2
'TT- J'& O H
Güzelliği Düşünme Sanatı
Hıfzı Veldet VELİDEDEOĞLU
Î
am d ö rt ay önce 25 k asım 1973’te b u sütun* la rd a çık a n « S an at Y üzeyinde B ir Söyleşi» b a şlık lı yazıya şöyle g irm iştim :«A raptan aldığım ız d in k u ra lla rın ın , güzel s a n a tla rın en önem li d a lla rın a s ı r t çeviren ço ra k lığ ı içinde tam b ir s a n a t o rta m ı y aratılan la- m ış bizde. İlh am p e risi k ad ın , uzun yüzyıllar b o y u n ca, to p lu m d ışı b ırak ılm ış fik ir ve sa n a t g elişem em iş A nadolu in sa n ı a ra sın d a . (...) Ç ünkü ta r ih ç ağ ların ı ve İn san uygarlığını belgeleyen sa n a t, özellikle re sim ve heykel yasaklanm ış..»
Tarihsel Kanıtlar
Y u k a n k i y argı, n e yazık ki, yüzde yüz doğ- ru . T arih im izd e b ir te k b ü y ü k p ad işah çık m ış, İta ly a ’d a n re ssa m ç a ğ ırta ra k k en d i resm in i yap tır m ış ve sa ray ın ı ay rıc a değerli ta b lo la rla sü s lem iş. Am a o n u n oğlu I I . B eyazıt ta h ta çıkınca c güzelim s a n a t y a p ıtların ı u z ak laş tırm ış sa ray d an .
B ir te k b ü y ü k v ezir çık m ış, b u g ü n k ü S u ltan a h m e t M eydanını in san heykelleriyle do n atm ış. A m a y o b azlar, o n u n ö ld ü rü lm e sin i sağ lad ık tan so n ra , b u hey k elleri d a rm a d ağ ın e tm işler.
A radan y ak laşık o lara k 300 yıl g eçtikten son r a b i r p a d işah , I I . M ahm ut, kendi resm in i bazı d evlet d a ire le rin e a stırm ış . O nun d a a tın ın ge m in e sa rıla n yobaz b i r şeyh: «G âvur P adişah» diye b a ğ ırm ış ve b u y enilikçi h ü k ü m d arın adı «G âvur P adişah» k alm ış.
Çok uzu n y ılla r önce yine b u ra d a yazm ış tım : E ğ e r F a tih S u ltan M eh m et’in ve D am at İb ra h im P a s a ’nın açtığı güzel s a n a t çığırı günü m ü ze d ek sü rsey d i, m im a rlık , h a tta tlık , süslem e, k a k m acılık , m in y a tü r a la n la rın d a ölm ez sa n a t y a p ıtla rı m ev d an a koyan T ü rk le r, re sim ve hey kel alan ların d a n e şaheserler y a ra tm a z d ı k i...
O tuz b e ş yıl önce, ş u b a t 1939’d a yazm ış ol d u ğ u m b ir A vrupa gezisi n o tla rın d a h a rfi h a rfi n e şu s a tırla r y e r a lm ıştır:
«B u d ap eşte'd e A b d u rrah m an Abdi P a şa ’nın şe h ir k e n arın d ak i b ir tep ed e b u lu n an m ezarın a g id erek çelenk ko y d u k ve saygı d u ru şu n d a bu- lu n d u k . 1932 yılın d a C ah it’le (R ah m etli P rofe sö r H üsey in C ahit O ğuzoğul) b irlik te B u d ap eş te'y e geldiğim iz zam an burad.- yine saygı d u ru şu n d a b u lu n m u ştu k . T a rih ten b iliy o rd u m kİ son B udin V alisi A b d u v a h n ıa n Ahdi Paşa kaleyi teslim e tm em iş, ü s tü n d ü şm a n kuv v etlerin in h ü cu m u k a rşısın d a m u h afız o rd u su eriy ip yalnız kaldığı halde, 70 yaşın d a olm asın a rağm en, te s lim o lm ay arak elindeki kılıcı İle son d ak ik ay a k a d a r tek b aşın a m ücadele ed ip h a rp m ey d an ın d a şe h it d ü şm ü ştü . B u d ap eşte'd ek i resim g aleri sin d e A b d u rra h m a n Abdi P a şa ’nm şa h ad etin i g ö steren b ir tab lo v ar. 1932’d e bu galeriyi ziy aret ettiğ im d e, bu tab lo k a rşısın d a üzü lü p , a sab i b ir İç çekişle d e rin nefes aldığım zam an , galeriyi
b an a gezdiren ü n iv ersite taleb esin d en b iri yanı m a yak laşıp bu tab lo d a n dolayı üzü ld ü ğ ü m ü , h alb u k i b u n a h ak k ım olm adığım , T ü rk le r 1919- 1972 a ra s ı nasıl İstik lâ l S avaşı y a p ara k v atan la rın ı istilâ eden d ü şm an ı m em lek etten ç ık a r m ış la rsa , M acarların d a 150 sene T ü rk h âk im i yeti a ltın d a k a ld ık tan so n ra , istiklâl m ücadelesi y a p a ra k T iirk leri v a ta n ların d an ç ık ard ığ ın ı, bunu tabii görm ekliğim ) söylem işti. Ben Im na cevap o lara k : «Ben bu hâdiseye ü zü lm ü y o ru m . T a rih te m illetler g enişler, z afe rle r k a za n ırla r, b aşk a m illetleri h âk im iy etleri a ltın a a lırla r, s o n ra mağ- Ifıp olup geri çek ilirler; b ü tü n b u n la r d ünya ta rih in in tab ii ve ö nüne geçilm eyen h â d iselerid ir. B enim asıl üzüldüğüm n o k ta ts iâ m din in in koy duğu e m irle rin y anlış te fs ir e d ilerek resim ve heykel y ap ılm asın ın uzun a s ırla r boyunca yasak e d ilm iş o lm asıd ır. E ğ er bu yasak k o n u lm am ış olsaydı, T ü rk le rin d e bu tab lo gibi nice z afer ta b lo la rı ve T ü rk k a h ra m a n la rın ın nice heykel le ri m üzelerim izi ve m ey d an larım ızı süsleyecekti. B en bu n a ü zülüyorum .» cevabım v erm iştim . (T ü rk iy e ’d e Üç D evir c ilt 1, s. 122/123). E v et b u n a b u g ü n d e ay n ı acı, iççekişle ü zü lü y o ru m .
Gelişen ve Gelişemeyen....
R esim ve heykel, in san o ğ lu n u n doğ asın d a v ar o lan sa n a t d e h asın ın s o m u t b elg elerid ir. T arih öncesi in san ı bile, k o n u t o la ra k k ullandığı m ağ a ra la rın d u v a rla rın a , ince sa n a t değeri taşıy an re sim le r y ap m ıştı. Y azının b a şın d a sözünü e tti ğim m ak aled e b u n o k ta belirtildiği için b u ra d a yinelem iyeceğim .
B izde d evlet eliyle ilk güzel s a n a tla r ö ğ reti m i 1882’d e m üze m ü d ü rü O sm an H am d i B ey’in çab a sı ile b a şla tıld ı ve b u g ü n k ü D evlet G üzel S a n a tla r A kadem isi’n in tem eli olan «Sanayii N e fise M ektebi» o ta rih te k u ru ld u . O ndan so n ra güzel sa n a tla rın re sim d alı d a gelişip serp ild i; B a t1 d ü n y a sın d a b ile ü n y ap an b ü y ü k T ü rk res- sa m a la rı y etişti. R esim d e böyle a m a heykelde aynı hıza u laş m a k kolay değil. B a tı’d a bile, yüz
y ılların ak ışı içinde, evrensel Un y ap m ış heykel-tr a ş la n n sayısı, iki elin p a rm a k sayısı k a d a r az d ır. B u n u n la b irlik te heykelcilik sa n a tı bizde de g ittik çe gelişiyor.
B u n a k a rş ılık «G üzelliği d ü şü n m e sa n a tı» b ir tü r lü g elişem iy o r, n ed en se? H a tta güzel ve tem iz y ü zlü kişiliği v e soylu b ir adı olan ve koalisyon binasının m im arlığını yapan kim i genç k a fa la rd a bile! E v e t, «G üzelliği d ü şü n m e» b ir s a n a ttır . H a tta «düşünce» b ir s a n a t t ı r ve o k u y a o kııya eld e ed ilir. 1946’da 66 y a şın d a ölen A lm an filozofu H e rm a n n de Key- se rlin g , «Y aşam S a n a tı Ü zerine» adlı k ita b ın a «La p lıilo so p h ei est u n a rt» (F e lse fe b ir s a n a ttır ) sö zü y le b a şla r. D oğru, felsefe b ir s a n a ttır a m a, e d e b iy a t, re sim , h ey k el, m im a r lık gibi güzel s a n a tla rd a n değil. B u ra d a «Sa n at» sözcüğü, d a h a çok, y e te n e k , in ce lik , b e c erik lilik a n la m ın a k u lla n ılm ış. Şu h ald e gü zelliği d ü şü n m e sa n a tı, «G üzelliğin g ö n ü ld e ta tla n d ırılm a s ı» y a da « güzelliğin ta d ın a v a r m a y eten eğ i» o lara k ta n ım la n a b ilir. Bu ta t, d a m a k zev k i değil, k ab a d u y g u la r, m ad d i h az ve ş e h v e t ta d ı hiç değ il. G e rçe k s a n a t ese ri o lan ç ıp la k b ir k ad ın h e y k elin i se y re d e n k işin in , m erm eri c an lan d ıran sanatçının ru h u n u o h e y k elin v ü c u t v e y ü z ifa d e le rin d e g ö rm ek te n d u y d u ğ u sonsuz s a n a t h e y e c a n ıd ır bu.
iş te b a ti in sa n ı u z u n y ü z y ılla rd a n b e ri şe h ir m e y d a n la rın d a , m ü ze lerd e h a tta k ilise le r d ek i resim v e h e y k e lle r k a rş ıs ın d a b u co şk u y u ta d a ta d a b ü y ü y o r, y e tişiy o r. B u n e d en le o n u n için M ikel A n g elo ’n u n . R o m a ’n ın «Sen P ier» k ilise sin d e k i Ş e fk a t (P ie ta ) . y a da «San Pi- e tro dei V incoli» k ilise sin d e k i M usa P e y g a m b e r h e y k e lin i s e y re tm e k le o rijin a li F lo ra n sa G ü zel S a n a tla r A k a d em isi s a lo n u n d a v e b ü y ü k b ir k o p y a sı a y n ı k e n tin y ü k se k b ir m e y d a n ın d a d u ra n ç ırılç ıp la k e rk e k «D avid h e y k e lin i, ya d a b ü tü n A v ru p a k e n tle rin in p a r k v e m ü ze leri n i sü s le y e n ç ıp la k V e n ü s h e y k e lle rin i s e y re tm e k a ra s ın d a b ir a y ırım o lm u y o r. Ç ü n k ü B a tı
in-«ani «G üzelliği d ü şü n m e» o rta m ı içim le y e tiş i y o r v» b u n u ö ğ re n iy o r. «E line k a d ın eli değin- I
e t a b d e s ti b o zu lm ay an » T ü rk a y d ın la rı da bu- I
n u ö ğ re n m iş d u r u m d a ; ş e h v e tle z a ra fe ti, rnüs- I te h c e n İle e ste tiğ i a y ır t e d e b iliy o r a r tık .
G üzelliği d ü şü n m e s a n a tın ın s ırrın a erebil- m en in yolu , ru h a lış k a n lığ ıd ır. B u ru h a lışk a n lığ ın a g ö tü re n yol ise « g ö rg ü » d ü r, göz a lış k a n lı ğ ıd ır. E s te tik n e re d e b ite r v e m ü ste h c e n n e red e b a ş la r? Göz a lışk a n lığ ı o lm a y a n la r İçin e lb e tte p e k kolay değ il b u n u a y ır t e tm e k . İb ra h im Pa- ç a ’n ın S u lta n a h m e t m e y d a n ın a k o y d u rd u ğ u hey k e lle re ta h a m m ü l e d em ey e n z ih n iy e tin , b u n c a ç a b a la ra k a rşın , 490 y ıl so n ra y e n id e n k e n d in i g ö ste rm e si, u y g a rlık ta rih im iz için n e acı bir
te c e llid ir!
Görgü ve Görenek
S o y u tla s o m u tu niçin h ep k a r ış tır ır ız b il m em ? «G üzel Is ta n b u l» u , C u m h u riy e tin 50. y ılın da sim g eley ecek o lan b ir k a d ın h e y k eli n ed en « T ü rk anası» o lu y o rm u ş? A n k a r a ’da U lus m ey d a n ın d a k i A ta tü rk h e y k elin in y a n ın d a m erm i ta şıy a n k ad ın h e y k eli için « T ü rk anası» d en ilse b u na b ir d iy ecek olm az. A m a İsta n b u l gibi ş irin b ir b e ld e n in b ir m e y d a n ın a k o n u lan ç ıp la k k a d ın h e y k e lin i somut, b ir s a n a t e se ri değil de, so y u t b ir « T ü rk anası» ve b ir «U tanç h eykeli» o la ra k n ite le m e n in h a n g i s a n a t a n la y ışın a g ird iğ in i ben a n la y a m a d ım d o ğ ru su v e g e rç e k te n çok ü z ü l d ü m : k endi h e sa b ım a değil, ü lk e h e sa b ın a .
O ra n tı, u y u m , k o n tra s a çısın d an s a n a t r u h u ta ş ıy a n resim v e h e y k e lle r y a n ın d a k ab a z ev k lere h itap e d en re sim ve h e y k e lle r, m asıım v e tem iz aile k ızla rı y a n ın d a b o y alı so k a k kız la rı gibi h em en s ır ıtır la r z a te n . Bizim G ü zel S a n a tla r A k a d em isin d e R essam L eopold L ev y , H e y k e ltra ş R. B ellin g , M im ar B. T a u t gibi o to r ite r le r v e h em en b ü tü n b ü y ü k T ü rk re ssa m la r ı h o c alık y a p tıla r v e ince ile k a b a y ı, k a b a z ev k le e stetiğ i a y ır t ed ip y a p ıtla rıy le h a lk ım ıza b u y ö n d e ö n d e rlik y a p a b ile c e k y e te n e k te sa n a tç ı k u ş a k la n y e tiş tird ile r. S ad ece güzelliğ i d ü ş ü n e b ile n değil, g ü zelliğ i y a ra ta b ile n s a n a t ç ıla rd ır b u n la r.
E se rle ri h a lk ım ız ın g ö re n eğ in e u y m u y o rm u ş l H a n g i g ö re n ek ? T ü r k ’ü n O rta A sya g ö re n eğ i m i? H a y ır A ra b ın b a ğ n az din g elen eğ i. Ç ü n k ü g e rçe k m ü s lü m a n lık ta resim v e h e y k e l y a sa k o lm a y ıp , b u n la r a ta p m a k y a s a k tır . M e k k e ’d e k i p u tla r b u n u n için k ırılm ış tır. T e s e ttü r ( ö r tü n m e) ise c a n lıla r için —o d a sın ırlı o la r a k — söz k o n u s u d u r. C ansız h e y k e lle r için değil. G üzel s a n a tla rın k a rş ıs ın a b a ğ n az d in g elen eğ in i çı k a r a n z ih n iy e t eg em en o lu rsa , y e n id e n çöl bağ n a z h ğ ın a m ı yöneleceğiz? K a d d a fi’nin F izan Ç ö lle rin e d o ğ ru ...
