Trabzon’da Çay Tarımının Coğrafi Esasları

TRABZON'DA, C;:AY TARIMININCOGRAFI ESASLARI

Yrd,Do~,DLSerkan DOGANA Y'

Gzet

Turkiye fay tartnunda basta gelen illerimizden birisi de Trabzon'dur. Nitekim Trabzon ili, gerek('aydikili alanlar ve gerekse de Iiretim miktarlari bakuntndan, Rize'den sonra ikinci sirada bulunur. Trabzon'da taruna elverisli arazinin (107417,5 hektar) % 14,7'si (15 832

hektar) faytartmtna ayntmtstir. Tiirkiye fay bahcelerinin P6 631 hektar} yaklastk % 21 (15 832 hektar) kadari Trabzon'da bulunmaktadtr. 2003 yill Turkiye kuru fay iiretiminin (155 000 ton) ise, % 17,2'sini (26660 ton) Trabzon karsilanusur. Ayn{yil Trabzonda fay tarnrn iLe

ugrasan fiftfi saY'SI49 776kisidir.

Cay,sanayisektoriine hammadde olusturantarim

uriinlerindenbirisidir. Guruunus:itibariyLeTrabzon'da,8'i Caykur'a ait olmak uzere 32fayfabrikasi bulunmaktadir. Ytlitlc65 654,ton kuru fay tiretim kapasitesine sahipalan

btl Jabrikalarda, 3 648 personel istihdani edilmektedir. Trabzon'un temel tarun urunlerinden olan gay, hem yetistiriciligi, hem sanayisi ve hem de pazarlanmasi

yonuyle cok. saysda insanui gecitnkaynagidurumundadtr.

Anahtar Kelimeler: Tarim, Cay, Cay Sanayisi

~ Ataturk Universitesi,Kazirn KarabekirEgitim Fakultesi.SosyalBilgiler Egitimi AnabilimDali,Erzururn.

Trabzon'da Cay Tartmmm CograftEsaslan

Abstract

One of the leading cines in tea plantation in Turkey is Trabzon. The city is the second, after Rize: as regards the area of tea fields and the yield. 14.7 % (15

832 hectares) of the cultivable land (107 417.5 hectares) is used for tea plantation ill Trabzan. Almost 21% (15 832 hectares}

ofthe total tea plantation arm (76 fB I hectares)

isillTrabzon. Trabzon itself has met 17.2 % (26 660 tons) of total tea production (15) 000 tons) ill 2003. The number of those engaged in tea plantation activity in that year is 49

776-Tea is one of the agricultural plants used as row materials in industry, At present, 32 tea factories operate ill Trabzon, 8 of whicb belong to Caykur. 3 648 workers are employed in these factories which have a capacity of producing 65 654 tons of dried tea yearly. One of the basic agricultural products, tea is an important means of earning life because of not only tea growing activity but also its industrial as-well as marketing value.

Key Words: Agriculture, Tea, Tea Industry

TRABZON'DA (:AY TARIMININ COGRAFI ESASLARI

Geographical Features of Tea Plantation in Trabzon

I-Giti~

Sanayiye hammadde saglayan ekonomik kaynaklardan biri de, tanm sekWriidiir. Uriinleri· fabrikalarda islenerek ge~itli ihtiyac maddelerinin elde edildigi kiiltiir bitkilerine,sanayi veya endustri bitkileri denilir. Basta iklim ozellikleri olmak iizere cografi kosullann uygunlugu nedeniyle Tiirkiye, sanayi bitkileri tanmi icin 90k elverisli bir iilkedir (Doganay, 1998: 134-135). Ulkernizde tanrm yapilan 90k cesitli sanayi bitkilerinden birisini de, 9ay bitkisi olusturur.

Cay bitkisinin ana vataru Asya kitasr ozellikle de Muson Asya'sidir. Steak ve nemli iklim bolgelerinin bir iiriinii olan 9ay agaci, 1-1.5 mile 4-5 m kadar biiyiiyebilir. Kamelyagiller familyasma ait olan bu bitki, yil boyunca yesil kalan bodur bir agactir (Goney, 1986: 186). Taze yaprak ve filizlerinin fabrikalarda islenmesiyle elde edilen kuru cay, bu bitkiye esas onemini kazandirrmsnr, Cay yapraklannda tein denilen uyanci bir maddenin bulunrnasi, aynca yapraklardaki bazt kimyasal maddelerin suya aroma katmasi, gUnUmUzde caym en 90k tUketilen iceceklerden birisi haline gelmesine zemin hazirlarrusnr (Tuncdilek, 1960: 12-13). Bu yoniiyle 9ay tanrm, milyonlarca insamn da temel gecimkaynagi durumundadir.

Dunya cay tanmma bakildigmda, gerek cay dikili alanlann ve gerekse de cay Uretiminin dUzenli ve hrzh bir artis gosterdigi soylenebilir, Nitekim 1961 'de yaklasik 1 250 000 hektarhk cay bahcesinden 1 000 000 ton kadar kuru 9ay elde edilirken, 2004 yihnda 9ay bahcesi 2 461 000 hektara Uretim miktan ise 3 271 000 tona ulasrmsnr, Belirtilen donemde 9ay bahcelerindeki arus %97, kuru cay iiretimindeki artis oram ise %327 kadar olmustur (www.fao.org).GiiniimUzde dUnya kuru cay Uretiminin (3 271000 ton) yaklasik%80.2'sini (2623000 ton) sirasiyla Hindistan (845 000 ton),' <;:.H.C. (821 000 ton), Sri Lanka (303 000 ton), Kenya (290 000 ton), Turkiye (205 000 ton) ve Endonezya (159 000 ton) karsilar, Buradan da anlasilacagi uzere Diinya cay tanmmda, ozellikle Muson Asya'si U1keleri soz sahibidir.

Tiirkiye'de 90k yeni olmasma ragmen, bugUn en gelismis sanayi bitkileri tanm faaliyetlerinden biri de, cay tanrmdir, Ulkemizde 9ay tanm sahalanm basta Rize iii olmak iizere, Trabzon, Artvin, Giresun ve Ordu illeri olusturur. Cay tanm alanlanmn%65'i (49 963 hektar) Rize, %21 'i (15 832 hektar) Trabzon, % ll'i (8 600 hektar) Artvin ve % 3 kadan da

Giresun-Trabzon'da Cay Tanrmmn CogrufiEsaslan

Ordu (2 236 hektar) iIlerinde bulunur. Ttirkiye'de gerek cay dikim alanlan ve gerekse de iiretim .miktarlan siirekli bir artrs gostermistir. 1940 yrlmda 155 hektar olan cay bahceleri, 2004 yilmda .yaklasrk 76 631 hektara ulasrmsnr. Aym donernde kuru cay iiretimi ise 0.2 tondan 205 000 tona cikrmstrr. Dolayisryla gunumuzde Tiirkiye, Diinya cay bahcelerinin (2 461 000 hektar) % 3'iine, iiretimin ise % 6.3'iine sahiptir. 2003 yihndatoplanan 869 000 ton yas cay yapragmdan yaklasik 155 000 ton kuru cay elde edilmistir. Dolayisiyla 1 kg kuru ~ay uretilcbilmesi icin, yaklasik 5 kg kadar yas ~ay yapragmm islenmesi gerekir. 2004 yih itibariyle Tiirkiye'de ~ay

tanrm ile iIgilenen tiretici sayisi 202 431 kisidir, <;:aYI isleyen fabrika sayrsi ise, 46'sl Caykur'a ait olmak iizere, toplam 233 tanedir. 2003 yilmda Turki ye, yaklasrk 6 000 ton kuru cay ithal ederken, 6 711 ton kadar da ihrac etmistir. Tiirkiye'nin kuru cay iiretimi ihtiyacmi karsilamakla birlikte, drsandan daha kaliteli caylar satm almmaktadir. Bunun drsmda her yrl ulkernize yaklasik 40 000 ton kadar kacak ~ay girisi, yerli tiretimi de olumsuz yonde etkilemektedir.

Ttirkiye'de Rize'den soma ~ay tanmmm onern kazandtgi illerden birisi de Trabzon'dur. Nitekim 2004 yih itibariyle Trabzon'da tan rna elverisli arazinin (107417.5 hektar) % 14.7'si (15832 hektar) ~ay tanrruna aynlrrusnr. Giiniimtizde Tiirkiye cay bahcelerinin % 21 'i (15 832 hektar), kuru ~ay iiretiminin (2003 yilmda 155 000 ton) ise % 17.2 (26 660 ton) kadan Trabzon iIine aittir. 2004 yih itibariyle Trabzon'da ~ay tanrm ile ugrasan ciftci saYIS! 49 776 kisidir (Trabzon Tanm Master Plam, 2005).

Trabzon'da ~ay tanrru, oncelikle Rize'ye komsu olan, dogudaki ilcelerde baslarrusur. 1945 yrlmda Of'ta baslayan ~ay yetistiriciligi, daha soma diger ilcelere yayilrmsnr (Tuncdilek, 1960: 18-19). Gunumuzde de Trabzon'da ~ay tanmmm merkezini Of ilcesi olusturur. Nitekim toplam cay bahcelerinin % 55'i (8 708.2 hektar) bu ilcede bulunur. Of'tan soma cay tanrrumn onern kazandigi diger ilceler Hayrat (2 571 hektar), Siirmene (2 244.2 hektar), Arakh (712.7 hektar), Merkez ilce (430.8 hektar), Vakfikebir (358.7 hektar) ve Dernekpazan (288.7 hektar) ilceleridir. GortildiigU uzere Trabzon'da cay tanrm daha ~ok dogudaki ilcelerde gelisrne gostermistir. Bunun temel nedeni yagism buralarda fazla olmasi ve cay tanmmm dogudaki Rize iIinden gelmesidir.

Bilindigi iizere cay, onernli bir sanayi hammaddesidir. Cay yapraklannm toplandiktan soma iki-ilc gun icerisinde islenmesi gerekliligi, cay fabrikalanmn da, Trabzon'da kurulmasma zemin hazirlarmstrr.2004 yih itibariyle Trabzon'da, 8'i Caykut'a ait olmak iizere toplam 32 ~ay fabrikast bulunrnaktadir (Trabzon Tanm Master Plaru, 2005). Yillik 65 654 ton kuru

<;ay Uretim kapasitesine sahip olan bu fabrikalarda, top lam 3 648 personel istihdam edilmektedir (Trabzon Ekonomik Raporu, 2003: 76).

Trabzon ilinde ticari olarak yetistirilen teme! tanmsal UrUnler ftndik ve raydlr. Kirsal nufusun oldukca yogun oldugu Trabzon' da, bu iki tanmsal UrUn cok bUyUk bir onern tasimaktadrr. Arastirrnarrnza konu olan <;ay, hem yetistiriciligi ve hemde sanayisiy!e birlikte. Trabzon'da buyuk bir istihdam. kaynagi durumundadir, Aneak son yillarda cay tanrru, cozulmesi gereken bir takrm sorunlarla karst karsiyadtr, Bu sorunlara getirileeek rasyonel cozumler, yoreden gerceklesen goclerin azaltilmasmda da bir parca olsun etkili olacaktir.

2-Trabzon'un Konum Ozelliklerl

Trabzon iIi, Karadeniz Bolgesi'nln Dogu Karadeniz BOlUmU smirlan , icerisinde bulunur. Bandan Giresun, Guneyden Gumushane ve Bayburt illeri, guneydogudan Erzurum, dogudan Rize ile cevrili olan Trabzori iii, kuzeyde ise Karadeniz ile komsudur (Harita I). Trabzon ilinin Karadeniz'e olan kiyt uzunlugu yaklasik 135 km kadardir.

Trabzon'daCay Tarrrmrun CograftEsaslan

4664 km2_{yuzolcumune sahip olan Trabzon, Tiirkiye topraklanrun %}

0.6'slm olusturur. 2000 yih verilerine gore kilometre kareye yaklasik 209 kisi dusmektedir, Aym donemde Tiirkiye icin bu degerin 83 kisi oldugu dikkate ahrnrsa, Trabzon ilinde aritmetik niifus yogunlugunun oldukca yuksek oldugu giifiiliir.

Idari o!arak Trabzon iIi, merkez ilceyle birlikte 18 ilceden olusur. Besikduzu.Vakfrkebir, Carsibasi, Akcaabat, Yomra, Arsin, Arakh, Siirmene ve Of Karadeniz'e kiyisi bulunan ilceleri olustururken; Tonya- Dtizkoy, Salpazan, Macka, Koprubasi, Dernekpazan, Hayrat ve Caykara ilcelerinin ise Karadeniz'e kiyrsibulunmaz. Trabzon'un genellikle engebeli bir arazi tlzerinde, dagmik bir yerlesme sekli gosteren 537 koyu bulunur.

Ulkemizin yuzolcumu kucuk illerinden biri olan Trabzon, akarsu vadileriyle derin bir bicirnde yanlrrus daghk ve engebeIi alanlardan olusur. Nitekim il toprakIannm % 30'u daghk, % 60'1 kiyidan i~ kesim!ere dogru gittikce yiikselen ve ortalama%25-30 egim gosteren alanlar ve% lO'!uk bir kisrm ise diiz alanlardan olusmaktadir (Trabzon

tu

Cevre Durum Raporu, 1996: 1). Yapilan cahsmalarda Trabzon ilinin morfolojik olarakii~ bolumden olustugu (Ardel, 1943: 71) ve Trabzon sehrinin taracalar iizerinde kuruldugu belirtilmektedir (Erol,1952: 135), Dogu Karadeniz kiyi kesiminde yerlesmelerin, yollann ve tanmsal arazilerin iizerinde bulundugu taracalar, beseri hayat acismdan son derece onernlidir (Ardel, 1963: 49).

Trabzon ilinin guney kesimini, dogu-bati dogrultusunda uzanan Kuzey Anadolu Daglan'mn Dogu Karadeniz KlYI Daglan'rn olusturan Haldizen, Soganh, Trabzon ve Kalkanh (Zigana) daglan engebe!endirir. Deniz seviyesinden baslayarak giineye dogru artan yiikseklik, daghk sahalarda 3000 m' yi bulur. iIin en yuksek noktalanm, guneydogudaki Haldizen Dagi'nda 3193 m'ye erisen Karakaya Tepesi ile gtmeydeki CakirgolDagr'rnn Deveboynu Tepesi (3082 m) olusturur. .

Dogu Karadeniz Bolumu geneIinde oldugu gibi Trabzon' da da giineydeki daglardan kaynaklanm alan akarsular, kuzey yonundeki dag ve platolan derin bir sekilde yararak Karadeniz'e ulasmaktadir, Genelde kisa boylu olan bu akarsular, yatak egimlerinin fazla olmasi nedeniyle, luzh akrshdirlar. Baltaci Deresi (51 Ian), Degirmendere (61 km), Fol deresi (43 km), Kalemina Deresi (46 km), Solakh Deresi (60· km) ildeki bashca uzun akarsulardir. Trabzon iliyle 135 km'Iik komsulugu olan Karadeniz, yaklasik olarak 423 000 km- yuzolcume sahiptir. Kiyi kesiminin fazla girintili cikmnh clmadigi Trabzon ilindeki bashca crkmnyi, Akcaabat ile Vakfikebir arasmdaki Fener Burnu adiyla da bilinen Yoroz Burnu olusturur.

2000 Genel Niifus Sayirrusonuclanna gore, Karadeniz Bolgesl'nin nufusu 8 439 355 kadardir, 975 137 kisilik niifusuyla Trabzon, Karadeniz Bolgesi'ndeki 14 il arasmda niifus buyuklugu bakirrundan, Samsun'dan soma ikinci srrada bulunur.

Son sayimdan elde edilen verilere gore, Trabzon iii niifusunun (975 137 kisi) % 49.12'sini (478 95.4kisi)~,_%5o.&S'ini (496 183 kisi) ise kirsal niifus olusturmaktadir (Tabla I). Aynca tiim sayim donemlerinde, Trabzon ilinde belirgin bir kir nufusu fazlahgi dikkati ceker, Trabzon il

nufusunun (975 137 kisi) % 50.1'ini (488 180 kisi) kadm niifus olusturur, Kirsal niifusun cinsiyet yapisma bakildrgmda, belirgin bir kadm niifus fazlahgi dikkati ceker. Nitekimson genel nufus sayirruna gore, toplam kir niifusunun (496 183 kisi) %51.1'ini (253 700 kisi) kadm niifus olustururken, % 48.9'unu (242 483 kisi) ise erkek nufusolusturur (Tablo 1). Bu durum cahsmak amaciyla go\' eden nufusun, daha cok erkekIerden olustugunu gostermektedir.

Tablo 1 Trabzon llinin Nufus Durumu (2000)

Kaynak. 2000 Gene! NufusSaynm,Nufusun Sosyal veEkonornik Nitelikleri,Trabzon.

Tonlam Erkck %'si Kadm %'si

n

Ntifusu 975 137 486957 49.9 488 180 50.1

ISchir Ntifusu 478 954 244 464 51.1 234480 48.9

KtrNtifusu 496 183 242483 48.9 253700 51.1

..

Trabzon, ulasim balarrundan elverisli bir konumda bulunrnaktadir, Nitekim gerek karayolu, gerek denizyolu ve gerekse de havayolu ulasim imkiinlanna sahiptir. Dogu Karadeniz Bolumu'nde, Samsun'dan soma, ikinci biiyiik liman olan Trabzon limam, hemen her donemde onemini korumustur, Trabzon'u drs diinyaya baglayan en onemli yol, dogu-ban dogrultusunda Samsun'dan Sarp'a kadar uzanan, sahil karayoludur. Bu yolun standartlanm yiikseltme cahsmalan tamamlandigmda, ulasim bakimmdan biiyiik bir rahathk saglanacaknr, Trabzon' un i\' kesimlerle baglantisi ise, Kalkanh (Zigana), Vaukdagr ve Kop gecitlerini asan Trabzon-Erzurum karayolu (E-97) ile saglamr, Trabzon sehrinin karayolu ile Rize'ye uzakligi 75 km, Giresun'a 136 km, Ordu'ya 181 km, Samsun'a 346 km, Erzurum'a 324 km, Ankara'ya 764 km ve istanbul' a ise 1 078 km kadardir.

3-<;:ay Bitkisinin Yetisme Kosullarr ve Sahaya Uyumu

Tohumdan veya fidanlardan yetistirilen cay bitkisi, steak ve nemli iklim bolgelerine uyum saglamis bir tanm iiriiniidiir (Fotograf I). Kamelyagiller familyasma ait olan veytlboyunca yesil kalan cay

agaci,

1-1.5 m ile 4-5 m kadar biiyiiyebilir ( Goney, 1986: 186 ). Cay bitkisi

Trubzon'da Cay Tanmmm Cografj Esaslan

dikildikten ancak 4 yrl sonra urun vermeye baslasa da normal iirUniinii altmci senede verir.

Fotograf1.Cay Bitkisinden Bir Gorunum.

Cay tanrmm en cok etkileyen dogal cevre ozelligi iklimdir. Cay tanrm yapilan sahalarda, ayhk srcaklik ortalamalan 20-30 "C arasmda olrnahdtr, Buna karsihk aylrk dusuk sicakhklar da 12

'C

He -5

'C

arasmda degismelidir, Bitkinin gelismesi bir cok bolgede 12'C'nin altmda ve 30 "C'nin iistUnde azalmaktadir. Cay agact soguklardan zarar gormektedir. Hava srcakhgmmsik sik -6 "C'nin altma dU~tUgii yerlerde, cay bahcelerinin yapay olarak soguga karst korunmasi gerekmektedir. Sicaklik -5 "C'ye dusunce, ~aym yapraklan ve tomurcuklan hemen donar. Dolayisiyla -6 "C'nin altina dusen sicakhklarda cay tanrm ekonomik onemini bliyuk olcude kaybeder. Dusuk sicakhklar yamnda yuksek sicaklrklar da cay tanrmm olumsuz yonde etkiler. Uzun suren ytiksek sicakliklarda, ~ay yapraklan kalmlasmakta ve sertlesmekte, bunun sonucunda elde edilen caym kalitesi dusmektedir (Ganey, 1986: 190-192).

Cay tarrmmi yakmdan etkileyen bir _ diger iklim unsuru da yagrslardir. Cay agaci oldukca yuksek miktarda yagis istemektedir. Cay tanmi icin asgari yagl~ miktannm yrlda 1 600 mrn'den az olmamasi ve mevsimlere esit dagrlmasi gereklidir. Bununla birlikte caym iyi gelisrnesinde ydhk yagis miktanmn 2 400-3 000 mm arasmda olrnasi faydalrdrr (Tekeli,

1943: 220-221). Yagism yeterli olmadrgi yerlerde, sulama iJe bu sorunu gidermek pek faydah degildir, Cunku cay agaci nispi nemi yiiksek havayi sever. Dusuk nispi nem oram ve bir aYI gecen kurakhklar, caym kaJitesi ve verimi iizerinde biiyiik O1~Udeolumsuz etki yapar. Cay agacuun yagislara en fazla ihtiyaci oldugu mevsim ilkbahardir. Bu mevsimde vejetatif faaliyetler artmakta ve buna bagh olarak ~ay agaclannda yaprak siiriimii hrzlanrnaktadir. Cay agaclan, ozellikle steak mevshnaezarnan zaman esen SICak ve serin ruzgarlardan hoslamr. Fakat devamli esen steak ve kuru ruzgarlar, ~ay agaclanna buyukiil~iidezarar vermektedir. Boyle yerlerde ruzgan onlemek .icin, hakim ruzgar istikametine dik ve ruzgar kiran ismi verilenorrnan seritleritesis edilmelidir «Goney, 1986: 193-194).

Caym verimi ve kalitesi iizerinde, toprak ozelliklerinin etkisi bUyUktiir. Her seyden once cay tanrm yapilacak topraklar, gecirimli olmahdrr, ToprakJarm suyu ve havayi.gecirmeleri gerekmektedir. KiJ oram yUksek olangecirimsiztopraklar, hava ve suyun kolayhkla hareketine irnkfin vermediklerinden dolayi, cay tanmma elverislisayilmazlar. Cay tanmma en 'elverisli topraklar derin, gecirimli ve yer alti suyu problemi olmayan topraklardir. Cay agact daha ziyade killi-kumlu ve volkanik kokenli lateritik topraklardan hoslarur. Aynca cay yetistirilecek topraklar organik maddeler bakirrundan da zengin olmalidir. PH degerinin ise 4-6 arasmda olrnasi uygundur (Tekeli, 1943: 224-226).

Bilindigiiizere, KaradenizBolgesikiyilan boyunca, denizel etkilerin kuvvetle hissedildigi ve her mevsimi yagl~h bir iklim etkilidir. Bolgenin kiyilan boyunca yaz aylan pek steak degildir; en steak aym ortalama sicakhgi 22-24 "C'yi gecmez. KI~mevsimi de fazla soguk degildir, En soguk aym ortalama srcakhgi 6-7 'C kadardir (Kocman, 1993: 77-78). Sicakhk acrsmdan Trabzon iIi incelendiginde, ~ay tanmma elverisli bir ozellikte oldugu gorulur, Nitekim yilhk sicakhk ortalamalan ~ay tanmmm yapildigi tum istasyonlarda 13-14

'C

kadardir. En steak aylarda (temmuz-agustos) ortalama sicakhk degeri 23.5 'C, en soguk aylarda (ocak-subat) -6.7 'C civanndadtr (Tablo 2, Tablo 3).

Tablo 2. Trabzon HindeYillik Sicaklrk, Yagisve Baihl Nem Durumu. llcclcr S,cakllk("C) Yal!Js (mm) BalbINem(%)

Trabzon 14.6 875.5 73 Akcaabnt 14.1 755.8 73 ICavkara 12.5 572.7 74 Of 13.9 1266.6 75 Arakh 14.2 895.9 70 Arsin 13.4 704.8 78 Vakfrkeblr 13.9 431.5 72

Trubzon'da Cay Tanmuun Cografi Esaslan

Kaynak. Trabzon Meteorofoji BoIge Mudurlugu Verden .

Tablo 3. Trabzon'daAyhkOrtalamaSicakhkDe erIeri

ee).

0 'S M N M H T A E E K A Yllhk

Orr.Sic. 6.7 6.7 '.3 12.2 15.7 20.4 23.5 23.5 20.0 16.4 12.0 9.3 1·:1.6

OrI.YlIk.SIC. [0.6 10.8 11.7 15.2 18.9 22.8 25.6 26.0 23.3 19.8 16.4 13.0 17.8

Ort.DU~.SlC. 4.5 4.5 5.2 '.5 12.8 16.9 19.7 20.1 17.2 13.5 10.1 6.7 IL6

.. .. .. ..

-

.

Arastrrma sahasmda don olayi, cay tanrrunr etkileyen iklim unsurlanndan birisidir, Sicakligm 0 "C'nin altma indigi giinler kasim, araltk, ocak, subat, mart ve nisan aylarmda gorulmektedir (Tablo 4). Yilhk toplam donlu gun sayismm 7.9 gun oldugu Trabzon'da, ocak ve subat aylan don olaylanrun sikhkla yasandigi aylardir, Bu aylardaki don olaylan, cayin verim ve kalitesini olumsuz yonde etkilemektedir.

Cay bitkisinin yetismesinde srcaklrk kadaryagl~ve nemin de biiyUk etkisi vardir. Cay tanmt icin asgari yilhk yagis tutannm 1 600 mm oldugu dusunulurse, Trabzon'da cay yetistiriciliginin en onemli dogal cevre sorununu yagt~ yetersizligi olusturur, Nitekim Trabzon'da hemen hicbir istasyonda bu yagis degerlerine ulasrlmaz (Tablp2, Tablo 4). Sadece Of ilcesindeki 1 266.6 mm'Iik yagl~ tutarlan bu acidan dikkat cekicidir. Zaten Trabzon iii~aytanrnmm merkezini de Of ilcesi olusturmaktadir. Yillrk yagis . tutarlan bakrmindanTrabzon iii, cay tanmma cok elverisli degildir, Muson Asyasi'nda turn yil boyunca cay hasadt devam ederken iilkemizde cay hasadtrun uc kez yapilmasi, Yllltk ortalama sicakhk ve yagt~ degerlerinin dusuk olmasiyla ilgilidir. Yilhk yagis tutan yamnda, yagrsm mevsimlere

dagIlI~1da buyuk onern tasrmaktadir. Cay bitkisinin yagisa ihtiyaci en fazla ilkbahar ve yaz aylanndadir, Trabzon'da ise yagism en az dUstUgii iki mevsim ilkbahar ve yazdir (Tablo 5). Boyle olmakla birlikte Trabzon'da gercek bir kurak mevsiminyasanmadigiruve her mevsirnin yagrsh oldugunu belirtmek gerekir. Yagrsm yanmda havanm nemliligi de cay bitkisinin gelismesi ve verimi iizerinde etki yapar.,Yilhk bagII nem orarunm % 73 oldugu Trabzon, bu acidan cay tanmmaelverislidir(Table 4).

Tablo 4. Trabzori'daAyhk OrtalamaYagrs, Nispi NemDegerleri HeDonlu Gurtler SayisinmYlll,k Gidisi

Kayuak: Trabzon Meteoroloji Bolge Mudurlugu Verden .

0

.'

M N M H T A E E K A _':~ Y:lgl~ (mill) 81.9 '.1 62.9 58.4 52.4 56.9 37.4 54.2 79.6 126.4 106.9 84 .. ::::75.5 Nispi 72 (,X 72 75 7' 77 77 76 75 75 70 68 7J NelJl(%) Donlu 3.1 2.6 1.2 0.1 0.1 0.' 7.9 GUIlIer .. .. .. .. 98 • Dogu Cograf'ynDergisi 16

TabloS.Trabzon'da Yilhk Ya I~Tutarlannm Mevsimlere Da ihrrn (mm).

iller iJkbahar %'si Va:'; %'si Sonbahar %'si KI %'si To lam %'si

Tmbzon 173.7 19.8 148.5 17.0 312.9 35.7 240.4 27.5 875.5 100.0

Kaynak: TrabzonMeteoroloji BolgeMudurluguVenlerl.

Belirtilen bu iklim ozellikleri, btiytik olcude by! kesimleri icin gecerlidir, i~ kesirnlere dogru gidildikce iklim ozelliklerinde degisiklikler-meydana gelecegi bilinen bir gercektir, Sonuc olarak Trabzon ilindeki cay tanrmrn olumsuz yonde etkileyen iklim unsurunun ozellikle yagl~

yetersizligi oldugu soylenebilir.

Trabzon ilinde daha cok podzolik topraklar yaygmdir, Bunlar fazla yagism etkisiyle yikannus asit topraklardrr. Asm yikanma sebebiyle, bitkilerin gelisebilrnesi icin gerekli olan azot, kirec ve fosfor toprakta yok denecek kadar az bulunmaktadir. Bu nedenle cay bitkisinin en fazla ihtiyac duydugu azot, fosfor ve potasyum gtibreleme yoluyla topraga kazandmlmalidrr. Taban suyu problerni olmayan Trabzon topraklanmn PH dereceleri 5.0 ila 6.5 arasmda degismektedir. Bu topraklann btinyeleri, meydana geldikleri ana kayanm ozelliklerine bagh olmakla birlikte, killi-tm ve kumlu-tm yapidadir, Buradan da anlasilacagi tizere Trabzon iii, toprak ozellikleri acismdan, cay tarimma elverislidir,

Cay tanrru, turn yll boyunca bakun isteyen bir faaliyettir. Cay fidanlanmn yetistirilrnesi, bahcelere tasmmasi, bahcelerin capalanmasi, gubrelenmesi, cay agaclannm budanmasr, zararlrlarla mlicadele ve caym hasat edilmesi gibi konularda bilgili ve cok sayida isciye ihtiyac vardtr. Arastirma sahasmda, cay bahcelerine uygulanan bakim faaliyetlerinin son derece yetersiz oldugunu soylernek mtimktindtir. Budama ve capalama en az dikkat edilen bakrm faaliyetlerini olusturur. Gtibreleme yapilmakta, ancak gubreler rastgele secilmekte ve bilincsizce kullamlmaktadir. Cay hasadi da ozen gosterilmesi gereken faaliyetlerden birisidir. Mayrs aymda baslayan hasat isleri ekim ayr ortalanna kadar stirmektedir. Hasat sirasmda cay agacrrun taze yaprak ve stirgtinlerinin ahnmasi cok onernlidir. Ancak daha fazla cay hasat edilebilmesi icin buna dikkat edilmemesi ve taze olmayan yaprak ve dallann kopanlmasi, caym kalitesinin dusmesine neden olur. Bu da Ttirkiye'de tiretilen caym en btiytik sorunlanndan birisini olusturur. Gecmis ytllarda ,ayhasadidaha cok elleyapihrken, gtintimtizde cay rnakasi kullamlrnaktadrr. Arastirma sahasmda cay hasadi daha cok aile bireyleri tarafmdan yapihr. Buna karsm cay tanmmm yogunlastigr Of ilcesine hasat donemlerinde Akcaabat, Vakfikebir ve Besikduzu ilcelerinden isciler gelir. Elde edilen yas ,ay yapragi fazla bekletilmeden, gerek Caykur ve gerekse ozel cay fabrikalanmn cay ahm yerlerine teslim edilir (Fotograf 2).

Trabzon'da Cay Taruruuin Cografi Esaslan

Fotograf2. Yas CayYapragiAhm Yerlerinden Bir Gorunum. 4·Trabzon'da Cay Bahcelerinin CografiDagdl~1

Bilindigi uzere Ulkemizde cay tantrum gelistirrne cahsmalan 1924 yilmda Rize'de baslatrlrmsnr. 1945 yilmda ise Of ilcesinde tesis edilen 13.9 hektarhk cay bahcesi ile Trabzon'da cay tanrm onem kazanmaya baslarrnsur. Ancak 1952 yihna kadar Trabzon'da cay tanrm Of ilcesi ile , sirnrh kalrrustrr. Daha soma Surmene ve Arakh' da gelisen cay tanrru, gUniimiizde diger ilcelere de yayrlmrstir,Boyle olmakla birlikte Trabzon' da 9ay tanrm balta Of olmak uzere, Hayrat, Siirmene ve Arakh ilcelerinde yogunluk kazanrrustrr, 1998yih itibariyle Trabzon'da cay tanrnmmyaprldigi koy/mahalle sayrst 308 kadardi (Koday, 2000: 334). Bu da Trabzori'da cay yetistiriciliginin, ziraat hayati icindeki onemini acikca gostermektedir.

TUrkiye'de Rize'den sonra 9ay tarmumn onern kazandigi iIlerden birisi de Trabzon'dur. Nitekim 2004 yih itibariyle Trabzon'da tanma elverisli arazinin (107417.5 hektar) % 14.7'si (15 832 hektar) cay tanrruna . aynlrmstir. GUniimUzde TUrkiye cay bahcelerinin % 21'i (15 832 hektar), Trabzon ilinde bulunmaktadir, 1945 yilmda 13.9 hektar cay bahcesinin bulundugu Trabzon, 2004 yilmda 15 832 hektarhk cay dikili arazisi ile onemli bir cay tanrru sahasi haline gelrnistir (Tablo 6). Zaten Trabzon ekonomisi icin findiktan sonra cay ikinci srrada bulunur. 1990·1992 yrllarmda yaklasik 20 000 hektar olan cay dikili alanlann 15 800 hektara

gerilemesi, ekonomik olmayan bahcelerin sokulerek fmdik bahcesi durumuna getirilmesi ile ilgilidir.

Tabln 6, Trabzon'da YIllara Gore a Dikim AlanlanndakiDe"i~imler(Hektar).

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004

21586 20185 15827 15842 15843 15843 15837 15832

Kayn.~:Trabzan TanmiIMudurlugu. . .

- Trabzori'da ,ay tanrru bUyUk olcude dogudaki ilcelerde onem

kazanrmsur, Burada

Of,

Hayrat,

SUrmene ve Arakh

ilceleri

,ay tanmnun

yogunlasngi sahalardir,

Ozellikle Of ilcesi, tanma elverisli arazisinin

(10

169 hektar)

%

85.6'smm (8 708 hektar) cay tanmma aynlrms olmasi ile dlkkati ~eker. Yagl~sartlarmm daha elverisli olmasi yamnda, ,ay tanmmm Rize'den doguya dogru yayilmasi boyle bir gelismeye zemin hazirlarrusnr, Trabzon'da ,ay tanrm genellikle 300-400ill yukselti kusagmda yapilmakla birlikte 500-600 m yuksekliklerde de ,ay bahcelerine rastlamr, Cay urununde desrekleme ahrnlanrnn yapilmasi, halkm ,ay tanrmna yonelrnesinde etkili olmustur. Bu nedenle ozellikle orman. ve mera alanlan, ,ay bahcesi haline getlrilrnlstir (Fotograf 3). Yukseltisi fazla olan ormanlik alanlann ,ay bahcesine donusturulmesi, kalite dusmesine neden olurken, yanlis arazi kullamrm sonucu dogal dengenin bozulmasi gibi ciddi sorunlan da gUndeme getirmektedir. Trabzon'da ~ay tanrru zarnan zarnan mtsir, fasulye, fmdik ve diger meyvelerle birlikte

i,

lee yapilrnaktadir. Daha cok fmdrk bahceleri icerisinde rastlanan cay bitkileri, verlm bakimmdan dtisuk degerler gosterirler (Fotograf 4). Bu nedenle iklim ve toprak ozelliklerine uygun olarak tek tip tanm UrUnUnUnyeti~tirilmesi daha ekonomiR olacaktrr,

Fotograf 3. Ormanlann Tahrip Edilerek Cay BahcesineDonU~tUrilldUilU

A

anlardan Bir Gorunum (Fotograf, Merkez Ilceye bagh yaklasrk 800 m yUkseklikteki Okcu Koyu'nden almrmstir).

Trabzon'da Cay Tunmmm Cografi Esaslan

Fotograf4.Fmdrk Bahcesi lcerisinde Yapilan Gay Yetistiriciliginden BirGorunum .

(Fotograf Merkez IlcedenAlmrrustir),

Trabzon'da cay dikiIi alanlann buyuklugu bakirmndan Of (8 708.2 hektar), Hayrat (2 571.0 hektar), Siirmene (2 244.2 hektar) ve Arakh (712.7 hektar) ilceleri basta geIir (Tablo 7, Sekil 1, Harita 2). Nitekim Trabzon'un dogusunda bulunan bu dart ilcenin ,ay dikim alanlan toplarrn 14 236.1 hektar kadardir. Bu da, Trabzon iii ,ay bahcelerinin (15 832 hektar) yaklasik % 89.9'u demektir. Bununla birlikte Of ilcesi, adeta ,ay tanmmm merkezi durumundadrr (Fotograf 5). Nitekim Trabzon'daki cay dikiIi alanlarm % 85.6'sl (8708.2 hektar) bu ilcede bulunmaktadrr, Bunlardan baska Merkez ilce (430.8 hektar), Vakfikebir (358.7 hektar), Dernekpazan (288.7 hektar), Besikduztl ( 142.7 hektar), Caykara ( 115.3 hektar) ve Koprubasr (110.8 hektar) cay tanmmm onem tasidig: diger ilcelerdir (Fotograf 6). Carsibasi (74.9 hektar), Yomra (47.1 hektar), Arsin (26.1 hektar) ve Akcaabat (0.8 hektar) ,ay bahcelerinin en az oldugu ilcelerdir, Trabzon'da ,ay bahcelerinin az oldugu yerlerde daha cok fmdik tanmmm onem kazanrrus oldugunu . belirtmek gerekir.

KtYI

kesiminde bulunan ilcelerin toplam cay bahcesi biiyiikliigii 12 746.2 hektardrr, Buda Trabzon'daki cay dikiIi alanlarm % 80.5 kadandir. Iklim kosullarmm kiyi kesimlerinde cay tannnna daha elverisli olmasi, boyle bir gelismeye zemin hazirlarrustrr. Trabzon'daki cay bahcelerinin ancak% 19.5'i (3 085.8 hektar) denize kiyisi olmayan ilcelerde bulunur.

j

FOlograf 6. Merkez Ilcedeki Monokultur Cay Bahcelerinden Bir Gorunurn. Fotograf 5. Of Ilcesindeki Cay Bahceierinden Bir Gorunum,

Trabzcn'da Cay Tanrrunm Cografl Esaslart

TabIo 7. Trabzon'da Cay Tanm Alanlanrun Ilcelere DagIlI$1 (2004).

Ilcenln Adl ---.!.a Bahces!(Ha) ~ninAdl Cay Bahcesl (Hn} Merkez 430.8 Derne~lzllfl 288.7 Akcuubut 0.8 Hayrat 2571.0 Arukh 712.7 KO)rtlb' I 110.8 A~n ~I Of 8~.2 Be ikdUzu 142.7 Surmene 2244.2 Carslbasl 74.9 VakfJkebir 358.7

(nvl;ara liS,] Yomra 47.1 TOPLAM IS 832

Kaynak: Trabzon Tanm II MUdtirlUgu.

ha 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000

§~8;J"'E

2000 1000 0

•

-

c " ~ N ;;

•

.c ~ i! N

• •

l!

_•

•

" .c ~ • · ' f

~L\!

•

•

:;

"

"

_~ ~

"

~c- ~

•

~ :I: a.

1:I::a

"

•

0-"

•

_0- (lj '0 u:I E ~ :> III

•

C ,

..

5-Trabzon'da Cay Sanayisi ve Cay Uretimi

Bilindigi uzere ~ay, sanayi sektorunde hammadde olarak

kullarulan

tarim urtmlerinden birisidir, Hasat edildikten sonra kisa surede i~lenmesi

Geographical Features Of TeaPlantation in Trabzon

zorunlulugu, ~ay tanrm bolgelerinde ~ay fabrikalanrun da kurulrnasma zemin hazrrlarmstir. Hasat edilen yas cay yapraklan, ~ay

fabrikalan

adi verilen tesislerde, islenerek kuru cay elde edilir.

20 Mayis 1942 tarih ve 4223 sayih kanun He cay

tanrm

esaslan belirlenmis ve uretilen caylar ise Tekel idaresine verilmi~tir. l;ay sanaylsine ozel sektorun girisi ise 1984 yilmda ~*a!1t1an 3092 saytil kanunla.

gerceklesmistir,

Destekleme

ahrm yapilan tarim urunierlnden birlsl olan

~ay,

basta

bir devlet

kurulusu

olan

Caykur ve oze] sektor fabrikalannda

islcnmektedir. Giinurnilz itibariyle Trabzon'da, 8'j l;aykur'a ait ounak uzere top lam 32 ~ay fabrikasi bulunmaktadir. Yrlhk 65 654 Ion kuru cay Uretim kapasitesine sahip olan fabrikalarda, 3 648 personet istihdam edilmektedir, Caykur'a ait fabrikalardan 5 tanesi cay tarnrunm yogunla~liglOf

ilcestnde

(Fotograf Z), digerleri ise Hayrat(1adet), Surmene (Iadet) ve Arakh(ladet) ilcelerinde bulunmaktadir, Belirtilen H~eler aYill zarnanda Trabzon'da cay tanrmmn en fazla onem kazandlgl yerlesmelerdir, Trabzon'da faaliyet

gosreren ozel

rray fabrlkalan 24 tane olup, bunlann da 11

tanesi

Of Ilcesindedlr (Fotograf 8). Caykur fabrikalannda iiretilen kuru ~ay puketlenrneden Rize'ye gonderilmekte' ve burada paketlenerek sansa sunulrnaktadir. Ozel sektor fabrikalannda paketleme uniteleri bulunmakta ve elde edilen kuru cay cesitli tip ve boylarda paketlenerek pazarlanrnaktadir.

Ureulen

kuru caylar Turkiye

'nin

hemen her

tarafma

pazarlanmaktadir,

I

Trabzon'daGayTanmmm Cografl Bsaslan

.Fotograf S. Of llcesindekl Ozel Cay Fabrikalarr, Daha <;:ok Solakh Vadisi'nde Toplanmisur.

Trabzon'da cay Uretimini ya~ ,ay yapragi ve kuru ,ay seklinde incelemek uygun olacaktrr. 1 kg kuru ,ay elde edilebilmesi icin islenrnesi gereken yas cay miktan yaklasik 5 kg kadardir. Trabzon' da yas ,ay yapragi Uretiminde Of, Hayrat, Surmene ve Arakh ilceleri basta gelir. Trabzon ilinde 1990 yrlmda 114 773 ton ya~cay yapragi islenerek 21900 ton kuru cay elde edilrnis, 2003 yilmda ise islenen yas cay yapragi 150 600 tona, Uretilen kuru ,ay miktan ise 26 660 tona ulasrmsnr (Tabla 8, Sekil 2). Belirtilen donernler arasmda yas cay Uretimi% 31.2 (35 827 ton), kuru ,ay Uretimi ise %21.7 (4 760 ton) kadar bir artis gostermistir, Boyle olmakla birlikte Trabzon ilinde gerek yas ,ay ve gerekse de kuru cay tiretiminde belirli bir istikrann olmadigi dikkati ceker, Cay dikili alanlann azalmasma karsm 1998,2000 ve 2003 yillannda yas ,ay yapragi uretiminde gozlenen artislar, iklim kosullanrnn elverisli olmasi ve basat islemi sirasmda taze olmayan yaprak ve surgunlerin de ahnmasryla ilgilidir. Bu durum cay Uretiminin artrnasma, aneak kalitenin dusmesine neden olur. Turkiye ,ay tanmmm karst karsrya bulundugu en onemli sorunlardan birisi de budur.

Kaynak:D.LE.. Tanmsal Yapi, 1990-1992-1994-1996-1998-2000-2003 denahnrmsnr.

-Ylliar Cay Arazisi (Haj Ya~<;ay (Ton) Kuru <;ay (Ton)

1990 21586 114773 21900 1992 20 185 139431 27707 19~4 15827 123626 25320 1996 15842 115067 21969 1998 15843 176700 32112 2000 15843 130309 23856 2003 15832 ISO600 26660 ,

Tabla 8. Trabzon'da Cay Arazisi Miktarlan, Yas ve Kuru Cay Uretim Durumu (1990 2003)

2003 2000

1992 1994 . 1996 1998

I

illYa§

~ay

a Kuru

~ay

I

1990 Ton 1 8 0 0 0 0 . . - r - - - , 1 6 0 0 0 0 . 1 + -140000~L--_c 120000J<-~--­ 100000 80000 60000 40000 20000

o

SekilZ, Trabzon'daYillara GoreYasve Kuru CayUretirnDurumu.

Trabzon ilinde hem yas ,ay ahmlannda ve hem de kuru ,ay Uretiminde, Caykur'a ait 8 fabrika basta bulunur. Nitekim 1996 yilmda Trabzon'da elde edilen yas ,aym (114 773 ton) % 86.5'ini (99 282 ton) Caykur, aneak% 13.5 (15 491 ton) kadanmn da ozel ,ay fabrikalan alrmsnr. GUnUmUzde de yine ya~,ay ahmlannm yandan fazlasmi Caykur fabrikalan gerceklestirrnekle birlikte, ozel fabrikalann ,ay ahm miktarlan da onemli olcude artisgostermistir. 2003 yihnda elde edilen ya~caym (150600 ton) % 62.6'SIOI (94289 ton) Caykur, % 37. 4'Unii de (56 311 ton) ozel fabrikalar alrmstir. Goruldugu iizere her gecen yrl Caykur'un aldig; cay miktarlan oransal olarak azahrken, ozel <;oay fabrikalanmn ahm miktarlan artmaktadir. Bu durumun temel sebebi, Caykur'un iirUn bedellerini pesin olarak odememesi ve iireticilere kota koymasi olarak gosterilebilir.

- Trabzon' daGayTanmmm Ccgrafi Esaslan

Kaynak: D.LE. ve TrabzonTamn II Mndurtugu vertlermden hcsaplanmrsur.

Tablo 9, Trabzon'da Caykur ve Ozel FabrikalannYa~Cay Alirn Miktarlan (Ton),

Yillar Caykur %'si Ozel %'si Tcplam

199G 99282 86.5 15491 l3.5 114773 1998 135075 76.4 "41625 23.6 176700 2000 91587 70.3 38722. 29.7 130309 2003 94289 62.6 56311 37.4 150600 .. Ton140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000

o

1996 1998 III9.ykur 2000 [JOzel

I

2003

SekilS. Trabzon'da Caykur ve Ozel Fabrikalann Cay Ahm Miktarlan.

Kisaca ozetlemek gerekirse, 49 776 ciftcinin 15 832 hektarhk bir alanda cay tanrm ile ugra~tlgl, Trabzon'da 2003 yilt itibariyle 150 600 ton yas cay yapragr elde edilmistir, Bu da aym YIl, Turkiye toplam ya~ cay Uretiminin (869 000 ton) % 17.3'UnU olusturrnaktaydr. Yine 2003 yilmda Turkiye'de uretilen kuru caym (155 000 ton) yaklasrk % 17.2 (26 660 ton) kadanru da Trabzon iii karsilanusur. 8'i Caykur'a ait olmak uzere toplam 32 fabrikada 3 648 persone! istihdam edilmektedir. Turn bunlara caym hasat edilmesi, fabrikalara tasmmasi ve pazarlanmasi gibi faaliyetlerin de olusturdugu istihdam eklenirse, Trabzon ilinde ~ay tanmmm ekonomik onemi daha da iyi anlasihr.

6-Sorunlar, Onerller ve Sonuc

Trabzon'da tanmsal yapmm temelini olusturan urunlerden birisi de caydir, iIdeki ticari tanm urunlerden biri olan cay, sanayi sektoru icin de onernli bir hammadde kaynagi durumundadtr. Cay Ttirkiye'de dogal yetisme kosullaruu, ozellikle Dogu Karadeniz Bolllmu kiyi kesimlerinde bulmustur, Trabzon gerek cay dikim alanlan ve gerekse de uretim miktarlan bakirnmdan Rize'den sonra ikinci sirada gelir. Cok sayida ailenin temel

gecim kaynagi olan 9ay tanrm, cozum bekleyen bir takim sorunlarla karst karsiyadir. Bu sorunlara getirilecek rasyonel cozumler, g09 hizmm azalulmasmda da etkili olabilecektir. Trabzon'da cay tanmmm cozum bekleyen temel sorunlanm ve almmasi gereken onlemleri su sekilde siralayabiliriz:

• Aile basma dusen cay bahcesi btiyiiklQgUni!1! yetersiz olmasi, ciftcilerin elde ettikleri kazanclan azaltmaktadir. Bu da cay tanrmnda bir takirn bakim faaliyetlerinin uygulanmasi imkannu ortadan kaldirmaktadir. Nitekim gunumuzde Trabzon'daki 9ay bahcelerinin yaklasik % 80'i 5 donumden daha kucuk isletmelerden olusmaktadir, Daha 90k miras sisteminin ortaya koydugu bu durum, cozulmesi gereken en onemli hususlardan biridir.

• Trabzon'daki 9ay bahcelerinin yaklasik % 30'unun ekonomik verim yasrm tamamlarrus olmasi, verimdii~iikliigiineneden olmaktadir. Cay bahcelerinin iklim ve toprak ozelliklerinc uygun, verimi yiiksek tiirlerle genclestirilmesi kacimlmazdir. Ancak boyle bir cahsmada iireticilere, devlet destegi saglanrnahdrr,

• Cay dikili alanlarm asm genislernis olmasi, uzerinde durulmasi gereken bir baska sorundur. Ozellikle orman ve mera alanlan tahrip edilerek 9ay bahcesine donusturulmustur, Bu da dogal denge bozulmalanm da beraberinde getirmistir, Aynca yagl~ ve toprak ozellikleri nedeniyle ekonomik olmayan cay bahceleri sokulerek altematif tanm iiriinlerine onem verilmelidir. Kivi, bu alternatif iiriinlere bir ornek olabilir.

• Cay tanrm, tiim yil boyunca bakim isteyen bir faaliyettir. Cay fidanlarmm yetistirilmesi, bahcelere tasmmasi, bahcelerin capalanmasi, gubrelenmesi, cay agaclannm budanrnasi, zararhlarla miicadele ve caym hasat edilmesi en onemli bakim faaliyetleridir. Arasnrrna sahasmda, 9ay bahcelerine uygulanan bakim faaliyetleri son derece yetersiz ve bilincsiz bir sekilde siirdiiriilmektedir. Trabzon Tanm

il

Mtldurlugu tarafmdan yapilacak cahsmalarla bu eksiklikler giderilmelidir.

• Bilindigi iizere cay, destekleme alimlannm yapildrgi tanm iiriinlerimizdendir. Bir! devlet kurulusu olan Caykur ve ozel sektor fabrikalan, yas 9ay alurtlan yapmaktadir. Ancak Caykur'un yas cay ahmlannda kota uygulamasi ve iiriin bedellerini pesin odernemesi, cay yetistiricilerini zor durumda birakmaktadir. Buna karsm ozel sektor fabrikalanmn dusuk fiyatla yas cay ahrm yapmasi diger bir sorundur. Bu sorunlann giderilmesinde Caykur'un yeniden yapilandmlmasr, cay tanm alanlanmn gozden gecirilerek simrlandmlmasi gerekmektedir.

• Dogu Karadeniz genelinde oldugu gibi Trabzon'da da iiretilen 9aym kalitesi Diinya standartlannda degildir. Ozellikle

yagis

degerlerinin

Trabzon'da(3Y Tannumn Cografl Esaslan

9ay tanrrn icin yetersiz olmasr ve hasadm rnakasla yaprlmasi bu durumun temel sebepleri olarak gosterilebilir. Daha fazla yas 9ay elde etmek icin taze oImayan yaprak ve sUrgUnlerin de hasat edilmesi, kalitenin dusmesine neden olrnaktadir, Bu nitelikteki yas caylann titizIikle incelenerek ahnmarnasi, Uretilen caym kalitesi acismdan bUyUk bir onern tasrrnaktadrr.

• Uretim maliyetlerinin yuksekolusu, U1kemize kacak 9ay girisinin engellenememesi, arz fazlasmdan dolayt Caykur'un stokyapmasi ve ihracat icin yeni pazarlann bulunamamasi cay tanmmm 90zUm bekleyen diger sorunlarmi olusturmaktadrr,

Turkiye 9ay tanmmda onern tasiyan illerimizden biri de Trabzon'dur. Fmdiktan sonra en onernli tanm UrUnU olan 9ay, 90k sayrdaki ailenin de temel gecim kaynagl durumundadir. Belirtilen sorunlara getirilecek cozumlerle cay tarmu, hem Trabzon hem bolge ve hem de Ulke ekonomisi icin daha rantabl bir ozellik kazanacaknr,

KAYNAKl;:A

ARDEL, A., 1943, Trabzon ve Civaruun Morfolojisi Uzerine Gozlemler. TUrk Cografya Dergisi,Sayi: I, Ankara.

ARDEL. A., 1963, Samsun'la Hopa Arastndaki Kiy! Bolgesinde Cografi Miisahedeler. istanbul Dniy. Cografya Enst, Dergisi, Cilt: 7, Sayi: 13, istanbul.

D.M.i.G.M., 1984, Ortalama, Ekstrem Stcaklikye Yagrs Degerleri Bulteni (Gunluk-Ayhk). Ankara.

DOGANAY, H., 1989, Tirebolu (:ay Fabrikasi ve Bu Fabrikaya Bagb Cay Tanm

Bolgeleri. Cografya Makaleleri, AtatUrk Dniy. Fen-Edebiyat Fak. Yay.No: 37, Cografya Bol. Yay No: 3, Erzurum.

DOGANAY, H., 1998, Turkiye Ekonomik Cografyasi, Cizgi Kitabevi Yaymlan, Konya.

DOGANAY, H.,-DZDEMIR, D.,-i;;AHiN., LF., 2003, Cografya'ya Giri~-2(Genel Beseri ve Ekonomik Cografya). Aktif Yaymevi, Erzurum.

ERiN<;:, S., '1961, Dogu Karadeniz Kiytlartnda Fall ve Termik Tesirleri Hakkmda.

TUrk Cografya Dergisi,Sayi: 21, istanbul.

EROL, 0., 1952, Trabeon Sekileri Hakkinda Bir Not. A.D. Dil ve Tarih-Cografya Fak. Dergisi,Sayi: 1-2, Ankara;

GDNEY, S., 1985, Steak Bolgelerde Ziraat Hayan. istanbul Dniy. Cografya EnstitustiYay. No: 116, Edebiyat Fak. Yay. No: 2732, Istanbul.

GbNEY, S., 1987, TUrkiye Ziraatinin Cografi Esaslan. istanbul Dniy. Yay. No: 2600, Ccgrafya Bol. Yay. No: 110, istanbul.

KADIOGLU, Y., 2003, Akcaabat llcesi'nin (Trabzon) Beseri ve Iktisadi Cografya Ozellikleri. Ataturk Univ, Sosyal BilimJer Enst. (Basilmarms Doktora

Tezi), Erzurum. .

KOGMAN, A., 1993, TUrkiye Iklimi. Ege Univ. Edebiyat Fak. Yay. No: 72, izmir. KODAY, S., 2000, Turkiye 9ay TarimAlanlanninDagtllJl ve 9ay Uretimimizdeki

Geli~meler.Turk Cegrafya Dergisi, Sayi: 35, istanbul.

TEKELi, ST, 1943, Rize'de 9ay Yetistirmenin 'Tahir Esaslan: TUrk Cografya Dergisi, Sayi: 2, istanbul.

TRABZON iLi <;:EVRE DURUM RAPORU, 1996, T.e. Trabzon Valiligi iJ Cevre MUdUrlUgu. Trabzon.

TRABZON EKONOMiK RAPORU, 2003, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasi, Trabzon.

TRABZON MASTER PLAN!, 2005,

n

Tarim KlfsaJ Kalkmrna Master Plarumn HazrrlanrnasmaDestek Projesi. Trabzon.

TUN<;:DiLEK, N:, 1960, Tiirkiye'de 9ay Ziraati (Gelismesi ve Problemleri).

istanbul Univ, Cografya Enst. Dergisi, Sayi: 11, istanbul.

ZAMAN, M., 2004, Vakfikebir Ilcesi'nin Cografyasr, Ataturk Univ. Yay. No: 937, Fen-Edebiyat Fak. Yay. No: 102, Arasnrrna Serisi No: 73, Erzurum. www.fao.org

Trubzon'da Cay TannurunCogruftEsaslan