FARKLI DİKİM ZAMANI VE DİŞ İRİLİKLERİNİN SARIMSAĞIN (Allium sativum L.)
VERİM VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ Gülabi BİLGEN
Yüksek Lisans Tezi Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Emin YILMAZ
2014 Her hakkı saklıdır
T.C.
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
FARKLI DİKİM ZAMANI VE DİŞ İRİLİKLERİNİN
SARIMSAĞIN (Allium sativum L.)
VERİM VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ
Gülabi BİLGEN
Tokat
2014
TEZ BEYANI
Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçlarının başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu Üniversite veya başka bir Üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
i
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
FARKLI DİKİM ZAMANI VE DİŞ İRİLİKLERİNİN SARIMSAĞIN (Allium sativum L.) VERİM VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİLERİ
Gülabi BİLGEN Gaziosmanpaşa Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Emin YILMAZ
Bu çalışma, Tokat koşullarında sarımsak (Allium sativum L.) yetiştiriciliğinde farklı dikim tarihleri (15 Mart, 25 Mart ve 5 Nisan) ve diş iriliklerinin ( iri ≥ 2,5 g, orta 1,51 - 2,49 g ve küçük ≤ 1,5 g ) verim ve kalite üzerine etkilerini araştırmak üzere Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi uygulama alanında 2013 yılında yürütülmüştür. Bitkisel materyal olarak Tokat köy popülasyonu ve Taşköprü 56 çeşidi kullanılmıştır. Dişler ağırlıklarına göre üç irilik sınıfına ayrılmış 15 Mart, 25 Mart ve 5 Nisan 2013 tarihlerinde dikim yapılmıştır. Tüm deneme alanı tek seferde olmak üzere 26 Temmuz 2013 tarihinde hasat edilmiştir.
Baş boyu (cm), ortalama baş ağırlığı (g), baş verimi (kg/da), büyük diş sayısı (adet) ve oranı (%) dikim tarihinden istatistiki olarak etkilenmiştir. En yüksek baş verimi 15 Mart dikiminden elde edilmiş (706,01 kg/da) ve dikim tarihi geciktikçe baş verimi azalmıştır. En fazla iri diş sayısı (3,53) ve oranı (% 37,51) 15 Mart dikim tarihinden elde edilmiştir. Diş iriliği verim ve kaliteyi istatistiki olarak etkilememekle birlikte, diş iriliği azaldıkça baş veriminde de azalma meydana gelmiştir. Sarımsak materyallerinin (çeşitlerin) ortalama diş sayısı ve pH değeri üzerine etkisi istatistiki olarak önemli bulunmuştur. En yüksek ortalama diş sayısı Taşköprü 56 (9,50 adet) çeşidinden elde edilirken, en yüksek pH değeri ise Tokat köy popülasyonundan (5,55) elde edilmiştir.
Bitki boyu, ortalama baş ağırlığı ve ortalama diş sayısı, diş x çeşit interaksiyonundan istatistiki olarak etkilenmiştir. En yüksek bitki boyu (28,77 cm) Tokat köy popülasyonunun iri diş kullanımından elde edilmiştir. En düşük ortalama baş ağırlığı ise (18,2 g) Tokat köy popülasyonunda küçük diş kullanımından elde edilmiştir.
2014, 42 sayfa
Anahtar Kelimeler: Sarımsak, Dikim Zamanı, Diş İriliği, Verim, Kalite, Tokat Köy Sarımsak Popülasyonu, Taşköprü 56
ii
ABSTRACT Master of Selence Thesis
EFFECTS OF DIFFERENT PLANTING DATES AND CLOVE SIZES ON YILED AND QUALITY OF GARLIC (Allium sativum L.)
Gülabi BİLGEN Gaziosmanpaşa University
Graduate School of Natural and Applied Science Department of Horticultural Science Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Emin YILMAZ
The aim of this study is to evaluate the effects of different planting dates (15th March, 25th March and 5th April) and clove sizes (large:≥ 2.5 g, medium:1.51-2.49 g and small:≤1,5 g) on yield and quality of garlic (Allium sativum L.) at Experimental Station of Gaziosmanpasa University, Agricultural Faculty in 2013, Tokat/Turkey. Tokat local garlic population and Taskopru 56 garlic variety were used in the experiment. Harvest was done on 26th July, 2013. The experiment was conducted with 3 replications in split-split randomized block design.
According to planting dates; head diameter (cm), average head weight (g), head yield (kg/da), large clove number per head and its rate (%) were affected significantly. The highest head yield was obtained from 15th March planting date (706.01 kg/da), and yield was decreased when planting dates were delayed. The most large clove number per head (3.53) and its rate (37,51%) were obtained from 15th March planting date. Yield and quality properties were not affected significantly by clove size, but yield was decreased when clove sizes were decreased. Average clove number per head and pH were affected significantly by garlic materials, and most average clove number per head (9,50) was determined for Taskopru 56. The most pH (5,55) value was observed for Tokat local garlic population.
Plant height, average head weight (g), and average clove number per head were affected significantly by clove size x garlic material interactions. The lowest plant height was found out for small clove size and Tokat local garlic population combination. The lowest average head weight (g was obtained from small clove size and Tokat local garlic population combination. The highest medium clove number per head was obtained from small clove size and Taskopru 56 combination.
2014, 42 pages
Key words: Garlic, Planting Date, Clove Size, Yield, Quality, Tokat Local Garlic Population, Taskopru 56
iii
ÖNSÖZ
Bu çalışmada Tokat yöresinde sarımsak yetiştiriciliği için en uygun dikim zamanı ve diş iriliğinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca Kastamonu sarımsağının yörede kullanılan yerli sarımsakla verim ve kalite açısından mukayesesi yapılmıştır. Tokat yöresinde sarımsak yetiştiriciliği için uygun ekim zamanının belirlenmesi açısından daha önce herhangi bir çalışma yapılmamış olması bu denemenin önemini daha da arttırmıştır.
Bu tez çalışmasının yürütülmesinde desteğini esirgemeyen, bilgi ve tecrübeleriyle bana yol gösteren ayrıca engin fikirleriyle akademik anlamda yetişme ve gelişmeme katkı sağlayan danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Emin YILMAZ’a ve Sayın Prof. Dr. Naif GEBOLOĞLU’na teşekkürlerimi sunarım.
Yüksek lisans eğitimim süresince her konuda destek olan Sayın Doç. Dr. Necdettin SAĞLAM’a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Adem YAĞCI’ya ayrıca teşekkür ederim.
Tez yazımında ve çalışmanın her aşamasında yardımını gördüğüm katkı ve desteklerinden yararlandığım Arş. Gör. Mine AYDIN’a teşekkür ederim.
Yüksek Lisans çalışmam boyunca beni her konuda destekleyen, sabrını, hoşgörüsünü benden esirgemeyen ve hep yanımda olan sevgili aileme, nişanlım Demet DEMİR’e sevgi, saygı ve sonsuz şükranlarımı sunarım. Tez çalışmamın ülkemiz tarımına yararlı olması dileğiyle.
Gülabi BİLGEN
iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET………...…....……… i ABSTRACT………..………. ii ÖNSÖZ………...………... iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ……….……….. v ŞEKİLLER DİZİNİ……….……….….... vı ÇİZELGELER DİZİNİ……….…………... vıı 1. GİRİŞ………...………..….. 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ……...……….……..…... 9 3. MATERYAL VE YÖNTEM………….……….…... 14 3.1.Materyal………...………. 14 3.1.1.Deneme Alanı…..……….………... 14 3.1.2.İklim Özellikleri...……….………... 14 3.1.3.Toprak Özellikleri...……….………... 18 3.1.4.Bitki Materyali….……….………... 18 3.2.Yöntem…………...………….………... 19 3.3.Gözlemler...……….………... 24
3.3.1.Denemede Yapılan Gözlemler ve Yöntemleri…..………... 24
3.3.1.1.Çıkış Süresi (gün)..………...…….…………. 24
3.3.1.2.Olgunlaşma Süresi (gün)……….……….….………... 24
3.3.1.3.Bitki Boyu (cm)...………..………... 24
3.3.1.4.Baş Verimi (kg/da)...………... 24
3.3.1.5.Ortalama Baş Ağırlığı (g)……….………... 24
3.3.1.6.Baş Boyu ve Baş Çapı (mm) ………..………... 24
3.3.1.7.Ortalama Diş Sayısı (adet/baş).…..………...……... 24
3.3.1.8.Dişlerin Küçük, Orta ve İri Olarak Dağılımı (%)..….……...……... 25
3.3.1.9.Suda Çözünür Kuru Madde (ŞÇKM) (%) …..……..……....……... 25
3.3.1.10.pH Değeri ….………...………….…………... 25 3.3.1.11.Verilerin Değerlendirilmesi……….. 25 4. BULGULAR VE TARTIŞMA……...….………....……….…… 26 4.1.Çıkış Süresi (gün).………...………. 26 4.2.Olgunlaşma Süresi (gün)………….………... 26 4.3.Bitki Boyu (cm)...………….………... 26
4.4.Baş Verimi (kg/da)....…….………... 27
4.5.Ortalama Baş Ağırlığı (g)…..……….………... 28
4.6.Baş Boyu ve Baş Çapı (mm) ………... 29
4.7.Ortalama Diş Sayısı (adet/baş).………...……... 30
4.8.Dişlerin Küçük, Orta ve İri Olarak Dağılımı (%)...……….…………... 32
4.9.Suda Çözünür Kuru Madde (ŞÇKM) (%) …..…….…………...……... 33
4.10.pH Değeri ………...………….…………... 33
5. SONUÇ VE ÖNERİLER….………..……….…… 36
KAYNAKLAR……….…. 38
v SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Kısaltmalar Açıklamalar ≥ Büyük eşit ≤ Küçük eşit o C Santigrat Derece % Yüzde cm Santimetre g Gram kg/da Kilogram/Dekar
LSD Least Significant Difference
mak. Maksimum m Metre m2 Metrekare mg Miligram min. Minimum
vi
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa
Şekil 3.1.Deneme Alanında 2013 Yılında ve Uzun Yıllarda Gerçekleşen Minimum
Sıcaklıklar (0C)……….………...… 16 Şekil 3.2.Deneme Alanında 2013 Yılında ve Uzun Yıllarda Gerçekleşen Maksimum
Sıcaklıklar (0C)….………..… 17 Şekil 3.3.Deneme Alanında 2013 Yılında ve Uzun Yıllarda Gerçekleşen Ortalama
Sıcaklıklar (0C)...………..… 17 Şekil 3.4.Deneme Alanında 2013 Yılında ve Uzun Yıllarda Gerçekleşen Aylık Ortalama Yağışlar (mm).……….………. 17 Şekil 3.5.Denemede Kullanılan Materyallere Ait Görünümler……….. 19 Şekil 3.6.Deneme Alanından Çıkış Sonrası Bir Görünüm……….…………... 20 Şekil 3.7.Damla Sulama Sistemi Çekilmiş Deneme Alanından Bir Görünüm….….. 21 Şekil 3.8.Deneme Alanında Bitki Gelişme Döneminde Çapa Yapılışı………..….. 22 Şekil 3.9.Deneme Alanında Hasadı Yapılmış ve Çuvallanmış Sarımsaklardan Bir
Görünüm ………...………. 23
vii
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa
Çizelge 1.1.Dünya’da Sarımsak Üretimi (ton)..………...…..….…………... 6
Çizelge 1.2.Türkiye Sarımsak Ekiliş Alanı ve Üretimi (ton)..……….……... 7
Çizelge 1.3.Türkiye Sarımsak Üretimi (ton)...…..….……….………... 7
Çizelge 3.1.Tokat İlinin Uzun Yıllara ve 2013 Yılına Ait Meteorolojik Değerleri ... 17
Çizelge 3.2.Deneme Alanına Ait Toprakların Analiz Sonuçları………...………. 18
Çizelge 3.3.Denemede Kullanılan Çeşitlerin Dikim ve Hasat Tarihleri…….…... 21
Çizelge 4.1.Çeşitlerin Çıkış ve Olgunlaşma Süreleri (gün)...…….……… 26
Çizelge 4.2.Faktörlerin Bitki Boyu Üzerine Etkisi (cm) ………….………. 27
Çizelge 4.3.Faktörlerin Baş Verimi Üzerine Etkisi (kg/da)…...….……….…. 28
Çizelge 4.4.Faktörlerin Ortalama Baş Ağırlığı Üzerine Etkisi (g).….……….. 29
Çizelge 4.5.Faktörlerin Baş Boyu Üzerine Etkisi (mm)…….……….….. 30
Çizelge 4.6.Faktörlerin Baş Çapı Üzerine Etkisi (mm)……….……… 31
Çizelge 4.7.Faktörlerin Ortalama Diş Sayısı Üzerine Etkisi (adet/baş) ….……….. 31
Çizelge 4.8.Faktörlerin Küçük, Orta, İri Diş Sayısı ve Oranı Üzerine E tkisi (%)... 34
Çizelge 4.9.Faktörlerin Suda Çözünür Kuru Madde Üzerine Etkisi (%)...…... 35
1
1. GİRİŞ
Sarımsak (Allium sativum L.), bahçe bitkileri arasında eskiden beri bilinen bir türdür. Mısır ve Hindistan kültürlerinde 5 000 yıl, Babilliler zamanında 4 500 yıl ve Çinliler tarafından da 4 000 yıl önce kullanıldığı bilinmektedir (Simon 2001). Bu konudaki ilk kayıtlar eski Mezopotamya’da Sümerler’e (M.Ö. 2600-2100) aittir. Sümerler, sarımsağı bir kültür bitkisi olarak yetiştirip baharat ve ilaç olarak kullanmışlardır. Bilinen en eski eczacılık kitabı olan ‘Mezopotamya Farmakopesi’nde 250 kadar bitkisel ilaç arasında sarımsağın da bulunduğu belirtilmektedir (Erdemir ve Elçioğlu 1999).
Sarımsak, Hindistan ve Çin’de M.Ö. I. ve II. yüzyıllarda tıbbi bitki olarak kullanılmış, Eski Yunanlılar ve Romalılar tarafından güç verdiği ve hastalıklardan koruduğu için askerlere yedirilmiştir. Özellikle eski Mısır, Roma, Çin, Japon, Hint ve İbrani toplumlarında sarımsağın ilaç olarak kullanıldığını bildiren yazıtlar mevcuttur. Mısır’da Kral Keops adına yapılan büyük piramitte bulunan bir yazıtta sarımsağa ait resimler ve bilgiler mevcuttur (Koch ve ark. 1996). Bu yazıtlarda, sarımsağın tıbbi bitki olarak hastalık tedavisinde kullanımının çok eski tarihlere dayandığı bildirilmektedir. M.Ö. 1550 yıllarında Mısır’da yazılmış olan “Ebers papirüslerinde” sarımsağın tıbbi bitki olarak kullanıldığı belirtilmekte ve değişik amaçlarla kullanılabilecek birçok reçete tarifi verilmektedir. (Jones ve Mann 1963, Bayraktar 1970, Ayyıldız 1996, Hahn 1996). Sarımsağın (Allium sativum L.) bağlı olduğu Allium cinsi, Liliaceae familyasına bağlı bir cins olarak tanımlanmıştır (Jones and Mann 1963, Kütevin ve Türkeş 1987, Başer vd. 1993). Ancak son 50 yılda bu konuda değişik yaklaşımlar olmuştur. Allium cinsi önce Amaryllidaceae familyası altında incelenmiş olmakla beraber son taksonomistler, bu cinsin Alliaceae familyası altında yer alması konusunda birleşmiştir (Robinowich ve Brewster 1990, Brewster 1994). Yapılan bu sınıflamaya göre sarımsak (Allium sativum L.); Monocotyledones sınıfı, Liliiflorae üst takımı, Asparagales takımı, Alliaceae familyası ve Allium cinsine bağlı bir tür olarak kabul edilmiştir.
2
Sarımsağın içinde bulunduğu Allium sativum türünün iki alt türü vardır. Bunlar; Allium sativum var. sativum ve Allium sativum var. ophioscorodon’dur. Bu türlerden 1. si dünyada yaygın olarak ticareti yapılan ve bitkilerin sapa kalkma özellikleri dikkate alındığında yumuşak boyunlu (softneck) olarak isimlendirilen sarımsaklardır. 2. tür ise sert boyunlu (hardneck) sarımsakları kapsamaktadır. Ayrıca, yumuşak boyunlu sarımsaklar artichoke ve silverskin olarak iki alt gruba, sert boyunlu sarımsaklar ise rocambole, porcelain ve purple stripe olmak üzere 3 alt gruba ayrılmaktadır (Heinrich ve ark. 1996).
İlk taksonomistler sarımsağı bir Akdeniz bitkisi olarak tanımlamışlarsa da sarımsağın ana vatanı Linnaeus (1753)’ye göre Sicilya, Don (1827)’a göre Yunanistan ve Girit adası, Regel (1887)’e göre ise Tien-Shan dağlarının kuzeyi ve Orta Asya olduğu belirtilmektedir (Etoh ve Simon 2002). Ayrıca Kazakova (1971) Orta Asya’nın sarımsağın birinci, Akdeniz’den Kafkaslara kadar olan alanın ise ikinci gen merkezi olduğunu vurgulamaktadır.
Sarımsağın atası Allium longicuspis Rgl.’dir. Bu tür Regel tarafından 1875 yılında tanımlanmıştır. Jones and Mann (1963) göre sarımsağın endemik olarak bulunduğu yerin güneyde Türkmenistan, kuzey ve doğusunda Pamir ve Tien-Shan dağları tarafından çevrelenmiş olan Orta Asya olduğunu bildirmekte ve Etoh (1997) da bu görüşü desteklemektedir.
Dünyada Allium cinsine bağlı tanımlanmış 500 tür bulunmaktadır (Başer vd. 1993, Brewster 1994). Allium cinsi içinde yer alan türler kendi aralarında da bölümlere ayrılmaktadır. Baş veya soğanları sarımsak kokulu olan türleri kapsayan gruba giren türler genel olarak Kuzey Yarımküre’de Avrupa’nın doğusu ve Asya’nın batısını kapsayan bölgede yayılım alanı göstermektedir (Pavlovic ve ark. 2003). Türkiye florasında, Allium cinsine ait 150 kadar tür bulunmakta, bunların 57 tanesi baş veya soğanları sarımsak kokulu olan gruba girmektedir (Devis 1984). Bunlardan yöresel olarak tüketilenler körmen, kaya sarımsağı, yabani sarımsak, yabani soğan, it soğanı ve çoban sarımsağı gibi isimlerle anılmakta ve besin maddesi olarak ya da tedavi amaçlı kullanılmaktadır (Günay 1983).
3
Sarımsağın baş ve yapraklarının iştah açıcı, idrar söktürücü, anti bakteriyel, solunum ve sindirim yolları antiseptiği, kurt düşürücü, tansiyon, kan şekeri ve lipitlerini düşürücü, öksürük kesici, enfeksiyon önleyici ve nezle tedavi edici özellikleri vardır (Başer vd. 1993, Hahn 1996).
Sarımsak (Allium sativum L), taze iken yalancı gövdesi ve yaprakları, kuru iken başı oluşturan dişleri tüketilen bir sebze türüdür. Bu tür, tek başına yemek yapımında kullanılan bir tür olmamakla birlikte içermiş olduğu aroma, tat ve koku maddeleri nedeni ile bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de gelir düzeyine bağlı olmaksızın her mutfakta ayrı bir öneme sahiptir.
Sarımsak 25-90 cm boyunda; iki yıllık, otsu, soğanlı, özel kokulu bir kültür bitkisidir. Sarımsak hem başlarda bulunan hem de çiçeklerde oluşan küçük dişlerle üretimi yapılır. Toprağa dişler dikildiğinde önce kökler sonra da yapraklar oluşur. Yapraklar dıştan içe doğru gelişirler ve yaprak kınlarının 20-60 cm kadar uzamasıyla yalancı gövde oluşur. Çeşide bağlı olarak, bitkinin yeterli miktarda yaprak meydana getirmesinden sonra büyüme meristeminden yaprak gelişimi durur. Çoğunlukla dar, kısa ve fazla sayıda yaprağa sahip çeşitlerde diş sayısı fazla fakat dişler ufaktır. Buna karşılık kalın yapraklı çeşitlerde başlar ve dişler büyük ancak diş sayısı azdır. Dişleri meydana getiren tomurcuklar bu dönemde yaprağın koltuğunda gelişerek depo halini alır. Yapraktan geriye kalan kısım incelerek gelişen sarımsak dişleri arasında kalır. Dışta kalan 5-6 yaprağın kınları başı korumak üzere dişlerden oluşan başı saracak şekilde gelişir (Vural ve ark. 2000). Bu yaprak kınları çiçeklenen türlerde çiçek sapının etrafını sararken çiçeklenmeyen türlerde böyle bir durum gözlenmez (İpek 2003). Sarımsağın gövdesi altta kökleri taşıyan rozet gövde şeklindedir. Bu rozet üzerinde bir eksen etrafında iç içe sıralar halinde dizilen dişler başı oluşturur. Dişlerin her biri ve sarımsak başı, koruyucu birkaç kabuk tarafından sarılı durumdadır (Rubatzky ve Yamaguchi 1997).
Sarımsak çiçekleri erdişi (hermafrodit)’dir ve Allium türlerinin karakteristik özelliği olan altılı yapıdadır. Altı çanak yaprak, altı taç yaprak, altı erkek organ ve üç karpelli bir dişi organdan oluşur (Jones ve Mann 1963). Bazı sarımsak genotipleri genetik özelliklerine ve bazı fizyolojik koşullara bağlı olarak morfolojik anlamda tam çiçek meydana getirir, fakat tohum oluşturmaz. Sarımsağın döllenme biyolojisi
4
incelendiğinde çiçekte mayoz bölünmenin gerçekleştiği görülür. Ancak çekirdek bölünmesi gerçekleşmez. Mikrosporlar yoğun bir protoplazma ile örtülür. Buna bağlı olarak vakuollerin oluşumu ile hücre içinde bir boşalma meydana gelir. Oluşan kuruma sonrası mikrosporların tamamı canlılığını kaybeder. Bunun sonucunda tohum oluşmayarak çiçek tablası üzerinde apomiktik dişler gelişir (Taner ve ark. 2004).
Sarımsak iklim şartları açısından fazla seçici olmayan bir bitkidir. Bu sebeple ülkemizin farklı iklim bölgelerinde kolaylıkla sarımsak tarımı yapılabilmektedir. Ancak sarımsak bitkisi en uygun yetişme şartlarını deniz ikliminden karasal iklime geçiş gösteren yörelerde bulabilmektedir. Optimum yetişme için 15–20 °C sıcaklığa ihtiyaç gösteren sarımsak bitkisi, sıcaklığın bu değerlerin altına inmesi veya üstüne çıkması durumunda soğan oluşumu açısından istenilen büyüklüğe ulaşamamaktadır. Bitkinin yaprak gelişimi sıcaklığın 15 °C’nin üzerine çıkmasıyla hızlanmakta, 25 °C’nin üstüne çıkan sıcaklıklar ise gelişmeyi yavaşlatarak yapraklarda külleme hastalığı belirtileri ve sararma görülür dolayısıyla verim kaybına yol açmaktadır. Sarımsak diş halindeyken -10 °C’ye kadar dayanabilmekte, bitki halindeyken de kısa süreler içerisinde olmak kaydıyla 0°C’nin birkaç derece altına kadar yaşamını devam ettirebilmektedir (Günay ve ark.1993).
Sarımsak bir uzun gün bitkisi olup uzun gün koşulları çiçeklenmemiş bitkinin gelişimini olumlu yönden etkilediği için bu koşullarda gelişen bitkilerin başları dolgun ve iri dişlerden oluşmaktadır. Kısa günde, düşük ve çok yüksek sıcaklıkta sarımsak bitkisinin gelişmesi yavaşlamakta, baş ve diş verimi düşmektedir (Akçiçek ve Ötleş 2006). Sarımsak bitkisi yağış isteği açısından dikim ve gelişme döneminde yağış istemekte, hasat döneminde ise yağışlı ve nemli hava koşulları bitkinin baş kısmının kurumasını geciktirdiği için küflenme ve çürümelere yol açmaktadır.
İklim istekleri bakımından seçici olmayan sarımsak, toprak isteği açısından daha seçicidir. Sarımsak besin maddelerince zengin, geçirgen, kumlu-tınlı, milli-tınlı, orta ağırlıkta olan topraklarda daha iyi gelişmekte ve uygun yetişme şartlarını bulmaktadır. Killi ve nemli topraklarda hastalık zararı, sert ve kuru topraklarda ise başları küçük kalmaktadır. Asidik ve bazik topraklarda gelişmesi yavaşlayan sarımsak, en iyi
5
gelişmesini % 5 humus içeren kumlu-tınlı ve fazla nem bulundurmayan nötr topraklarda göstermektedir (Günay 1992) .
Sarımsak taze olarak tüketilebildiği gibi kurutularak ya da toz haline getirilerek de tüketilebilmektedir. Bu sebzenin besin değeri yönünden önemi arttıkça dünyada üretim alanı ve miktarında önemli miktarda artışlar olmuştur (Anonim 2013a).
Gıda ve baharat sanayinde kullanımına bakıldığında; sarımsağın tazesi veya kurutulmuşu iştah açıcı ve lezzet verici özelliklere sahiptir. Bu nedenle mutfaklarda çok kullanılan koku ve lezzet verici bir baharattır. Ezilerek veya tane (diş) halinde çeşitli yiyeceklere koku ve tat vermesi için katılır. Ayrıca gıda sanayinde çok çeşitli sarımsaklı sosların hazırlanmasında kullanılır. Tıbbi kullanımına gelince; sarımsak pek çok hastalığa karşı tıbbi ve koruyucu olarak kullanılmaktadır (Harris ve ark. 2001). Eczacılıkta ise sarımsak bitkisel kaynaklı ilaçlar içinde en yararlısıdır. Bu gün sarımsağın çeşitli hastalıklara karşı etkisi bilim insanlarınca da onaylanmıştır. Ancak sarımsağın olumlu etkilerinden yararlanabilmek için fazla miktarda yemeye gerek yoktur.
Sarımsak başlarının eczacılıktaki drog adı, Bulbus Allii sativi’ dir. Bu drog günlük yaşamımızda iyi bildiğimiz ve kullandığımız bir drog (ilaç hammaddesi)’dur. Halk hekimliğinde çok kullanılan bitkisel drogların önde gelenlerindendir. Gerçekte, sarımsak çok değerli bir baharat bitkisidir. Fakat birçok hastalığa karşı koruyucu ve tedavi edici özelliği nedeni ile aynı zamanda tıbbi bir bitkidir ve hemen hemen bütün tıbbi bitki kitaplarında başlıca droglar arasında yer almaktadır. Bu nedenle sarımsağın halk arasındaki diğer bir adı da “mucize bitki” dir.
Sarımsağın besin değeri birçok araştırıcı tarafından incelenmiştir. 100 g kuru sarımsakta 5,3 g protein, 0,2 g yağ, 63,8 g su, 28 g karbonhidrat, 1,1 g selüloz ve 140 kalori ile vitamin A, B ve C ile %0,10-0,20 uçucu yağ bulunmaktadır (Ekinci 1972, Baytop 1999). Heinrich ve Larry (1996) ise; 100 g kuru sarımsakta 0,20 mg Thiamine, 0,08 mg Riboflavin, 0,55 mg Niacin, 0,02 mg vitamin E, 24 mg Ca, 177 mg P, 440 mg K, 11 mg Na, 18 mg Mg, 2 mg Fe, 0,35 mg B, 0,15 mg Cu, 1,2 mg Zn, 0,33 mg Manganez ve 0,020 mg selenyum bulunduğunu vurgulamaktadır. Sarımsak potasyum miktarı
6
yönünden sebzeler arasında maydanoz (727 mg) ve pancar yaprağından (570 mg) sonra üçüncü sırada yer almaktadır (Anonim 1988).
Dünya’da sarımsak üretiminde söz sahibi olan ülkelere ait veriler Çizelge 1.1’de verilmiştir. Çizelgeyi incelediğimizde dünya sarımsak üretiminde Asya ülkeleri önemli bir paya sahiptir. Çin tek başına dünya üretiminin % 81 (19 156 000 ton)’ini sağlamakta, Hindistan (% 4,4) ve Mısır (% 1,2) bu ülkeyi takip etmektedir. Türkiye 79 203 ton’luk üretimi ile (% 0,3) dünya üretiminde 16. sırada yer almaktadır (Anonim 2013a ).
Sarımsak tüketimi ülkelerin yemek kültürüne bağlı olarak değişim göstermektedir. Örneğin, Kuzey Avrupa ülkeleri, ABD ve Kanada'nın sarımsak tüketim miktarı Güney Avrupa ülkeleri, Kuzey Afrika, Asya ve Güney Amerika ülkelerine göre daha azdır (Nonnecke 1989).
Çizelge 1.1. Dünya’da Sarımsak Üretimi (ton)
Sıra Ülkeler 2007 2008 2009 2010 2011 1 Çin 16 064 662 18 575 036 17 967 857 18 548 669 19 156 000 2 Hindistan 776 300 1 068 500 831 100 833 970 1 057 800 3 Mısır 234 570 339 624 194 743 244 626 295 845 4 Güney Kore 347 546 375463 357 278 271 560 295 002 5 Rusya 249 047 226 670 227 270 213 480 233 948 16 Türkiye 74 290 81 070 83 134 79 936 79 203 Dünya Toplamı 20 085 065 22 790 460 22 009 333 22 592 581 23 721 446
Türkiye’de sarımsağın 1986-2012 yılları arasındaki ekiliş alanı, üretim ve verim değerleri Çizelge 1.2 ‘de verilmiştir (Anonim 2013b). Çizelgeyi incelediğimizde üretim alanı, miktarı ve verimde dalgalanmalar olduğu görülmektedir. Türkiye’de sarımsağın ekolojik koşullar bakımından yetiştirilebileceği geniş bir alan olmasına rağmen üretimi belirli illerde yoğunlaşmıştır.
Sarımsak üretiminde verim ve kalite kriterlerini etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden en önemlileri; sıcaklık, gün uzunluğu, yağış miktarı ve toprak tipi gibi ekolojik faktörler, hastalık ve zararlılar gibi biyolojik faktörler ve sosyoekonomik
7
faktörlerdir. Bunun yanında çoğaltma materyalinin genetik özellikleri de verim ve kaliteyi etkilemektedir (Jones ve Mann 1963, Rabinowitch 2004).
Çizelge 1.2. Türkiye Sarımsak Ekiliş Alanı ve Üretimi (ton)
Yıllar Üretim Alanı
(da) Üretim Miktarı (ton) Verim (kg/da) 1986 102 000 62 000 607,8 1990 95 000 70 000 736,8 1995 100 000 75 000 750,0 2000 113 500 81 000 713,6 2010 95 100 76 936 809,0 2011 96 940 79 203 817,0 2012 117 936 79 433 673,5
Ülkemiz kuru sarımsak üretim miktarı iller bazında Çizelge 1.3 ‘de verilmiştir, Çizelgeye göre Kastamonu ili 14 311 ton üretim miktarı ile toplam üretimin % 18 ‘ini karşılarken, Tokat 3 832 ton üretimle 6. sırada yer almaktadır (Anonim 2013b).
Çizelge 1.3. Türkiye Sarımsak Üretimi ( ton)
Sıra İller 2008 2009 2010 2011 2012 1 Kastamonu 20 386 20 380 20 218 19 937 14 311 2 Kahramanmaraş 8 840 7 955 7 904 9 613 12 388 3 Balıkesir 8 239 8 344 6 004 6 921 6 570 4 Hatay 6 455 8 749 7 878 8 059 6 456 5 Gaziantep 5 493 5 386 3 190 4 676 5 363 6 Tokat 5281 4 715 3 645 3 610 3 832 7 Kırklareli 1 973 1 954 1 993 2 442 2 333 8 Antalya 1 372 1 337 1 420 1 626 1 523 Türkiye Toplamı 81 070 83 134 79 936 79 203 79 433
Türkiye'de üretilen kuru sarımsağın çok az miktarı ihraç edilmekte ve diğer tarım ürünlerimizin ihracat miktarlarında görülen istikrarsızlık, kuru sarımsak ihracat miktarlarında da görülmektedir. Sarımsak ihracatı 1996 yılında 4 246 ton iken yıllar itibariyle sürekli azalma göstermiş ve 2011 yılında 263 ton olmuştur. Buna karşılık, son
8
yıllarda ülkemizde kuru sarımsak ithalatı da yapılmaktadır. 2011 yılında toplam 2 289
ton olan kuru sarımsak ithalatının çok büyük bir kısmı Çin’den yapılmıştır (Anonim 2013b).
Türkiye’nin AB’ye sarımsak ihracatında öne çıkan ülkeler Bulgaristan ve Almanya olup bunları, Avusturya, İtalya ve Slovenya izlemektedir. İhracatımızın yaklaşık % 60-65’i miktarsal olarak Bulgaristan’a gerçekleştirmekteyiz ancak ekonomik olarak bunun değeri düşüktür (Anonim 2013b).
Ülkemiz florasındaki, yabani soğan türlerinin zenginliği dikkate alındığında, Anadolu’dasarımsağın anavatanı arasına girmektedir. Bu gün dünyanın bir çok yerinde kültürü yapılan sarımsağın pek çok sayıda kültür çeşitleri vardır. Eski çağlardan beri farklı iklim, toprak ve çevre koşullarında tarımı yapılan sarımsak bitkisinin bu gün pek çok kültür çeşidi vardır. İşte bu kültür çeşitlerinden birisi de Taşköprü 56 sarımsağı’dır. Kültür çeşitlerinin dışında ülkemizin birçok bölgesinde sarımsağın köy popülasyonları üreticiler tarafından kullanılmaktadır. Bunlardan biriside Tokat’da yaygın şekilde kullanılan kendine has kokusu ve lezzeti olan Tokat köy popülasyonudur.
Tokat yöresinde sarımsak yetiştiriciliği için uygun dikim zamanının belirlenmesi açısından daha önce herhangi bir çalışma yapılmamış olması bu çalışmanın önemini ortaya koymaktadır. Yüksek verim ve kalite elde edebilmek için dikimin en uygun tarihte yapılması gerekmektedir. Bu nedenle Tokat yöresinde üretim miktarı her geçen gün artan sarımsak yetiştiriciliğinde farklı dikim tarihlerinin verim ve kalite üzerine etkilerini belirlemek üretici için Tokat ve ülkemiz ekonomisi açısından önem arz etmektedir. Tokat yöresi sarımsak yetiştiriciliği için en uygun dikim zamanının belirlenmiş olması, daha sonra yapılacak çalışmalar içinde temel oluşturması beklenmektedir. Ayrıca bu çalışmada farklı diş iriliklerinin verim ve kaliteye olan etkisinin tespit edilmesi; hem dikimde kullanılan dişlerin sınıflandırılarak kullanılmasının sonuçlarını ve hem de üreticiler tarafından hiç kullanılmadan atılan küçük dişlerin üretimdeki performanslarını ortaya koymaktadır.
Bu çalışmada, Tokat yöresinde sarımsak yetiştiriciliği için en uygun dikim zamanı ve diş iriliğinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca Taşköprü 56 sarımsak çeşidi ile yörede kullanılan köy popülasyonu verim ve kalite açısından karşılaştırılmıştır.
9
2. KAYNAK ÖZETLERİ
Ülkemizde bu konuda yapılan çalışmalar sınırlı sayıda olup en detaylı çalışma Türkeş (1978) tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada Türkiye’nin bütün illerinden sarımsak örnekleri toplanarak, Yalova koşullarında morfolojik özelliklerinin belirlenmesinin yanında verim değerleri de incelenmiştir. Geniş kapsamlı olarak yapılan bu çalışma sonucunda Türkiye koşullarında uzun yıllardır üretilmekte olan 36 farklı sarımsak popülasyonu saptanmış ve daha sonraki yapılacak ıslah çalışmaları ile bunların çeşit haline getirilmesi gerektiğini belirtmiştir.
Brewster (1994) sarımsak üretiminde elde edilen baş ağırlığının dikimde kullanılan diş iriliğine bağlı olarak artış gösterdiğini ayrıca 1-9 g ağırlığındaki dişlerin üretim materyali olarak kullanılabileceğini ancak en iyi verimin 4-5 g ağırlığındaki dişlerin kullanılmasıyla elde edildiğini bildirmektedir.
Jones ve Mann (1963) sarımsakta üretim materyali olarak kullanılan dişlerle bitkinin gelişimi üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmada, baş iriliğinin dikimde kullanılan diş iriliği ile doğrudan ilişkili olduğunu belirtmişlerdir. Dikimde kullanılan diş iriliğinin yalnız baş iriliğini değil aynı zamanda bitkinin yeşil aksamınında daha iyi gelişmesini, kaliteli ve daha fazla verim elde edilmesini de sağladığını ifade etmektedirler. Söz konusu araştırmacılar dikimde 1 g’dan daha küçük dişlerin kullanılmaması gerektiğini belirtmektedirler.
Beşirli vd. (1999) farklı sarımsak çeşitlerinde diş iriliğinin sarımsakta baş özelliği ve verim üzerine etkilerini araştırdıkları çalışmada Kastamonu sarımsağı, Fransız 1 ve Fransız 7 sarımsak çeşitlerini kullanmışlardır. Çalışmada küçük (0,50-1,5 g), orta (1,51-2,5 g) ve iri (2,51-3,5 g) olarak sınıflandırılan dişlerden iri dişlerin tüm çeşitlerde önemli ölçüde verim artışı sağladığı ortaya konulmuştur.
Swaider (1992) sarımsakta diş iriliğinin verim ile ilişkisini araştırdığı çalışmasında iri dişlerin veriminin küçük dişlerin veriminden daha iyi olduğunu bildirmektedir. Ayrıca
10
kullanılan diş iriliği ile baş iriliği arasında doğrusal bir ilişkinin olduğunu ifade etmektedir.
Balkır (1996) sarımsak (Allium sativum L.)'ta farklı dikim zamanlarının verim ve kaliteye etkisini belirlemek için Kasım, Aralık, Ocak, Şubat ve Mart ayı olmak üzere beş farklı dikim zamanı uygulamıştır. En yüksek baş verimi Aralık ayı dikiminden elde edilmiştir. Ortalama olarak bitki boyu; 27,36-63,73 cm, biyolojik verim: 67,05-476,1 kg/da, dekara baş verimi; 48,66-383,44 kg/da, tek bitkide baş büyüklüğü; 2,08-4,64 cm, baştaki diş sayısı; 3,7-13,3 adet/baş, diş eni; 1,14-1,603 cm, diş boyu; 1,74-2,34 cm tek bitkide diş ağırlığı 0,96-2,52 g arasında bulunmuştur. Uçucu yağ oranları ise % 0,08 ile Şubat ayında, % 0,115 ile Ocak ayında saptanmıştır. Toprak üstü aksamı tamamen kuruduğunda hasat edilen bitkilerde (tahmin olarak) diallyl disulfid oranı (% 42,41- 45,80) methy ally disulfid oranından (% 35,29-44,55) yüksek bulunmuştur.
Kaya (1992) Türkiye’de yetiştirilen bazı sarımsak çeşitlerinin baş ve diş özelliklerini belirlediği çalışmada yöreye göre isimlendirilen Babaeski 1, Kastamonu, Kastamonu Taşköprü Müsellim, Balıkesir, Konya, Babaeski Minnetter, Babaeski 2 nolu çeşitleri kullanmıştır. Hasat sonunda yapılan ölçümlerde ise: baş çapı, baş yüksekliği, baş ağırlığı, diş adedi, diş ağırlığı, en iri dişin ağırlığı, en küçük dişin ağırlığı ve kuru madde değerleri tespit edilmiştir.
Deneme sonunda Kastamonu sarımsağının bitki boyu 63,4 cm, yalancı gövde kalınlığı 10,9 mm, yaprak sayısı 8,3 adet, baş ağırlığı 22 g, baş çapı 34,8 mm, baş yüksekliği 36,1 mm, diş sayısı 11,5 adet ve diş ağırlığı ise 1,8 g olarak belirlenmiştir. Bu ölçümler sonucunda verimi etkileyen baş ağırlığı bakımın en yüksek değerler sırasıyla Babaeski Minnettar, Babaeski Nüsellim, Babaeski 1, Balıkesir, Konya, Kastamonu, Kastamonu Taşköprü ve Babaeski 2 şeklinde sıralanmıştır.
Beşirli vd. (1994), Yalova koşullarında 10 yerli popülasyon ve 2 yabancı sarımsak çeşidinin morfolojik özellikleri ve verim değerleri yönünden incelemişlerdir. Yerli popülasyonlardan birisi Kastamonu sarımsağı olup ortalama baş ağırlığı 22,8 g, baş kabuk rengi krem-beyaz, diş ağırlığı 1,7 g, diş sayısı 12,1, toplam kuru madde miktarı % 37,4 olarak belirlenirken verim değeri ise 1 140 kg/da olarak bulunmuştur.
Artık ve Poyrazoğlu (1994), yaptıkları çalışmada, Kastamonu sarımsağının çözünür kuru madde içeriğinin % 31,2 ile 44,1 arasında değiştiğini, ortalama % 36,9 olduğunu,
11
pH değerinin de 5,47 ile 6,9 arasında değiştiğini ve ortalamasının da 6,3 olduğunu bildirmişlerdir.
Eriş (1994) Sarımsaklarda (Allium sativum L.) baş ve diş oluşumunda morfolojik değişimler ve ağırlık artışlarını araştırdığı çalışmasında Türkiye'de yetiştirilen bazı sarımsak çeşitlerinde baş oluşumuna kadar meydana gelen morfolojik değişimleri ve ağırlık artışlarını belirlemeyi amaçlamıştır.
Deneme sonunda elde edilen verilere göre, Kastamonu sarımsağının ortalama yaprak ve diş sayısı sırası ile 8,0 ve 13,5 adet olarak belirlenmiştir ayrıca Trakya Bölgesinde yaygın olarak yetiştirilen Babaeski çeşidinin diğer çeşitlere oranla daha iyi bir gelişme gösterdiği de tespit edilmiştir.
Günay ve Köksal (1996) sarımsakta farklı dikim şekillerinin verim ve baş oluşumuna etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada normal dikim (ND), ters dikim (TD), rastgele dikim (RD) ve yatık dikim (YD) şekillerini denemişlerdir. Çalışma sonucunda TD sistemi dışındaki dikim sistemlerinde verim, baş ağırlığı, baş çapı ve boyu, baştaki diş sayısı ve diş ağırlığı özellikleri arasında istatistiki olarak önemli bir farklılığın görülmediği belirtilmiştir. TD sisteminin çıkışı diğer dikim sistemlerine göre bir hafta geciktirdiği ve bu sistemde çıkış oranı % 60 düzeyinde iken ND, RD ve YD sistemlerinde bu oranın % 98’lere ulaştığı bildirilmiştir.
Sabuncu (2005) Çinkonun Sarımsak (Allium sativum L.)’ta verim ve bazı kalite parametrelerine etkisi üzerine yaptığı çalışmada, farklı düzeylerdeki çinko uygulamalarının sarımsakta verim ve bazı kalite özellikleri ile yumrunun çinko ve besin maddesi kapsamları üzerine etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Yapılan değerlendirmeler sonucu, sarımsakta verim ve kalitenin artırılması için çinkolu gübrelemenin gübreleme programına dahil edilmesinin yararlı olacağı kanaatine varılmıştır.
Beşirli (2005) Kastamonu sarımsağının (Allium sativum L.) seleksiyon yoluyla ıslahı ve seçilen klonda ışınlama yoluyla mutasyon yaratmayı hedeflediği çalışmasında toplam 3 163 klon incelemiştir. Yapılan incelemeler sonucunda bitki boyu, yaprak açısı, yaprak sayısı, yaprak eni, baş çapı, baş yüksekliği, baş ağırlığı, kabuk sayısı, diş sayısı, diş ağırlığı ve iri diş oranı özellikleri yönünden A 2, E 32 ve T 56 klonları umut var
12
bulunmuştur. Yalova ve Taşköprü/Kastamonu koşullarında yürütülen verim denemeleri sonucunda T 56 klonu çeşit adayı seçilmiştir. T 56 klonunun ortalama baş ağırlığı 25,2 g, diş sayısı 12-14 adet, diş ağırlığı 1,5 g, baş kabuk rengi beyaz-krem, kabuk sayısı 5-6 adet ve diş rengi krem-pembe renklidir.
Kaynaş ve Özelkök (1992), bazı sarımsak tiplerinin hasat sonrası fizyolojisi üzerinde yaptığı çalışmasında materyal olarak Kastamonu ve Balıkesir sarımsaklarını kullanmışlardır. Araştırma sonucunda, sarımsakların hasat sonrası tarlada güneş altında kurutulmalarının depolama sırasındaki kayıpları artırdığı, buna karşılık sera içinde kurutma ile 3 gün 30 0C’de kurutma ve 4 gün 20 0C’de kurutma uygulamalarının hem filizlenme hem de çürümeden doğan depo kayıplarını azaltmada etkili olduğunu bulmuşlardır. Sonuç olarak bu çalışmalarda Kastamonu sarımsağının baş kalitesi ve depolanabilirlik özelliklerinin Balıkesir sarımsağından daha üstün olduğu bulunmuş ve Kastamonu sarımsağının önemli bir genetik kaynak olduğu vurgulanmıştır.
Türkiye’de sarımsak üretimi ve pazarlama durumunu ortaya koymak amacı ile yapılan çalışmada, ülkemizde sarımsak kültürünün çok eski yıllara dayandığı halde yerli popülasyonlardan geliştirilmiş standart bir çeşit bulmanın mümkün olmadığı, ülkemizde taze, kuru ve sanayiye çok elverişli olan değişik tiplerin bulunduğu ancak bunların popülasyon karakterinde olduğu bildirilmektedir. Ayrıca, çalışmada Kastamonu ve Balıkesir sarımsaklarının ekonomik özelliklerinden dolayı önemli oldukları vurgulanmaktadır (Yücel 1973, Erkal vd. 1989).
Ledesma ve ark. (1983), beş ayrı dikim zamanında (Şubat, Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran) sarımsak yetiştirmişler, dikim öncesi oda sıcaklığında depolanan ve Mart ayında dikilen parselden en yüksek verim ve kaliteyi almışlardır (ortalama 520 kg/ da). Caraballo ve ark. (1984), sarımsakta farklı dikim sıklığının verim ve büyümeye olan etkilerini inceledikleri bir çalışmada 22,5 x 30 cm sıra arası ve sıra üzeri olacak şekilde dikim zamanında sıraya diktikleri sarımsaklarda yaprakların gelişmenin sonuna kadar geliştiğini, sarımsak baş gelişiminin dikimden 76 gün sonra, başın büyüklüğünün ise dikimden sonraki 92. gün ve 122. günler arasında arttığını saptamışlardır. En yüksek ürünü 22,5 x 5 cm sıra arası ve sıra üzeri mesafeden elde etmişlerdir.
13
Maurya ve ark. (1987), Hindistan’da yapmış oldukları denemede sarımsak dişlerini aynı dikim zamanında hem tarlaya, hem de fidanlığa dikmişlerdir. Fidanlıktaki fideleri sırasıyla 15-22 ve 29 Kasım ile 6 Aralık tarihlerinde tarlaya şaşırtmışlardır. Daha sonra hasat ettikleri ürün miktarlarını karşılaştırmış ve en yüksek baş verimini 121,22 kg/da ile 15 Eikim’de direk tarlaya diktikleri parselden elde etmişlerdir. 15 Kasım’da şaşırtılan fidelerden 115,66 kg/da’lık bir baş verimi alırlarken, 6 Aralık’ta tarlaya şaşırtılan fidelerden ise 71.18 kg/da bir verim elde etmişlerdir.
Sing ve Phogat (1989), Hindistan’da yaptıkları 2 yıllık bir denemede yerel çeşitleri 20 x 10 cm sıra arası ve sıra üzeri mesafede 10-20-30 Eylül ve 10-20-30 Ekim tarihlerinde tarlaya dikmişlerdir. Bu araştırıcılar bitki boyu, bitkide yaprak sayısı, baş eni, baş boyu, baştaki diş sayısı, baş ağırlığı ve ürün miktarını ortalama olarak tespit etmişlerdir. Her 2 yılda da en yüksek baş verimini 20 Eylül tarihinde diktikleri bitkilerden elde etmişlerdir ( 131,8 ve 131,5 kg / da). En düşük verimi de 30 Ekim tarihinde yaptıkları dikimlerden almışlardır (59,4 ve 59,5 kg / da).
Teweldebrhan (2009) sarımsak dişlerini pazar değeri olan ve pazar değeri olmayan diş kategorisi olmak üzere iki sınıfta ele almıştır. Bunlardan pazar değeri olan diş kategorisi 1 g diş ağırlığından daha büyük (en iyi pazar değeri olan diş boyutu > 2,0 g, pazar değeri için geçerli olan diş boyutu 1,5-1,99 g ve kısmen pazar değeri olan diş boyutu 1,0 g-1,49 g), pazar değeri olmayan diş kategorisi ise en az 1 g ağırlığa sahip dişleri içermektedir.
14
3. MATERYAL VE YÖNTEM
3.1. Materyal
3.1.1. Deneme Alanı
Bu çalışma 2013 yılı Mart – Ağustos ayları arasında Tokat Merkez ilçede bulunan Gaziosmanpaşa Üniversite Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama alanında açık tarla koşullarında 600 m rakımda yürütülmüştür. Tokat ili Orta Karadeniz Bölgesinde, Karadeniz Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi arasında geçit iklimine sahip olup, 390 51ı, 400 55ı kuzey enlemleri ile 350 27ı, 370 39ı doğu boylamları arasında yer almaktadır. İl merkezi 630 m rakıma sahiptir, ancak Erbaa ilçesinde rakım 150 m kadar düşmekte ve Yeşilyurt ilçesinde ise 1200 m’ye kadar çıkmaktadır. Tokat ilinin Kuzeyinde Samsun, Kuzeydoğusunda Ordu, Güney ve Güneydoğusunda Sivas, Güneybatısında Yozgat ve Batısında Amasya illeri bulunmaktadır.
3.1.2. İklim Özellikleri
Uzun yıllar ortalamalarına göre elde edilen meteorolojik veriler (Tokat Meteoroloji İstasyonu) araştırma yeri ikliminin karasal iklim özellikleri gösterdiğini ortaya koymaktadır. Deneme yerinin denemenin yürütüldüğü 2013 yılına ve uzun yıllara ait minimum sıcaklık değerleri Şekil 3.1’de, maksimum sıcaklık değerleri Şekil 3.2’de, ortalama sıcaklık değerleri Şekil 3.3’te ve aylık ortalama yağış değerleri de Şekil 3.4’te karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Ayrıca bazı önemli iklim değerleri Tokat Meteoroloji Müdürlüğü’nden alınmış olup Çizelge 3.1 ‘de verilmiştir (Anonim, 2013 c ve d ). Minimum sıcaklık (°C) değerleri denemenin yürütüldüğü aylara göre uzun yıllara ait değerlerden daha yüksektir. Aylar itibari ile denemenin yapıldığı aylarda en düşük sıcaklık -11,1 °C ile Ocak ayında, uzun yıllara göre ise -31,6 °C ile Şubat aylarında gerçekleşmiştir.
15
Maksimum sıcaklık (°C) değerleri ise Haziran ayı dışında uzun yıllara göre denemenin yürütüldüğü aylara ait değerlerden yüksektir. Uzun yıllara göre maksimum sıcaklık en fazla 42,1 °C ile Temmuz ayında, denemenin yapıldığı aylarda ise 39,2 °C ile Haziran ayında meydana gelmiştir.
Ortalama sıcaklık (°C) değerleri Çizelge’3.1’’in de incelenmesiyle anlaşılacağı gibi minimum sıcaklıkta olduğu gibi denemenin yapıldığı aylara göre uzun yıllara ait değerlerden daha yüksektir.
Denemenenin yürütüldüğü yıl olan 2013 yılı içerisindeki ortalama sıcaklığın dağılışında, en düşük ortalama sıcaklığın 3,7 °C ile Ocak ayına, en yüksek ortalama sıcaklığın ise 22,8 °C ile Temmuz ayında gerçekleştiğini görmekteyiz. Uzun yıllara ait değerlerde ise en düşük ortalama sıcaklık 1,1 °C ile yine Ocak ayında ve en yüksek ortalama sıcaklık ise 20,7 °C ile Temmuz aylarında meydana gelmiştir.
Ortalama nispi nem denemenin yapıldığı aylarda % 47,4-67,9 arasında değişirken, uzun yıllara ait değerler ise aynı dönem için % 52-65,2 arasındadır.
Denemenin yapıldığı Tokat ilinin yağış durumuna baktığımızda da, toplam yağış denemenin yürütüldüğü aylarda 226,7 mm ve uzun yıllara ait değerler de ise 272,6 mm olmuştur. Denemenin yürütüldüğü aylarda en fazla ve en düşük yağışın Ocak (52,6 mm) ve Ağustos (0,4 mm) aylarında, uzun yıllara ait değerlerde ise Mayıs (57 mm) ve Ağustos (6,6 mm) aylarında düştüğü görülmekedir (Çizelge 3.1 ve Şekil 3.4).
16
Çizelge 3.1. Tokat ilinin uzun yıllara ve 2013 yılı ait meteorolojik değerleri
Ort. Sıc. 0 C Min. Sıc. 0 C Mak. Sıc. 0
C Ort. Nisbi Nem %
Toplam Yağış mm Aylar A B A B A B A B A B Ocak 3,7 1,1 -11,1 -26,5 16,9 20,8 67,9 65,2 52,6 36,7 Şubat 7,4 2,4 -1,1 -31,6 19,3 23,3 62,5 61 33,6 32,3 Mart 9,9 6,6 -4,1 -27,1 26,4 31,1 51,8 56,6 29,7 38,1 Nisan 14,0 11,8 2,4 -6,1 31,3 35,1 53,2 55,9 40,3 56,1 Mayıs 19,2 15,1 8,2 -2,9 33 36,5 55,7 57,5 32,3 57 Haziran 20,8 18,3 10,0 0,5 39,2 38,8 52,1 54,7 36,1 35,8 Temmuz 22,2 20,7 11,2 4,5 33 42,1 49,1 52 1,6 10 Ağustos 22,8 20,5 12,2 3,3 35,1 40,1 47,4 53,4 0,4 6,6 A: 2013 yılına ait iklim değerleri B: Uzun yıllara ait iklim değerleri (1965-2012)
Şekil 3.1. Deneme alanında 2013 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen minimum sıcaklıklar (0C) -50 -40 -30 -20 -10 0 10 20
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos
17
Şekil 3.2.Deneme alanında 2013 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen maksimum sıcaklıklar (0C)
Şekil 3.3. Deneme alanında 2013 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen ortalama sıcaklıklar (0C)
Şekil 3.4. Deneme alanında 2013 yılında ve uzun yıllarda gerçekleşen aylık ortalama yağışlar (mm) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos
Uzun yıllar maksimum sıcaklık 2013 yılı maksimum sıcaklık
0 10 20 30 40 50
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos
Uzun yıllar ortalama sıcaklık 2013 yılı ortalama sıcaklık
0 20 40 60 80 100 120
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos
18
3.1.3. Toprak Özellikleri
Deneme alanından alınan toprak özelliklerine ait değerler Çizelge 3.2’de verilmiştir. Söz konusu çizelge incelendiğinde deneme yeri toprağının killi-tınlı bir bünyede, hafif alkali durumda, tuz oranının az ve kireçli olduğu görülmüştür. Gübrelemede Vural ve ark. (2000) dikkate alınarak ve toprak analizi sonuçlarına göre dekara 15 kg azot, 10 kg fosfor ve 25 kg potasyum olacak şekilde yapılmıştır. Azotun ve potasyumun yarısı ile fosforun tamamı dikim öncesi, azotun ve potasyumun geri kalan kısmı ise 2. çapa ile birlikte verilmiştir. Ayrıca dikimle birlikte m2’ye 75 gr olacak şekilde kükürt uygulaması yapılmıştır (Karaman, 2012 ).
Çizelge 3.2. Deneme alanına ait toprakların analiz sonuçları
(kg/da) %
pH Tuz P2O5 K2O
Organik
Madde CaCO3 N Kum Kil Silt
8,05 293 18,82 33,08 1,65 11,72 0,08 32,8 35,98 31,22
3.1.4. Bitki Materyali
Denemede kullanılan materyaller; Kastamonu ilinden temin edilen Taşköprü 56 çeşidi ile Tokat iline bağlı Kızılköy’deki üreticilerden temin edilen Tokat köy popülasyonudur (Şekil 3.5). Taşköprü 56 sarımsağı 2006 yılında tescil edilmiş olup ortalama baş ağırlığı 25.2 g, diş sayısı 12-14 adet, diş ağırlığı 1.5 g, baş kabuk rengi beyaz-krem, kabuk sayısı 5-6 adet ve diş rengi krem-pembedir. Tokat köy popülasyonu ise kendine has tat ve kokusu olan, diş rengi beyaz-pembe, baş kabuk rengi beyaz ve sıkı başlıdır.
19
Taşköprü 56 sarımsağı Tokat köy popülasyonu
Şekil 3.5. Denemede kullanılan materyallere ait görünümler
3.2. Yöntem
Deneme, bölünen bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekrarlı kurulmuştur. Denemde 3 faktörün etkisi incelenmiş olup, ele alınan faktörler ve seviyeleri aşagıdaki gibidir.
1. Dikim zamanı
1.1. Birinci dikim zamanı (15 Mart) 1.2. İkinci dikim zamanı (25 Mart) 1.3. Üçüncü dikim zamanı (5 Nisan) 2. Çeşit
2.1.Tokat köy popülasyonu 2.2.Taşköprü 56
3. Diş iriliği
3.1. İri (≤ 2,5 g ) 3.2.Orta (1,51 – 2,49 g) 3.3.Küçük (≥ 1,5 g)
Parsel büyüklüğü 3 m2 (3m x 1m) olup dikim sıklığı 25 cm x 7,5 cm’ dir. Bir parseldeki bitki sayısı 160 ve buna bağlı olarakta tüm deneme alanındaki (54 parsel)
20
bitki sayısı toplam 8640 ‘dır .Parseller arasında 50 cm, tekerrürler arasında ise 1 m mesafe bırakılmıştır.
Çalışmada iki farklı çeşide ait bitkilerin başları öncelikle dişlerine ayrılmış, ayrılan bu dişler yukarıda bahsedildiği şekilde 3 grup şeklinde sınıflandırılmıştır (Beşirli ve ark. 1999). 15 Mart, 25 Mart ve 5 Nisan 2013 tarihlerinde dikim yapılmıştır. Çepinle açılan 4-5 cm derinlikteki çizilere dişlerin alt kısmı dibe gelecek şekilde dikim yapılmış ve üzeri toprakla kapatılmıştır. Çıkışı gerçekleşmiş olan parsellerin görünümü Şekil 3.6 ‘da denemeye ait dikim ve hasat tarihleride Çizelge 3.3 ‘te verilmiştir.
21
Çizelge 3.3. Denemede kullanılan çeşitlerin dikim ve hasat tarihleri
DİKİM ZAMANLARI
1.Dikim Zamanı 2.Dikim Zamanı 3.Dikim Zamanı
Dikim Tarihi 15 Mart 2013 25 Mart 2013 5 Nisan 2013
Hasat Tarihi 26 Temmuz 2013 26 Temmuz 2013 26 Temmuz 2013
15 Nisan tarihinde deneme alanına damla sulama sistemi kurulmuştur (Şekil 3.7). Sulamalar topraktaki nem seviyesi dikkate alınarak haftada 1-2 kez olacak şekilde sarımsak başları hasat iriliğine ulaşıncaya kadar yapılmıştır.
Şekil 3.7. Damla sulama sistemi döşenmiş deneme alanından bir görünüm
Deneme alanına sarımsak çıkışlarını takip eden sürede yabancı ot kontrolü için etkili maddesi pendimethalin olan selektif herbisit uygulanmıştır. Herbisit uygulamasından sonraki süreçte 5-6 cm boya ulaşan yabancı otlar elle alınmıştır. Daha sonraki
22
dönemlerde gerekli oldukça bu işlem tekrarlanmıştır. Deneme alanında yapılan yabancı ot kontrolü için çapa işlemi yapılmıştır (Şekil 3.8).
Şekil 3.8. Deneme alanında bitki gelişme döneminde çapa yapılışı
Bitkilerin boyun kısmı kuruyup kırıldığı dönemde bitkiler başlarıyla birlikte sökülüp hasat işlemi yapılmıştır. Denemede Temmuz ayında havaların fazla ısınıp toprak üstü aksamı tamamen kurutmasından dolayı denemenin tamamı 26 Temmuz 2013 tarihinde hasat edilmiştir. Deneme alanının hasadı ile ilgili görünümler Şekil 3.9’da verilmiştir. Hasadı yapılan sarımsaklar file çuvallara konulmuş ve serada direk güneş ışığına maruz kalmayacak şekilde gölge tülü altında kurutulmuştur (Şekil 3.10).
23
Şekil 3.9. Deneme alanında hasadı yapılmış ve çuvallanmış sarımsaklardan bir görünüm
24
3.3. Gözlemler
Deneme de verilerin elde edilmesi iki ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar arazi ve laboratuar çalışmalarıdır. Laboratuar çalışmaları Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Laboratuarında yapılmıştır.
3.3.1. Denemede Yapılan Gözlemler ve Yöntemleri
3.3.1.1. Çıkış Süresi (gün) : Dikimden itibaren her parseldeki bitkilerin yarısının çıkışının tamamlandığı süre olarak kabul edilmiştir.
3.3.1.2. Olgunlaşma Süresi (gün) : Dikimden hasada kadar geçen süre olgunlaşma süresi olarak kabul edilmiştir.
3.3.1.3. Bitki Boyu (cm) : Her parseldeki tüm bitkiler toprak seviyesinden itibaren yaprağın en uç noktasına kadar cm olarak ölçülerek ortalamaları alınmıştır.
3.3.1.4. Baş Verimi (kg/da) : Parsellerden hasat edilen bitkilerin baş kısmı gövde kısmından ayrıldıktan sonra (hava kurusu) tümünün tartılması ile bulunmuştur.
3.3.1.5. Ortalama Baş Ağırlığı (g) : Her parselden elde edilen toplam baş veriminin o parseldeki bitki sayısına bölünmesi ile belirlenmiştir.
3.3.1.6. Baş Boyu ve Baş Çapı (mm) : Her parselden hasat edilen tüm başların boyları ve en geniş kısmından çapları dijital kumpas yardımı ile ölçülerek baş boyu ve baş çapı bulunmuştur.
3.3.1.7. Ortalama Diş Sayısı (adet/baş) : Hasat sonrasında ağırlığı ve çapları ölçülen başlardan her parsel için tesadüfen seçilen 20 baş dişlerine ayrılarak ortalama diş sayısı bulunmuştur.
25
3.3.1.8. Dişlerin Küçük, Orta ve İri Olarak Dağılımı (%) : Diş sayısını tespit etmek için kullanılan örneklerdeki dişler tartılarak toplam diş sayısına bölünmüş ve dişlerin küçük, orta ve iri olarak dağılımı (%) ;
küçük : ≥ 1,5 g orta: 1,51 – 2,49 g
iri: ≤ 2,5 g şeklinde hesaplanmıştır.
3.3.1.9. Suda Çözünür Kuru Madde (SÇKM) (%): Dijital refraktometre ile ölçülmüş % olarak bulunmuştur.
3.3.1.10. pH: pH metre yardımı ile ölçümü yapılarak bulunmuştur.
3.3.2. Verilerin Değerlendirilmesi
Denemede elde edilen veriler varyans analizlerinde (ANOVA) SPSS (Version 12.00; Chicago, IL, USA) istatistik yazılımı kullanılmış ve ortalamaların karşılaştırılması Duncan testine göre P ≤ 0,05 düzeyinde yapılmıştır.
26
4. BULGULAR VE TARTIŞMA
4.1. Çıkış Süresi (gün) : Çıkış sürelerini gösteren Çizelge 4.1 incelendiğinde, dikim zamanına göre çeşitler arasında çıkış sürelerinde herhangi bir fark görülmemiştir. Her iki çeşitte de çıkış, 15 Mart, 25 Mart ve 5 Nisan dikim zamanlarında sırasıyla, 19, 18 ve 16 günde tamamlanmıştır. Dikim tarihi ilerledikçe çıkış sürelerinin azalması dikkati çekmektedir. Bu durum ilerleyen dönemlerde hava sıcaklığının artmasından kaynaklanmaktadır.
4.2. Olgunlaşma Süresi (gün) : Olgunlaşma sürelerine bakıldığında, 3 farklı dikim zamanında dikilen sarımsaklar, çeşit farkı olmaksızın aynı tarihte ( 26 Temmuz ) hasat edilmiştir. Buna göre 15 Mart’ta dikimi yapılan sarımsaklar 133 günde, 25 Mart’ta dikimi yapılan sarımsaklar 123 günde ve 5 Nisan’da dikimi yapılan sarımsaklar ise 112 günde hasada gelmişlerdir (Çizelge 4.1). Bitkilerin vegetatif aksamlarının kendiliğinden yatıp daha sonra bu üst kısımların neredeyse tamamen kuruduğu dönemde hasat edildiği için, parseller arasında hasat zamanı farkı gözlenmemiştir. Bu nedenden dolayı tüm bitkiler aynı zamanda hasada gelmiştir.
Çizelge 4.1. Çeşitlerin çıkış ve olgunlaşma süreleri (gün)
DİKİM ZAMANI
ÇIKIŞ SÜRESİ OLGUNLAŞMA SÜRESİ
Taşköprü 56 Tokat Taşköprü 56 Tokat
15 MART 19 Gün 19 Gün 133 Gün 133 Gün
25 MART 18 Gün 18 Gün 123 Gün 123 Gün
5 NİSAN 16 Gün 16 Gün 112 Gün 112 Gün
4.3. Bitki Boyu (cm) : Denemede dikim zamanlarının bitki boyu üzerine etkisi önemsiz çıkarken, diş iriliği x çeşit kombinasyonunun bitki boyuna etkisi ise istatiksel olarak önemli bulunmuştur. LSD değeri 5,06 olarak belirlenmiş olup buna göre en küçük bitki boyu Tokat köy popülasyonunun küçük diş iriliğindeki muameleden (20,14 cm) elde edilmiştir. En yüksek bitki boyu ise Taşköprü 56 çeşidinin iri, orta ve küçük diş irilikleri ve Tokat köy popülasyonunun iri ve orta diş iriliğindeki muamelelerden elde edilmiştir.
27
Bu grup içerisinde en yüksek bitki boyu ise Taşköprü 56 çeşidinin iri diş (28,54 cm) muamelesinden elde edilmiştir (Çizelge 4.2). Tokat köy popülasyonunun orta ve iri diş parsellerindeki bitkilerin küçük diş parsellerine göre daha uzun bitki boyu oluşturmaları, bu parsellerdeki bitkilerin diş iriliğine bağlı olarak daha güçlü sürgünler oluşturmasından kaynaklanmıştır. Denemede ortaya çıkan bu durum, sarımsak üretiminde kullanılan diş iriliğinin yalnız baş iriliğini değil aynı zamanda bitkinin yeşil aksamınında daha iyi gelişmesini, kaliteli ve daha fazla verim elde edilmesini de sağladığını ifade eden Jones ve Mann (1963) ile örtüşmektedir.
Çizelge 4.2. Faktörlerin bitki boyu üzerine etkisi (cm)
Çeşitler Diş
İrilikleri
DİKİM ZAMANLARI Çeşit x
Diş İriliği Çeşit
15 Mart 25 Mart 5 Nisan
Taşköprü 56 Küçük 31,80 24,60 25,83 27,41 a 27,64 Orta 28,37 32,40 20,13 26,96 a İri 27,70 34,47 23,47 28,54 a Tokat Küçük 20,17 22,97 17,30 20,14 b 25,58 Orta 28,97 31,40 23,07 27,81 a İri 30,50 31,03 24,80 28,77 a LSD 0,05 5,06 Çeşit x Dikim Zamanı
Taşköprü 56 29,29 30,49 23,14
Tokat 26,54 28,47 21,72
Dikim Zamanı 27,92 29,48 22,43
İri Orta Küçük
Diş İriliği 28,65 27,38 23,77
4.4. Baş Verimi (kg/da) : Baş verimi üzerine sadece dikim zamanının etkisi önemli bulunmuştur. Buna göre iki belirgin grup bulunmaktadır. 15 Mart (706,01 kg/da) ve 25 Mart (685,64 kg/da) dikim zamanlarında en yüksek baş verimi elde edilirken, dikim zamanının gecikmesi baş verimini düşürmüş ve 5 Nisan (394,01 kg/da) dikiminden düşük baş verimi elde edilmiştir. Dikim zamanlarının LSD değeri 54,59 olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.3).
Sarımsak için optimum gelişme sıcaklığı 15–20 °C arasındadır. Bitki gövdesi kurşun kalem kalınlığına gelene kadar hava sıcaklığının 15 °C üzerine çıkması istenmez
28
(Günay ve ark., 1993). Sıcaklığın bu değerlerin üstüne çıkması durumunda soğan oluşumu açısından istenilen büyüklüğe ulaşamamaktadır. Bu nedenden dolayı 5 Nisan dikim zamanı parsellerinde daha düşük verim değerleri elde edilmiştir.
Dikimde farklı diş irilikleri kullanan Beşirli vd. (1999) (küçük: 0,50 g-1,5 g, orta: 1,51 g-2,5 g, iri: 2,51 g-3,5 g) iri dişlerin tüm çeşitlerde önemli ölçüde verim artışı sağladığı belirtmektedir. Bu verilerin deneme sonuçlarımızla uyum içerinde oduğu görülmektedir.
Çizelge 4.3. Faktörlerin baş verimi üzerine etkisi (kg/da)
Çeşitler Diş
İrilikleri
DİKİM ZAMANLARI Çeşit x
Diş İriliği Çeşit
15 Mart 25 Mart 5 Nisan
Taşköprü 56 Küçük 741,81 647,35 357,53 582,23 630,13 Orta 739,15 759,13 414,70 637,66 İri 809,30 772,45 429,79 670,51 Tokat Küçük 570,32 572,32 307,80 483,48 570,32 Orta 607,73 635,70 361,75 535,06 İri 767,79 726,94 492,51 662,41
Çeşit x Dikim Zamanı
Taşköprü 56 763,42 726,31 400,67 Tokat 648,61 644,98 387,35 Dikim Zamanı 706,01 a 685,64 a 394,01 b LSD 0,05 54,59 İri Orta Küçük Diş İriliği 666,46 586,36 532,85
4.5. Ortalama Baş Ağırlığı (g) : Ortalama baş ağırlığına ait veriler Çizelge 4.4’te verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi çeşit ve diş iriliklerinin ortalama baş ağırlığına (g) etkisi istatiksel olarak önemsiz bulunmuştur. Ancak, dikim zamanı ile çeşit x diş iriliği kombinasyonu ise önemli çıkmıştır. Buna göre LSD değeri 0,001 olan dikim zamanlarının ortalama baş ağırlığına etkisine bakıldığında, en yüksek baş ağırlığı 23,4 g değeri ile 15 Mart dikiminden elde edilirken, dikim zamanının ilerlemesi ortalama baş ağırlığını olumsuz etkilemiş ve en düşük baş ağırlığı ise 18,6 g ile 5 Nisan dikim zamanından elde edilmiştir. Bu durum yine, bitkinin ilk gelişme döneminde ihtiyaç duyduğundan daha yüksek sıcaklıklara maruz kalmasından kaynaklanmıştır.
29
Çeşit x diş iriliği kombinasyonunun LSD değeri 0,003 bulunmuş olup buna göre 2 grup oluşmuştur. Taşköprü 56 çeşidinin orta, iri ve Tokat köy popülasyonunun iri dişleri sırasıyla 23,3 g, 22,3 g ve 22,2 g’lık değerleriyle a grubunu oluştururken Tokat köy popülasyonunun 18,2 g değerindeki orta diş muamelesi ise b grubunda yer almıştır. Diğer ortalamalar ise ara grupları oluşturmuştur (Çizelge 4.4) .
Dikim zamanının bitki boyu üzerine yaptığı etkiye benzer bir sonuç, ortalama baş ağırlığı verilerinde de çıkmıştır ve dikim zamanı ilerledikçe baş ağırlığı azalmıştır. Deneme bulgularına göre ortalama baş ağırlığını etikleyen bir diğer faktör ise diş irilikleridir. Üretim materyeli olarak iri dişlerin kullanımı ile ortalama baş ağırlığının arttığı görülmektedir. Denemede ortaya çıkan bu durum sarımsak üretiminde baş ağırlığının dikimde kullanılan diş iriliğine bağlı olarak doğru orantılı artış gösterdiğini ifade eden Brewster (1994) ile uyum halindedir.
Çizelge 4.4. Faktörlerin ortalama baş ağırlığı üzerine etkisi (g)
Çeşitler Diş
İrilikleri
DİKİM ZAMANLARI Çeşit x
Diş İriliği Çeşit
15 Mart 25 Mart 5 Nisan
Taşköprü 56 Küçük 23,3 20,7 19,9 21,3 ab 22,3 Orta 23,8 26,4 19,7 23,3 a İri 26,0 20,8 20,2 22,3 a Tokat Küçük 19,7 19,6 15,3 18,2 b 20,5 Orta 24,0 24,2 18,5 22,2 a İri 23,8 21,1 18,4 21,2 ab LSD 0,05 0,003 Çeşit x Dikim Zamanı
Taşköprü 56 24,4 22,6 19,9 Tokat 22,5 21,6 17,4 Dikim Zamanı 23,4 a 22,1 b 18,6 c LSD 0,05 0,001 İri Orta Küçük Diş İriliği 21,75 22,75 19,75
4.6. Baş Boyu ve Baş Çapı (mm) : Faktörlerin baş boyuna etkisi Çizelge 4.5’te verilmiştir. Çizelge incelendiğinde çeşit, diş iriliği, dikim zamanı ve interaksiyonların baş boyu üzerine etkisi istatiksel olarak önemsiz bulunmuştur.
30
Baş çapı değeri üzerine ise, dikim zamanı faktörünün etkisi istatistiki seviyede önemli olmuştur. En büyük baş çapı 15 Mart (41,23 mm) dikim zamanında elde edilirken en küçük baş çapı ise 25 Mart (38,31 mm ) ve 5 Nisan (35,92 mm) tarihindeki dikimlerden elde edilmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere geç dikim zamanı küçük baş çapına neden olmuştur (Çizelge 4.6).
Bazı sarımsak çeşitlerinin baş ve diş özelliklerini belirleyen Kaya (1992), baş boyunu 36,1 mm, baş çapını 34,8 mm olarak tespit etmiştir. Söz konusu değerler deneme sonuçlarımıza yakın çıkmakla birlikte, aradaki fark çeşit özelliklerinden kaynaklanmıştır.
Çizelge 4.5. Faktörlerin baş boyu üzerine etkisi (mm)
Çeşitler Diş
İrilikleri
DİKİM ZAMANLARI Çeşit x
Diş İriliği Çeşit
15 Mart 25 Mart 5 Nisan
Taşköprü 56 Küçük 33,25 32,44 32,08 32,59 33,31 Orta 33,18 35,21 33,06 33,82 İri 34,61 34,07 31,87 33,52 Tokat Küçük 33,11 24,45 32,10 29,89 31,02 Orta 32,24 31,51 25,13 29,63 İri 32,80 33,79 34,08 33,56
Çeşit x Dikim Zamanı
Taşköprü 56 33,68 33,91 32,33
Tokat 32,72 29,92 30,43
Dikim Zamanı 33,20 31,91 31,38
İri Orta Küçük
Diş İriliği 33,54 31,72 31,24
4.7. Ortalama Diş Sayısı (adet/baş) : Ortalama diş sayısına ait veriler Çizelge 4.7’de verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi çeşitlerin ortalama diş sayısı üzerine etkisi, istatiksel olarak önemlidir. Çeşitlerin ortalama diş sayısına etkisinin LSD değeri 0,29 olarak belirlenmiştir. Buna göre en fazla ortalama diş sayısı 9,50 adet ile Taşköprü 56 çeşidinden elde edilirken, bu değer Tokat köy popülasyonunda 9,07 adet olarak gerçekleşmiştir. Bu farklılık çeşitlerin genetik yapılarından kaynaklanmaktadır.
Kaya (1992), bazı sarımsak çeşitlerinin baş ve diş özelliklerini belirlemiş ve diş sayısının çeşitlere bağlı olarak farklılık gösterdiğini ifade etmiştir. Çalışmasında diş
