H. Abdülhamit ve
Cumhuriyet fikri
n . Abdülhamit Turkiyede
Meşrutiyet fikirlerinin kuvvet lenmeye başladığı bir devirde ve Kanunu Esasiyi ilân etmek şar- tiyle Osmanlı tahtına çıkmıştı.
Yeni Hükümdar Abdülâzizi ve V. Muradı kolaylıkla hal’eden ve
kendisini bazı kayıtlar al
tına almak İsteyen vüke
lâya itimat etmemiş ve
onları bir müddet sonra türlü vesilelerle iş başından uzaklaş tırmıştı.
II. Abülhamit, Mithat paşa ve
arkadaşlarının aksine olarak
İmparatorluğun Meşrutiyetle i- daresine taraftar olmamış, sal tanatı için tehlikeli bulduğu hürriyet rejimini memleketin menfaatlerine de aykırı addet mişti. Sultan Hamlt, tahta çık
tıktan sonra Mithat paşanın
kendisine arzetiği Kanunu Esa si müsveddesini dikkatle tetkik etmiş ve Sadrazama gönderdiği
mektupta da (Min gayri resm
huzurumuza takdim ettiğiniz
Kanunu Esasi lâyihası manzu- rumuz oldu. Bunun ahkâmı şa- milesinde usul ve istidadı mem lekete muvafık oimayan şeyler görülmüştür) diyordu.
II. Abdülhamit, Jön Türklerin memleketin iyi giden nizamını
bozduklarına inanmış ve za
man zaman (Kemal bey, Ebüz-
ziya Tevfik bey gibi adamlar
gelinceye kadar bu memleketin siyasi ahvali dâhiliyesi iyi İdi. Onlar fesada verdiler) diyerek bu husustaki düşüncelerini açı ğa vurmuştu.
H. Abdülhamit. Sultan Azi
zin haliyle başlayan siyasi va kaları İmparatorluk ve bilhassa Osmanlı hanedanı için çok teh likeli bulmuş ve daha o günler de Mithat paşa ile bazı Jön Türklerin Cumhuriyetçi fikirler beslediklerine kani olmuştu.
O devirde Türkiye için Cum huriyet rejimini akıldan geçir mek büyük bir ihanet sayılıyor ve Cumhuriyet hanedanı orta
dan kaldıracak İmparatorluğu
anarşiye sevkeciecek bir idare sistemi olarak kabul
olunuyor-Yazan
Halûk Y .
Şehsuvaroğltt
Devrin garp gültürüyle yetiş- niş meşhur şairlerinden biri ille, Sultan Abdülhamide tak- lim ettiği arizada Cumhuriyeti u mısralarla tarif ediyordu:
İnsanlar izdihamı hükümet midir meğer
K esret yediyle v azolu n u r
bir takım esas Ancak kalur nazireî eşcarı
bi semer Ummanı kârı barda bir tek
sefinede Binlerce na hüda ile mümkün
müdiır sefer Nerde zuhur edip de nedamet çekilmemiş Cumhur nam o heyeti evlâdı bi peder
II. Abdülhamit. memlekette
Cumhuriyet ilâıı edileceği veh mine V. Muradın saltanatında
kapılmış, büyük biraderinin
kardeşlerine Nisbetiye kasrın da ziyafet çekmek istemesini başta kendi olmak üzere diğer şehzadelerin zehirleneceği şek linde mânalandırmıştı.
Yıldız mahkemesinde Mithat Paşayı istintak eden Ragıp bey, Nisbetiye davetinden maksadın
(Osmanlı hanedanını mahve
derek bir Cumhuriyet teşkil et mek ve Sultan Azizin halinde
bulunan vükelâdan birini Rei
sicumhur yapmak) olduğunu
açıklamıştı.
Abdülâzizin hal’i sırasında
Mahmut Nedim Paşa da Cum huriyet sözünü ortava atmış ve Kanunu Esasi aleyhtarları da
(Bu kanundan maksat Padişah lığın nüfuz ve istiklâlini mahv ile devleti bir Cumhuriyet hal ve usulüne koymaktır) gibi sözler söylemişlerdir.
Bu haberler arasında vehme en fazla dokunanı Ahmet Mit hat efendinin verdiği bir vara ka olmuştu. Ahmet Mithat e ~
fendi bu varakasında (Bir gün Mithat Paşa sekiz on misafi
riyle beraber sofrada yemek
'yerken devlete müteallik söyle
diği sözler arasında Osmanlı
hanedanı aleyhinde bulunmuş ve devletin Cumhuriyet usuliy- le idaresinin iyiliklerine dair fikirler Serdetmiştir) deniliyor du.
Mithat efendi aynı zamanda bu sözler hamiyetine dokundu
ğundan sofrayı terketmiş ol
duğunu da bildiriyrodu. [1]
Mithat Paşa Yıldız mahke
mesinde ortaya atılan bu
(Cumhuriyet ilân etme) riva yetinin cevaplarını vermiş, bil hassa Nisbetiye kasrı daveti gi bi akla, mantığa uymayan bir mesele etrafında İkna adici be yanatta bulunmuştu.
Mithat Paşa, hanedanı orta dan kaldırmak ve Cumhuriyet ¡ilân etmek için tertibedlldiği bildirilen davetin Sultan Mu rat tarafından yapıldığına işa ret etmiş ve bu ziyafete bütün şehzadeler çağrılmamış oldu ğuna göre böyle bir suikasdin |ve hele bu şekilde bir iddianın İsabetsizliğini de belirtmişti. I Fakat (Cumhuriyet) sözlerin
den pek fazla vehme kapılmış ¡olan II. Abdülhamit Yıldızdaki ¡istintaklar sırasında en fazla
¡Nisbetiye meselesi üzerinde
durmuş ve bu hususta Mithat ¡Paşa ifade verirken kendisi de bir paravan arkasından konu şulanları gizlice dinlemişti. [21
Mithat Paşa hatıratında
(Nisbetiye maddesiyle, Cumhu riyet meselesi en ziyade ehem miyet verilen mesai iden olmalı dır ki sual ve cevabın arkası kesilmeyip tam üç gün devam etmişti) demektedir
II. Abdülhamit, Abdülâzizin ¡hakinde ve az sonra da Nisbe- ! tiye daveti münasebetiyle hal’
, ricalinin ve bilhassa Mithat
¡Paşanın (Cumhuriyetçiliğinden) ¡korkmuştu. [3]
ı Mithat Paşa Kanunu Esasinin 113. maddesine göre memleket hudutları dış.na Zaptiye Neza- ¡retince hazırlatılmış iki jurnal
j
üzerine çıkartılmıştı. Sürgün d e n bir gün evvelki tarihi taşıl a n bu jurnalda da Paşanın
¡Cumhuriyet iiân edeceği hak
kında bazı ihbarlar bulunuyor du.
j
II. Abdülhamidin en büyükendişelerinden birini (Cumhu- ı riyet) sözü teşkil etmiş ve mem
lekette ihtimal Mithat Paşa
veya sairlerin böyle bir hareke te kalkışıp kalk.smıyacağı hu susunu bir gün Sait Paşadan öğrenmek istemişti.
Sadakati ile, mizaçgirliği ile
Padişahın büyük itimadım ka zanmış olan Sait Paşa bu me
sele etrafındaki mütalâasını
şöyle arzetmişt’ : (... Vaktiyle
bazılara Cumhurreisi olmak
fikri isnat olunması üzerine hiç kimse böyle bir fikri iltizam e- demez, iltizam etaıesi farzolun- sa muhtelif sınıflardan mürek
kep olan ve bir sınıfın
menfaati diğer sınıfın men
faatine uymayan ahalinin
Islâmdan bir reis idaresin
de Cumhuriyet teşkili için
ittifak etmeleri kabil olamaz. Mamafih farzı muhal olarak
bunu mümkün addedelim,
memleketin Cumhuriyete kabi liyeti yoktur.) [4]
n . Abdülhamid de, Sait Paşa da, bir çok vükelâ da memleke tin Meşrutiyete de kabiliyeti yoktur, diyorlardı. İlk Meclisi Mebusan bu düşüncyle dağıtıl mış ve 1876 Kanunu Esasisi bu düşünceyle yürürlükten alıko nulmuştu.
Hürriyetini almak için ayak lanan millet, Babıâliııin ve Y ıl dızın kapıların; zorlamaya baş ladığı vakit Padişah da, Sait Paşa da, diğer vezirler de İknici Meşrutiyetin ilânından başka ça re bulamadılar. Fakat II. Abdül
hamidin daha 1876 da kork
maya başladığı Cumhuriyetin
ilânı yıllar sonra ve 1904 te ilk
huriyetçilik şüpheleriyle Y ıl
dızda sorguya çekilen Mustafa Kemalin siyaset sahasına atıl- maslyle mümkün olabildi. Ve böylece II. Abdülhamidin veh mini ve Mithat Paşanın haya lini, dastani zaferlerinden sonra bir büyük kahraman hakikat haline getirmiş oldu.
II] Mithat Paşa, Mir’atı Hay ret.
[21 Mithat Paşa hatıratında naklediyor.
f 3 j Mithat Paşanın mahdu
mu Ali Haydar Mithnt bey pe derinin bu Cumhuriyet mesele si etrafında Fransamn meşhur siyaset adamlarından Gaınbetta ile mektuplaştıklarını ve Gam- betta’nın mektuplarını, sonra dan validesini» korku ile soba da yakmış olduğunu, bir gün bana naklettiler.
[4] Sait Paşanın hatıratı
cilt 1, sahife 345,
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi
