgenin zorlu arazi şartları sebebiyle demiryolu Ergani Madeni’ne ancak 1935 yılında ulaşabilmiştir.
7 Ağustos 1935 tarihli Ulus Gazetesi, ilk sayfasında “İlk Trenimiz Bakıra Kavuştu” başlıklı haberle demiryolunun Maden’e ulaştığının bilgisini vermiştir. Haberde, trenin Bakır Madeni’ne ulaşmasından duyulan sevinç ve heyecan dile getirilmiştir. Elazığ Valisi Tevfik Gür ile Diyarbakır Valisi Faiz Ergun, Cumhuriyetin kurucusu Atatürk’e, İsmet İnönü’ye ve Bayındırlık Bakanı Ali Çetinkaya’ya çektiği telgraflarla şükran ve minnetlerini bildirmişlerdir15. Yapılan hesaplamalara
göre Maden’de 600’den fazla insanın iş sahibi olacağı, maden civarındaki mahalleler için hastane ve işçi çocukları için okullar açılacağı düşünülmüştür. Bu gibi gelişmeler bölge ekonomisinin ve bu bağlamda Türkiye ekonomisinin kalkınmasına imkân tanımıştır16.
1935 yılında Etibank kurulunca bakır madeninin geleceğinde yeni bir dönem başlamıştır. Yabancı sermayenin devletçe satın alınmasıyla beraber Etibank’ın işletilmede öncü rol oynayacağı bu yeni dönemde hem Maden ilçesinin hem de bakır işletmesinin önemi giderek artmıştır.
Ergani Bakır Madeni’nin Devletleştirilmesi ve Üretime Geçmesi
Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nda Maden sanayiinde yer alan bakır madenciliğinde Deutsche Bank’ın elinde bulunan Ergani Bakırı Türk Anonim Şirketi hisse senetleri 850 bin Türk lirası karşılığında 1936 yılında Etibank tarafından satın alınmıştır. Satın alma işlemi 11 Haziran 1936’da mecliste kabul edilmiştir17. Bundan sonra Etibank, yabancı hisselerin satın alınmasıyla en
büyük pay sahibi olarak Ergani Bakır İşletmesi T.A.Ş.’ın yönetimini ele almış ve Makine Yüksek Mühendisi Şevket Turgut’u işletme müdürü olarak atamıştır18. Mayıs 1937 tarihinde Ergani Bakır
İzabe Fabrikası’nın temeli atılmış ve fabrika 23 Mart 1939 tarihinde üretim faaliyetine geçmiştir. Ergani Bakır İşletmesinde başlangıçta tenör oranı yüksek olduğundan (% 11-12) cevherden doğrudan izabe işlemi ile blister bakır üretimi yapılmıştır. İşletmenin yıllık kapasitesi 7.500-10.000 ton blister bakırı bulmuştur. % 98-99 dereceli blister bakırı üreten izabehane 3 vardiya ile çalışmıştır19. Sonraki zamanlarda Ergani Bakır İşletmesi’ni büyütmek amacıyla lüzumlu olan dış
finansmanı karşılamak üzere bir Amerika teşekkülü olan Eximbank tarafından Türk Hükümeti’ne 8 milyon 50 bin dolarlık kredi açılmıştır. Bu amaçla yurt dışına gönderilecek heyet belirlenerek işletmenin daha da büyütülmesi için önemli adımlar atılmıştır20.
Etibank ve Türkiye İş Bankası’nın elinde olan işletmenin hisseleri, Etibank Yönetim Kurulu’nun 31 Ekim 1944 tarihindeki kararı ile satın alınmış, böylece fabrikanın tüm sermayesi Etibank’a ait olmuştur. Bütün bakır işletmelerini bir elden yönetmek üzere Etibank tarafından Türkiye Bakır İşletmeleri Müessesesi kurulunca Ergani Bakır İşletmesi bu kuruluşa bağlanmıştır. Ancak Yönetim kurulunun Ergani Bakır İşletmesi’nin ayrı bir müessese haline getirilmesi kararı alması üzerine 17 Haziran 1949’da Türkiye Bakır İşletmeleri Müessesesi kaldırılmış, Ergani Bakır İşletmesi ayrı bir müessese haline getirilmiştir21.
14 İsmail Yıldırım; “Cumhuriyet Dönemi Demiryolu İnşaatlarının Mali Kaynakları ve İlk İç Borçlanmalar (1923-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XV, Sayı 44, Ankara, 1999, s. 609.
15 “İlk Trenimiz Bakıra Kavuştu”, Ulus, 7 Ağustos 1935, s. 1.
16 Yavuz Haykır; “Atatürk Dönemi Kara ve Demiryolu İnşa Çalışmaları (1923-1938)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2011, s. 302.
17 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre V, İçtima Senesi 1, C. 12, Yıl 1936, s. 251. 18 Burhan Ulutan; Etibank 1935-1985, Ankara, 1987, s. 118.
19 “Umumi Maden Durumu”, MTA Enstitüsü Dergisi, S. 17, Ankara, 1939, s. 14. 20 BCA 030.18.01.02/177.22.20, 18.04.1964
Turkish Studies
1945’ten sonraki zamanlarda sermayesi 15 milyon TL olarak belirlenen bu işletme, uzun bir süre aynı mali yapısını korumuştur. 1959 yılında müessese, ülke bakır sanayinin ham maddesini karşılamak üzere yurt içinde 8421 ton bakır satmış ve 11.635 ton bakır ihraç etmiştir. Bu sayede 27.416.315 TL karşılığı döviz temin etmek suretiyle ülke ekonomisindeki yüksek yerini almıştır22
1980’li yıllara kadar kâr eden bir müessese olan Ergani Bakır İşletmesi, 1990 yılından itibaren öz kaynaklarını yitirmiş olması ve faaliyetlerini yabancı kaynaklarla yürütmesi, cevher rezervinin tükenmiş olması, izabe ünitesinin fiziki ömrünü doldurması nedeniyle zararlılık gittikçe artmıştır. 1994 yılı bilançosu itibariyle dönem zararı 1 trilyon 335 milyar 579 milyon TL olarak gerçekleşmiştir23. 1995 yılına kadar Etibank’a bağlı bir işletme olarak faaliyet gösteren Ergani
Bakır İşletmesi, aynı yıl Ber-Oner adlı madencilik şirketine kiralama usulüyle 10 yıllığına satılmıştır. Bu şirket 2005 yılı Mayıs ayına kadar burada üretilen bakır cevherini konsantre yoluyla zenginleştirerek toz haline getirip ihraç etmiştir. 2007 yılında ise Yıldızlar Holding, Ergani Bakır İşletmesi satın alarak yine cevheri zenginleştirme yoluyla toz haline getirdikten sonra kamyonlarla İskenderun Limanı’na, oradan da Çin, Japonya ve Finlandiya dahil dünyanın birçok ülkesine ihraç etmeye başlamıştır.
1939 yılında bakır üretiminin başladığı Ergani Bakır İşletmesi, Türkiye ekonomisinde önemli yere sahip bir maden işletmesidir. Dünyadaki değerli bakır madenlerinin tenör oranlarına bakıldığında, burada bulunan bakır tenör oranın kat kat fazla olması bu işletmenin ne denli öneme sahip olduğunu gösterir. Üretimin başladığı yıldan itibaren her yıl mali açıdan kâr sağlayan bir müessese olan Ergani Bakır İşletmesi, 1960’lı yıllardan itibaren yıllık kârı hemen her yıl 100 milyon TL’nin üzerinde olan bir işletme niteliğine gelmiştir24.
Ergani Bakır İşletmesi’nin yurt dışına ihraç ettiği blister bakırın elektrolitik tasfiyesinden elde edilen altın ve gümüş, ihraç edilen ülkelerle yapılan anlaşma gereğince tekrar müesseseye iade edilmiştir. Daha sonra bu altın ve gümüş Merkez Bankası’na satılmıştır. Bu ihracattan yaklaşık 1316 kg. altın, 7457 kg. da gümüş elde edilmiştir. 1980’li yıllara gelindiğinde işletmenin ülkedeki öneminde gittikçe azalmalar söz konusu olmuştur25.
İşletmenin* Maden’e Getirdikleri
Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi, kuruluşundan itibaren sosyal, kültürel, eğitim, imar, ulaşım ve sağlık gibi pek çok alanda önemli yatırımlar yapmıştır. İşletmede çalışıp da kasabada aileleri bulunmayan işçilere, işçi yatakhanelerinde yer verilmiştir26. Ayrıca işçilere üç öğün yemek
bedelsiz olarak verilmiştir. İş saatlerinin dışında işletme sinemasında her hafta sosyal, kültürel filmler gösterilmiş ve böylece işçilerin eğlence ihtiyaçları karşılanmıştır. Çalışanların aileleri de haftada bir kez ücretsiz olarak sinemadan faydalanmışlardır.
Müessesede çalışan evli personele, müessesenin mali durumuna göre çalışan işçinin her bir çocuğuna ayda en az 5, en fazla 10 lira olmak üzere çocuk primi verilmiştir. Müessese tarafından, işçi yatakhanelerinde kalanların haricindeki işçilere Temmuz ve Ekim ayları arasında yılda yarım
22 Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1959 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1960, s. 1. 23 Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1994 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1998, s. 60.
24 Özkan Demir; “Madenciliğin Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkileri: “Etibank Ergani Bakır İşletmesi” Örneği”, Uluslararası 1. Niğde Dil, Kültür ve Tarih Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Mustafa Talas, Niğde, 2013, s. 184. 25 Maden 1986 İlçe Yıllığı, İstanbul, 1986, s. 100.
* Fabrika halk arasında “İşletme” olarak bilindiği için bundan sonra “İşletme” olarak anılacaktır.
26 Yavuz Haykır; “Elazığ (Elaziz) Halkevi Yayınları ve Altan Dergisi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 171, Kasım - Aralık 2007, s. 139.
Turkish Studies
ton kömür parasız verilmiştir. Ayrıca bir tonu geçmemek üzere kantin bedeli üzerinden işçiye kömür satılabilmiştir27.
İşletme bünyesinde Bakırspor Gençlik Kulübü adıyla bir spor teşkilatı kurulmuştur. Burada genç işçilere bir spor öğretmeninin kontrolünde basketbol, voleybol, atletizm, atıcılık, tenis, su sporları vs. spor hareketleri yaptırılmıştır. Bu sporları yapmak için gerekli tesisler Hazar Gölü’nden faydalanmak üzere bu gölün kenarında gerekli tesisler yapılmış ve gerekli araçlar tedarik edilmiştir. Ayrıca Bakırspor Kulübü tarafından on yılda bir “Bakır” adında bir mizah gazetesi çıkarılmıştır. İşçilerin iş saatleri dışında eğlence ve istirahatları için bir park ve gazino yapılmış, Bakırspor Kulübüne bağlı olarak bir müzik kolu da teşkil edilmiştir28. Doğu illerindeki ilk tenis kortu da
işletme sayesinde Maden’de inşa edilmiştir. Tenis kortunun bulunduğu semtin adı bu münasebetle Tenis olarak anılmıştır.
İşletme sayesinde sadece işçilerin kaldığı, yemekhanesi, banyosu, dinlenme salonu olan kaloriferli ve 350 yataklı modern bir hizmet binası oluşturulmuştur. Bahçe Misafirhanesi olarak bilinen bölümde misafirler için dokuz yataklı ve kaloriferli misafirhane kurulmuştur. Ayrıca öğretmen, polis ve memur gibi kamu görevlilerinin çok düşük ücret ödeyerek kaldıkları 52 yataklı bir Alman Binası inşa edilmiştir. Müessesede çalışan memur ve mühendislerin kaldığı 38 yataklı ve dinlenme salonu da olan kaloriferli bir misafirhane daha kurulmuştur. Burası da Poyraz Misafirhanesi olarak isimlendirilmiştir.
1945 yılında müessese çalışanları ve aileleri için bir hastane yapılmış ancak daha sonra bu hastane Sosyal Sigortalar Kurumu’na devredilmiştir. Bu hastane, bölge civarında genel cerrahi ameliyatlarının yapıldığı bir hastane durumunda olmuştur. 28 kişinin istihdam edildiği hastanede, yaklaşık 15 yıllık süreçte 83’ü büyük olmak üzere 198 ameliyat yapılmış ve 2137 kişi diş tedavisi almıştır29.
Ergani Bakır İşletmesi yalnızca Maden ilçesine değil çevre ilçelere de ekonomik anlamda etki etmiştir. Fabrikada üretilen sülfirik asit, özel vagonlara yüklenip fosfat gübre elde edilmesinde kullanılmak üzere Sivrice Azot Sanayi tesislerine gönderilmiştir30. Ancak sülfürik asitin ekonomik
kazanımıyla beraber meydana getirdiği asit yağmurları dolayısıyla çevreye olumsuz etkileri de olmuştur. Hava kirliliği meydana gelmiş ve toprağa düşen asit yağmurları toprağın verimini olumsuz etkilemiştir.
İşletme Maden’e sadece iş ve aş değil, batıdan gelen yurtsever genç memur ve mühendislerle uygarlık da getirmiştir. Kasabadan yavaş yavaş minyatür bir kent doğmuştur. Üç dört katlı apartmanlardan oluşan lojmanlar, mühendislere ve müdür sınıfına mahsus villalar, onlara hizmet eden ekonoma denilen bir tür market ilçeye kazandırılmıştır31. Fabrika; 134’ü kaloriferli,
77’si ise sobalı olmak üzere işçi ve memurların kalacağı toplamda 211 dairelik lojman inşa ettirmiştir. Ayrıca ilçe merkezine 22 km. uzaklıktaki Hazar Gölü kıyısında 24 adet yazlıktan oluşan bir kamp yeri de inşa ettirmiştir. Hazar Gölü Eğitim ve Dinlenme Tesisleri diye adlandırılan bu yazlıklarda işçiler ve memurlar her yaz sezonunda 15’er günlük beş devre halinde faydalanabilme hakkına sahip olmuşlardır32.
Maden ekonomisinde ve sosyal hayatında önemli bir rol oynayan işletme, yeni yerleşim yerlerinin kurulmasını da sağlamıştır. Arpameydanı Mahallesi’nde yaşayan çok sayıda ailenin
27 Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi Bakır Maden İşçileri 2’nci İşçi Sendikası İle Yapılan Toplu İş Sözleşmesi, Ankara, 1964, s. 28.
28 Bakır 1949, s. 25.
29 Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1967 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1968, s. 25.
30 “Ergani Bakır Yatağının ve İşletme Tesislerinin Tanıtımı”, Madencilik, S. 13/2, Ankara, Şubat 1974, s. 178. 31 Kurtul Altuğ, Bir Numaralı Tanık, İstanbul, 2006, s. 59.
Turkish Studies
evleri cevher ocaklarının dinamitle patlatılması neticesinde büyük sarsıntılar geçirmiş ve uzmanların verdiği raporda bu mahallenin iskana müsait olmadığı belirtilmiştir. Bu rapor neticesinde 2,5 milyon liralık bir ödeme ile 186 ev yıktırılmış ve 260 aile şehrin 4 km. dışında yerleşmeye tabi tutulmuştur. Bahçelievler adı verilen bu yeni mahallede 100’den fazla ev yaptırılmıştır33.
Maden’de, 1927 nüfus sayımında 2272 kişinin yaşadığı tespit edilmiştir. Bu sayı 1935’te 2762’ye yükselmiştir. 1936 yılında Etibank Bakır İşletmesi Tesisleri’nin inşaatına başlanması ve 1939’da işletmeye açılması ile Maden nüfusunda büyük bir artış olmuştur. Nüfus, 1940 yılında 4691’e, 1960 yılında 7956’ya, 1970 yılında da Maden tarihinin en yüksek nüfus miktarı olan 15516’ya yükselmiştir. 1970’ten sonra, Maden’in nüfusunda sürekli azalma olmuştur. Her ne kadar 1973’te Asit Fabrikası eklenmişse de, nüfus azalmasını önleyememiştir. 1973’ten sonra Etibank tarafından tenörün düşüklüğü gerekçesiyle işçi sayısında azaltmaya gidilmiş ve bu azalma ilçe nüfusunu da etkilemiştir. İlçe nüfusu 1980’de 12341’e, 1990’da ise 10838’e düşmüştür34.
Tablo 2: Maden İlçe Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı
MADEN İLÇESİNİN YILLARA GÖRE NÜFUSU (MERKEZ)
Yıllar Erkek Kadın Toplam
1927 …. …. 2272 1935 1617 1145 2762 1940 3031 1660 4691 1945 2637 1740 4377 1950 3196 2265 5461 1955 3883 2951 6834 1960 4328 3628 7956 1965 5692 4474 10166 1970 8274 7242 15516 1975 7986 7165 15151 1980 6493 5848 12371 1985 7425 7031 14456 1990 5332 5506 10838 2000 3864 3295 7159 2008 3028 2901 5929 2013 2566 2559 5125
Kaynak: Veriler Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) web sitesinden alınmıştır.
1 Mayıs 1994 tarihli Milliyet Gazetesi’nde Ergani Bakır İşletmesi’nin kapatılacağı haberinde, on bin nüfuslu Maden ilçesinin tek geçim kaynağı olan, civar il ve ilçelere de katkı sağlayan işletmenin kapatılması halinde bölgenin ekonomisinin felç olacağı ayrıcı toplu göçlerin yaşanacağı belirtilmiştir35. Bu haberin doğruluğu ilerleyen yıllarda ilçe nüfusunun azalmasıyla
kanıtlanmıştır. 2013 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sisteminde Maden ilçesinin merkez nüfusu yalnızca toplam 5125 kişidir36.
33 Demir; agm, s. 185.
34 Yiğit; agm, s. 321.
35 “Etibank, Ergani Bakır İşletmesi’ni Kapatıyor”, Milliyet, 1 Mayıs 1994, s. 9. 36 Kaynak:
http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&ENVID=adnksdb2Env&report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir. RDF&p_il1=23&p_ilce1=1506&p_kod=2&p_yil=2013&p_dil=1&desformat=html
Turkish Studies
Tablo 3: Bazı yıllara göre Ergani Bakır İşletmesi’nde çalışan personel sayısı37
Yıllar Memur İşçi Toplam
Personel Yıllar Memur İşçi
Toplam Personel 1941 …. …. 1430 1982 127 1467 1594 1943 …. …. 1400 1983 126 1296 1442 1945 …. …. 1404 1984 181 1228 1409 1948 …. …. 1467 1985 185 1142 1327 1950 …. …. 1667 1986 171 1104 1275 1953 …. …. 1698 1987 162 1074 1236 …. …. …. …. 1988 162 960 1122 …. …. …. …. 1989 175 930 1105 1970 193 2511 2704 1990 174 827 1001 1975 163 2665 2828 1991 174 642 816 1977 149 2229 2378 1992 180 629 809 1980 154 1728 1882 1993 168 502 670 1981 142 1594 1736 1994 86 105 191
Tablo 2’deki nüfus ve Tablo 3’teki çalışan verilerini yorumlayacak olursak Ergani Bakır İşletmesi’nin ilçe nüfusuna büyük etki ettiği görülmektedir. Örneğin bakır üretiminin en fazla olduğu 1970’li yıllarda hem fabrikada çalışan işçi sayısının hem de ilçe nüfusunun en kalabalık dönemi yaşadığı görülür. Ancak zamanla fabrikanın üretimi azaltması ve daha sonra kapanması üzerine hem işçi sayısı hem de ilçe nüfusu ciddi oranda azalmıştır. Fabrikanın özelleştirilmesi ile birlikte ilçe nüfusundaki azalmaların sebebi de dışarıya verilen göçler olabilir. 2013 yılında erkek nüfusun kadın nüfusa oranla az olmasının nedenlerinin başında erkeklerin çalışmak için ilçe dışına gitmeleri gelmektedir.
Maden’deki bakır işletmesinin inşaat çalışmaları devam ederken yine aynı bölge civarında Guleman Krom İşletmesi’nin (bugünkü adı Alacakaya) inşaat çalışmaları da sürdürülmüştür. Ancak Guleman’daki kromu başka bölgelere nakletmek için önce Maden’e getirmek ve buradan demiryolu ile aktarmak gerekmiştir. Guleman ile Maden istasyonu arasında kamyonlar çalışmıştır. Fakat zaman zaman mevsimin olumsuz şartları, bu nakil işlemini olumsuz etkilemiştir. Bunu göz önünde bulunduran krom şirketi ve bağlı bulunduğu Etibank bir hava hattının inşasına başlamıştır. Bu hava hattı 18 km. olarak planlanmış ve Alman Pöhlig firmasına 257 bin Alman markına ihale edilmiştir. Hava hattı inşasına hemen başlanmış ve 9 ay içinde inşası hızla tamamlanan hat 3 Temmuz 1937 günü işlemeye çalışır duruma getirilmiştir38. Bu şekilde Maden ilçesi, ulaşım
anlamında hem bakır hem de krom madeninin nakil merkezi olmuştur.
Bunların yanında bakır hattı olarak da adlandırılan demiryolu şebekesinin Maden’den geçmesi ciddi olarak bölge ve Türk ekonomisine büyük katkı sağlamıştır. Ayrıca doğu vilayetlerinin kültürel ve sosyo-ekonomik gelişmesini de etkilemiştir. Yeraltı servetlerinin değerlendirilmesi dolayısıyla endüstrinin alt yapısı olan demiryolları ülkenin birliğine, kültüre, milli savunmaya ekonomik gelişmeye büyük bir etken olarak bakır madenlerini toplayarak ihraç edilmek üzere limanlara taşıyarak bu hatların geçtiği şehirlerin gelişmesinde ve refahında büyük rol oynamıştır.
İlerleyen yıllarda işletmede üretimin azalması ve daha sonra da işletmenin kapatılması dolayısıyla Maden ilçesinin sosyo-ekonomik yapısı olumsuz etkilenmiştir. Dönemin tanıklarının ifadelerine bakacak olursak şunları görmekteyiz: Bir çay işletmecisi Eşref Güneş’in ifadelerine
37 Veriler Ergani Bakır İşletmesi kayıtları dikkate alınarak yazılmıştır. Demir; agm, s. 190. 38 Ulutan; age, s. 118.
Turkish Studies
göre; “Maden’in ne madeni, ne cevheri biter. Eskiden halk fayda görürdü maden cevherinden, ancak özelleştirme olunca ekonomi tamamen çökmüştür. Fabrika açıkken işçilerin kalabalıklığından kaldırımlarda yürüyemezdiniz. Oysa şimdi her yer boşalmış. Dükkanlar, evler, mahalleler boşalmış.”
Maden’de yıllardır lokantacılık yapan başka bir esnaf Muzaffer Meral’e göre; “Eskiden bir günde 50-60 kilo eti ciğer ve kebap şeklinde satıyordum. Şimdi 5-6 kilo bile satamıyorum. İlçede ekonomik durumu iyi olanlar burayı terk etti. Benim ekonomik durumum iyi olsa ben de giderim. Ama çocuklarımız okuyor, mecburen burada kalıyoruz.”
Sonuç
Halk arasında “işletme” olarak ifade edilen Etibank Ergani Bakır İşletmeleri Müessesesi’nin 1936’da kuruluş faaliyetlerinin başlamasıyla o zamana kadar sıradan ve küçük bir ilçe olan Maden’in kaderi Bakır’a bağlanmıştır. Fabrika inşaatının başlamasıyla ilçenin nüfusu hızlı bir biçimde artmaya başlamış ve fabrikanın çalışmaya başladığı yıl olan 1939 yılı nüfusu, 1935 yılı nüfusunun neredeyse iki katına ulaşmıştır. Sonraki yıllarda da nüfus söz konusu fabrikanın kapasitesine bağlı olarak artmıştır.
İlçedeki hızlı nüfus artışı buna paralel olarak yeni ihtiyaçları da arttırmış ve hemen her dalda ticaretin gelişmesini de etkilemiştir. Artan nüfusa paralel olarak taşımacılık bir sektör haline gelmiş, okullaşma ihtiyacı sonunda yeni okullar açılmış, sağlık kurumu ihtiyacının artması üzerine de hastane kurulması zaruri hale gelmiştir. Hızlı nüfus artışı beraberinde kiracılık anlayışını arttırmış ve bir kira sektörü oluşmuştur. Ulaşım ve nakliye ihtiyacı; otobüsçülük, kamyonculuk ve taksicilik işletmeciliğini doğurmuştur. Bu sayede Maden’in yakın çevresindeki köylüler her türlü tarımsal ve hayvansal ürünlerini burada pazarlama imkânı bulmuş ve söz konusu köyler ekonomik bakımdan ilerlemişlerdir.
Fabrikanın oluşturduğu her yeni kurum, ilçede sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik alanlarda değişime yol açmıştır. Fabrikanın modern inşaat anlayışıyla yaptırdığı lojmanlar, mimari bakımdan özel sektörde yapılacak inşaatlara örnek olmuştur. İşletmenin, işçilerine her yıl yakacak olarak kömür dağıtması, ısınma ve yakacak anlayışını değiştirmiştir. Bu durum soba sektörü ve ticaretini canlandırdığı gibi daha az ağacın kesilmesini de sağlamıştır.
Bakır işletmesinin oluşturduğu spor tesisleri ve kulüpleri ilçe halkında spora bakışı değiştirmiş ve daha çok insanın sporla ilgilenmesini sağlamıştır. Yine işletmenin kurduğu sinema sonrası ilçede sinema kültürünün gelişmesi söz konusu olmuş, bunun sonucunda da iki sivil sinema açılmıştır. İşletmenin sinema salonunu ücretsiz olarak kullandırma imkânı vermesi okullarda tiyatro çalışmalarının artmasını sağlamıştır.
İşletmenin kuruluşu ve sonrasına ilçeye gelen siyasetçi, bürokrat ve yüksek öğrenim görmüş mühendis ve idarecilerin toplumda büyük itibar görmesi, ilçedeki genç nüfusa örnek olmuş ve yüksek öğrenim gören öğrenci sayısı giderek artmıştır.
Sonuç olarak; Ergani Bakır İşletmesi’nin Maden’deki faaliyet dönemi, ilçenin altın dönemini yaşadığı yıllar olmuştur. Bu dönemde kentleşme, eğitim, kültür, spor, sağlık, ulaşım, ticaret alanlarında kısaca modern hayatın her alanında ilçede büyük değişim ve gelişmeler yaşanmıştır. Maden ilçesi ve Bakır üretimi, sanayileşme ve üretimin toplum hayatındaki hızlı ve köklü değişime açık ve önemli bir örneğidir.
Turkish Studies
KAYNAKÇA
ALTUĞ, Kurtul; Bir Numaralı Tanık, İstanbul, 2006.
APAK, Kemalettin, Cevdet Aydınelli, Mehmet Akın; Türkiye’de Devlet Sanayi ve Maadin İşletmeleri, İzmit, 1952.
Bakır 1949 Ergani Bakır İşletmesi, İstanbul, 1949.
BAYSAL, Mediha Muzaffer; Ergani Bakır Yatağı, İstanbul, 1934.
BCA. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi), 030.10.0.0 / 176.212.3, 25.05.1933. BCA. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi), 030.18.01.01 / 010.33.10, 02.07.1924. BCA. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi), 030.18.01.02 / 177.22.20, 18.04.1964.
BEŞİRLİ, Mehmet; “Tokat Bakır Kalhânesi’nin Yönetimi (1793-1853)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 14, S. 1, Elazığ, 2004, s. 229-258.
DEMİR, Özkan; “Madenciliğin Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkileri: “Etibank Ergani Bakır İşletmesi” Örneği”, Uluslararası 1. Niğde Dil, Kültür ve Tarih Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Mustafa Talas, Niğde, 2013, s. 179-190.
Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi Bakır Maden İşçileri 2’nci İşçi Sendikası İle Yapılan Toplu İş Sözleşmesi, Ankara, 1964.
“Ergani Bakır Yatağının ve İşletme Tesislerinin Tanıtımı”, Madencilik, S. 13/2, Ankara, Şubat 1974, s. 178.
Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1959 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1960. Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1967 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1968. Etibank Ergani Bakır İşletmesi Müessesesi 1994 Yılı Faaliyet Raporu, Ankara, 1998. “Etibank, Ergani Bakır İşletmesi’ni Kapatıyor”, Milliyet, 1 Mayıs 1994.
HAYKIR, Yavuz; “Atatürk Dönemi Kara ve Demiryolu İnşa Çalışmaları (1923-1938)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2011.
HAYKIR, Yavuz; “Elazığ (Elaziz) Halkevi Yayınları ve Altan Dergisi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.171, Kasım - Aralık 2007, s.121-170.
“İlk Trenimiz Bakıra Kavuştu”, Ulus, 7 Ağustos 1935. Maden 1986 İlçe Yıllığı, İstanbul, 1986.
ÖKÇÜN, A. Gündüz; 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara, 1997.
P. de WİJKERSLOOTH; “Elazığ İli, Ergani-Maden Bakır Yatakları Hakkındaki Bilgiye Yeni Bir İlave”, MTA Enstitüsü Dergisi, S. 33, Ankara, 1945, s. 76-90.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima Senesi 1, C. 5, Yıl 1923. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre II, İçtima Senesi 2, C. 8, Yıl 1924. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre V, İçtima Senesi 1, C. 12, Yıl 1936.
TOPKAYA, Mehmet - Aydın Bircan; “Türkiye Madenciliğinin Tarihçesi”, Madencilik, C. VII, S. 3, Ankara, 1968, s. 170-174.
Turkish Studies ULUTAN, Burhan; Etibank 1935-1985, Ankara, 1987.
“Umumi Maden Durumu”, MTA Enstitüsü Dergisi, S. 17, Ankara, 1939, s. 5-14.
YILDIRIM, İsmail; “Cumhuriyet Dönemi Demiryolu İnşaatlarının Mali Kaynakları ve İlk İç Borçlanmalar (1923-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XV, Sayı 44, Ankara, 1999, s. 604-619.
YİĞİT, Ali; “Maden (Ergani Madeni) Kasabası'nın Kuruluş, Gelişme ve Fonksiyonları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 1-2, Elazığ, 1995, s. 319-343.
Ekler
Turkish Studies
