Mortalite
ĝle ĝlgili Önemli Ölçütlerin Dünyadaki ve Türkiye’deki
Durumu
Situation of Mortality Related Important Indicators in the World and in Turkey
ĝslim Sungur
1, Meltem Çöl
11 Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Halk Saþlþ Anabilim Dal
Ülkelerin geliĹmiĹlik düzeyi için kullanlan önemli ölçütlerden bazlar da mortalite ölçütleridir. Mortalite ölçüt-lerindeki deþiĹimi ve nedenlerini irdelemek atlacak admlar açsndan yol göstericidir. Bu nedenle dünyada ve Türkiye’de yaĹa standardize mortalite hzlarn ve mortalite nedenlerini belirlemek, anne ve çocuk ölümlerinin trendini görmek yararl olacaktr. Yüz binde yaĹa standardize mortalite hz bulaĹc hastalklar için dünyada 178, Türkiye’de 44, bulaĹc olmayan hastalklar (BOH) için dünyada 539, Türkiye’de 555’tir. Çocuk ölümlerine bakldþnda; 2015 DSÖ raporunda bebek ölüm hz dünya ortalamas için bin canl doþumda 33.6 olarak gösterilmiĹken, Türkiye için bin canl doþumda 16.5, beĹ yaĹ alt çocuk ölüm hz dünyada bin canl doþumda 45.6, Türkiye’de bin canl doþumda 19.2 olarak gösterilmiĹtir. 2013 TNSA raporunda ise Türkiye için bebek ölüm hz bin canl doþumda 13, beĹ yaĹ alt ölüm hz 15 olarak gösterilmiĹtir.
Dünyada ve Türkiye’de son verileri deþerlendirdiþimizde, beĹ yaĹ alt çocuk ve anne ölümleriyle ilgili 2015 yl için ortaya konan Binyl kalknma hedeflerine ulaĹlamadþ görülmektedir. YaĹam koĹullaryla yakndan iliĹkili olan bulaĹc hastalklarn ve özellikle düĹük ve orta gelirli ülkelerdeki mortalitesi yüksek olan BOH’larn azaltlmasna ve zemin hazrlayan davranĹsal etmenlere yönelik etkili yaklaĹmlar geliĹtirilmelidir. Bebek ve çocuk ölümlerini önlemek için doþum öncesi bakm ve saþlkl doþumu da içeren özellikle yenidoþan dö-nemindeki doþru yaklaĹmlar ve çocuþun izlemi önceliklerimizi oluĹturmaldr. Anne ölümleri açsndan da doþum öncesi ve sonras bakma eriĹim, adolesan gebeliklerin ve buna baþl komplikasyonlarn engellen-mesi saþlanmaldr.
Anahtar Sözcükler: Mortalite Ölçütleri, YaĹa Standardize Mortalite Hz, Çocuk Ölümleri, Anne Ölümleri
Some of the important indicators that used to measure the level of countries’ development are mortality indicators. Analyzing changes in the indicators and causes of mortality will be guiding for the steps to be taken. Therefore, it will be useful to determine age-standardized mortality rates and mortality causes in the world and in Turkey and see the trends of maternal and child deaths. Age-standardized mortality rate is 178 in the world, 44 in Turkey for communicable diseases, 539 in the world and 555 in Turkey for non-contagious diseases (NCDs). For child mortality in 2015 WHO report, the world average infant mortality rate is shown as 33.6 per 1000 live births and 16.5 per 1000 live births for Turkey, under-five child mortality rate is shown as 45.6 per 1000 live births in the world, 19.2 per 1000 live births in Turkey. In 2013 TNSA report in-fant mortality rate is shown as 13, per 1000 live births under-five mortality rate is shown as 15 per 1000 live births for Turkey.
When we assess recent data in the world and in Turkey, it is seen not to have achieved the millennium de-velopment goals laid down for 2015 on under-five child mortality and maternal mortality. Effective ap-proaches should be developed to reduce contagious diseases closely related to life conditions and NCDs which have high mortality particularly in low and middle income countries and for the behavioral factors that predispose.
To prevent infant and child deaths, right approaches particularly during the neonatal period including pre-natal care and child monitoring should create our priorities.
In terms of maternal mortality; access to prenatal and postnatal care, prevention of adolescent pregnancy and related complications should be provided.
Key Words: Mortality Indicators, Age-standardized Mortality Rate, Child Mortality, Maternal Mortality
Bir toplumun saøløn tanmlamak, çeûitli faktörlerle iliûkisini ve zaman içinde gösterdiøi deøiûimi belirlemek, top-lumlar birbiriyle karûlaûtrmak için çeûitli ölçütler kullanlr. Bu ölçütleri belirlemek saølk hizmetlerinin plan-lanmas, programlanmas açsndan gereklidir. Bunlarn içinde mortalite ölçütleri önemli bir yer tutmaktadr. Ayrca DSÖ’nün Binyl Kalknma
Hedefleri içinde bütün ülkeler için belirlemiû olduøu;1990-2015 yllar arasnda beû yaû alt çocuk ölümlerini 2/3 orannda, anne ölümlerini ise 3/4 orannda azaltma gibi hedeflere ulaû-ma durumu da bu konuda atlacak admlar için temel belirleyicilerdendir. Bu baølamda dünyada ve Türkiye’de önemli mortalite ölçütlerindeki mev-cut durumu ve deøiûimleri görmek,
GeliĹ tarihi : 21.08.2015 x Kabul tarihi: 27.02.2016 ĝletiĹim
Dr. ĝslim SUNGUR Tel: 0 312 595 86 25 E-posta: sungurislim@gmail.com
Ankara Üniversitesi Tp Fakültesi Halk Saþlþ Anabilim Dal
7DEOR 7UNL\H¶GH(Q)D]ODgOPH
1HGHQ2ODQøON+DVWDOÕN
Ölüme Neden Olan Hastalk (%) DolaĹm sistemi hastalklar 40.4 ĝyi huylu ve kötü huylu tümörler 20.7 Solunum sistemi hastalklar 10.7 Endokrin, beslenme ve
metabolizmayla ilgili hastalklar 5.1 DĹsal yaralanma nedenleri ve
zehirlenmeler 4.3
Sinir sistemi ve duyu organlar
hastalklar 4.4
Diþer (enfeksiyon ve parazit hastalklar, mental ve davranĹsal bozukluklar, kas-iskelet sistemi ve baþ dokusunun hastalklar
14.4
Kaynak: TÜĝK, ölüm nedeni istatistikleri,2014
DSÖ tarafndan belirlenmiû olan ço-cuk ve anne ölümleriyle ilgili Binyl Kalknma Hedeflerine ulaûma duru-munu deøerlendirmek yararl olacak-tr. Bu nedenle bu derlemede, saølkla ilgili temel mortalite ölçütleri olan ya-ûa standardize mortalite hzlar, bebek ve çocuk ölüm hzlar ve anne ölüm orannn ele alnmas amaçlanmûtr.
YaĹa Standardize Mortalite
Hzlar
Toplumlar mortaliteyi etkileyebilecek çeûitli özellikler açsndan farkllklar gösterebilir. Bunlardan yaû daølm en önemlisidir. Toplumlarn yaû yap-sndaki farkllklar göz önüne almad-ø için kaba ölüm hz mortalite aç-sndan iyi bir ölçüt deøildir. Toplum-lar karûlaûtrmada toplumun yaû ya-psnn etkilerini gidermek için, stan-dart bir nüfus yapsna uyarlanarak hesaplanan yaûa standardize hzlar kullanmak gerekir (1).
Dünyada bütün nedenler açsndan 100 bin populasyonda yaûa standardize mortalite hz, Afrika’da en yüksek (> 1500), Amerika (kuzey Amerika), Av-rupa (Bat AvAv-rupa) ve Bat Pasifikte en düûük (<500)’tür (2).
Mortalite nedenleri temelde bulaûc hastalklar, bulaûc olmayan hastalk-lar (BOH) ve yaralanmahastalk-lar ohastalk-larak üç gruba ayrlmaktadr. Nedene özel, ya-ûa standardize mortalite hzlarna ba-kldønda; dünya ortalamas 100 bin-de bulaûc hastalklar için 178, BOH için 539, yaralanmalar için 73 olup, Türkiye’de ise bulaûc hastalklar için 44, BOH için 555, yaralanmalar için 39’dur (2).
Dünya Saølk Örgütü (DSÖ) bölgelerine göre bakldønda; bulaûc hastalklar için 100 bin populasyonda yaûa stan-dardize mortalite hz en yüksek Afri-ka’da (683) olup, Avrupa (45), Bat pasifik (56) ve Amerika (63)’da çok daha düûüktür. Gelir düzeyine göre ülkeler snflandrldønda, yüksek ge-lirli ülkelerde 34, düûük gege-lirli ülke-lerde 502’dir(2). Bu verilere bakld-ønda bulaûc hastalklar açsndan bölgeler ve ülkeler arasnda farkllklar bulunduøu ve bulaûc hastalklarn
baz bölgelerde hala önemli bir sorun olmaya devam ettiøi görülmektedir. Bulaûc olmayan hastalklar için 100 bin
populasyonda yaûa standardize mor-talite hz en yüksek Güneydoøu As-ya, Doøu Akdeniz ve Afrika bölgele-rinde olup birbirine yakn ve 650’nin üzerindeyken, en düûük olduøu Ame-rika bölgesinde 437 ‘dir. Yüksek gelir-li ülkelerde 397, düûük gegelir-lirgelir-li ülkeler-de 625’tir (2).
Yaralanmalar için 100 bin populasyonda yaûa standardize mortalite hz en yüksek Afrika (116), en düûük Avru-pa (49)’dadr. Yüksek gelirli ülkelerde 44, düûük gelirli ülkelerde 104’tür (2). Bu son verilere bakldønda; bulaûc
hastalklar arasndaki mortalite hz farknn BOH’larda azaldø, BOH’larn hemen bütün bölgelerde mortalite hzlarnn yüksek ve birbiri-ne biraz daha yakn olduøu görülmek-tedir (2). BOH’lar, düûük ve orta ge-lirli ülkelerde daha genç yaûta ölüme neden olmaktadr. Onalt milyon BOH ölümü 70 yaûndan önce ger-çekleûmiû olup; bu "erken" ölümlerin %82’si düûük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmiûtir (3,4).
ùkibinonikide ‘de 56 milyon ölümün 38 milyonu, yani %68’i BOH‘lara baøl-dr. BOH’lara baøl ölümlerin de yak-laûk dörtte üçü düûük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmektedir ve BOH’lar Afrika hariç çoøu bölgede en sk ölüm nedeni olup, bu bölgede de giderek artmaktadr. Bulaûc ol-mayan hastalklara baøl en fazla ölüm Bat Pasifik bölgesinde (10.9 milyon), sonra srasyla Güneydoøu Asya (8.51milyon), Avrupa (8.17 milyon), Amerika (5.14 milyon), Afrika (2.76 milyon) ve Doøu Akdeniz (2.26 mil-yon)’de gerçekleûmiûtir. Bulaûc ol-mayan hastalklarn 2010-2020 ara-snda küresel olarak %15 artacaø, en fazla artûlarn ise Afrika, Doøu Ak-deniz ve Güneydoøu Asya’da olup ar-tûn yaklaûk %20’yi geçeceøi öngö-rülmüûtür (3).
Bulaûc olmayan hastalk ölümlerini nedenlerine göre sralayacak olursak; 38 milyon ölümün 17.5 milyonu kar-diyovasküler hastalklar, 8.2 milyonu
kanserler, 4 milyonu solunum sistemi hastalklar ve 1.5 milyonu ise diyabet nedeniyledir. Bu dört neden BOH’larn %82’sini oluûturmaktadr (3).
Türkiye’de ölüme neden olan ilk hastalk grubu da dolaûm sistemi hastalklar-dr ( Tablo 1) (5).
Bulaûc olmayan hastalklarda risk faktör-lerine baktømzda; tütün kullanm, saølksz beslenme, fiziksel aktivite yetersizliøi ve alkolün zararl kullan-m dört temel metabolik/ fizyolojik deøiûiklik olan yüksek kan basnc, aûr kilo/ obezite, kan ûekeri yüksek-liøi ve kolesterol yüksekyüksek-liøine neden olmakta, birçok BOH da bu dört me-tabolik/ fizyolojik deøiûikliøe baøl olarak oluûmaktadr(3).
Bebek Ölümleri, Yenidoþan
Ölümleri ve BeĹ YaĹ Alt
Ölümler
Bebek Ölümleri
Beû yaû alt çocuk ölümlerinin %70’i yaûa-mn ilk ylnda meydana gelmektedir. (6,7)
ùlk bir yl içindeki ölümlerin %67’sini de yenidoøan ölümleri oluûturmaktadr. En sk bebek ölüm nedenleri konjeni-tal malformasyonlar, enfeksiyonlar,
perinatal asfiksi, metabolizma hasta-lklar, prematürelik ve düûük doøum aørlødr (6,7).
Binyl Kalknma Hedeflerinden dördün-cüsü (BKH 4), 1990-2015 yllar ara-snda beû yaû alt ölümlerin 3’te 2 orannda azaltlmasdr. Ancak beû yaû alt ölümlerin çok büyük bir ksmn oluûturan bebek ölüm hz dünya ge-nelinde 1990 ylnda 1000 canl do-øumda 62.7 olup, 2013 ylnda 33.6’ya düûmüûtür (2). Ayrca bebek ölümlü-lüøündeki azalma ne yazk ki eûit bir biçimde gerçekleûmemiûtir. Geliûmiû ülkelerin bebek ölümlülüøünü azalt-maktaki baûars, diøer ülke gruplar için ayn hzda seyretmemiû, aradaki
oransal fark yllar içinde giderek açl-mûtr (8).
DSÖ bölgelerine göre bakldønda bebek ölüm hznn Afrika’da en yüksek, Avrupa’da en düûük olduøu ve bebek ölüm hznda en fazla düûüûün Bat Pasifik’te gerçekleûmiûken, en az dü-ûüûün Afrika’da olduøu görülmektedir (Tablo 2).
Türkiye için bakldønda; bebek ölüm hz TUùK (Türkiye ùstatistik Kuru-mu), UNICEF, SB-SùY ( Saølk Ba-kanlø Saølk ùstatistikleri Yllø) ve TNSA (Türkiye Nüfus ve Saølk Araûtrmas) kaynaklarnda farkl bü-yüklükte bildirilmektedir. Türkiye ùs-tatik Kurumu verilerinde 2013 yl için binde 10,8, 2014 yl için binde
11,1 olarak, UNICEF 2015 yl rapo-runda 2013 yl için binde 17 olarak bildirilmiûtir. Saølk Bakanlø saølk istatistikleri yllø verilerinde 2013 yl için bebek ölüm hzn binde 7.8 ola-rak bildirmiûtir. Türkiye Nüfus ve Saølk Araûtrmas -2013 ise önceki beû yl için, bebek ölüm hzn binde
13 olarak bildirmektedir (9-12). Bu farkllklarda çeûitli kurumlarn bebek ölüm hz hesaplamalarnda farkl ta-nmlama ve yaklaûmlar kullanyor olmalar da etkilidir (13). Dünya Saø-lk Örgütü 2015 raporunda Türki-ye’de bebek ölüm hz binde 16.5 ola-rak gösterilmiû ve çocuk ölümleriyle ilgili kayt sisteminin hala eksiklikleri olduøu notu düûülmüûtür (2) (Tablo 3).
7DEOR'6g%|OJHOHULQH*|UH%HEHNgOP+Õ]ODUÕ1HRQDWDO0RUWDOLWH+Õ]ODUÕYH%Hú<Dú$OWÕgOP+Õ]ODUÕ &DQOÕ'R÷XPGD DSÖ Bölgesi 1990 Yl 2013 Yl Bebek Ölüm Hz Neonatal Mortalite Hz
BeĹ YaĹ Alt Ölüm Hz
Bebek Ölüm Hz
Neonatal Mortalite Hz
BeĹ YaĹ Alt Ölüm Hz Afrika 105.9 44.7 175.6 59.9 30.5 90.1 Amerika 33.7 17.6 42.4 12.4 7.6 14.7 Güneydoþu Asya 83.6 47.4 118.3 37.3 25.9 46.9 Avrupa 26 14.1 31.9 10.5 6.1 12.2 Doþu Akdeniz 74.6 40 100.6 42.5 25.8 55.2 Bat Pasifik 40.3 23.5 52.1 12.7 8.4 15.3 Dünya geneli 62.7 33.3 90.2 33.6 20 45.6 .D\QDN :+2:RUOG+HDOWK6WDWLVWLFV 7DEOR7UNL\H¶GH6RQ%Hú<ÕOLoLQ81,&()6%6ø<78ø.YH716$¶\D*|UH%HEHNgOP+Õ]ODUÕ &DQOÕ'R÷XPGD Veri Kaynaþ 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Türkiye istatistik kurumu - 13.9 12 11.7 11.6 10.8
UNICEF 20 19 14 12 12 17 SB-SĝY 17 13.1 10.1 7.7 7.4 7.8 TNSA 17 - - - - 13 DSÖ 20 18 12 12 12 16.5
Yenidoþan Ölümleri
Yenidoøan dönemi dediøimiz, yaûamn ilk 28 günü hayatta kalma adna en savunmasz dönem olup her yl beû yaû alt ölümlerinin %44’ü yenidoøan döneminde meydana gelmektedir. Yenidoøan ölümlerinin dörtte üçü ya-ûamn ilk haftasnda, yaklaûk yars ise ilk 24 saatte meydana gelmektedir.
Yenidoøan ölümlerinin baûlca neden-leri prematürite ve düûük doøum aør-lø, enfeksiyonlar, asfiksi ve doøum travmasdr. Bu nedenler, bu yaû gru-bundaki ölümlerin % 80’ini oluûtur-maktadr (14,15). Doøum asfiksisi ve travmadan ölümleri azaltmada (-%29) ve prematüriteye baøl komplikasyon-lar azaltmada (-%14) geliûmelere raømen, yenidoøana yönelik
müdaha-leleri arttrmaya ihtiyaç vardr. Geliû-mekte olan ülkelerde yenidoøanlarn yaklaûk yars doøum srasnda ve hemen sonrasnda bakm almamakta-dr. Buna karûlk DSÖ ve UNICEF yenidoøan saøkalmn arttrmak ama-cyla yaûamn ilk haftasnda saølk personeli tarafndan ziyaretlerle, anne sütünü teûvik, yenidoøan scak tutma, göbek baø ve cilt bakmnda hijyen,
ùHNLO7UNL\H¶GH716$¶\D*|UH%Hú<Dú$OWÕdRFXNgOP+Õ]ODUÕ
ciddi saølk sorunlar belirtilerini de-øerlendirme, doøum kayd ve ulusal programlara göre zamannda aûlama, ek bakm ihtiyac varsa belirleyip des-tekleme, lokal enfeksiyon ve baz bes-lenme sorunlar için evde tedavi ola-naø saølama konularn ön plana al-maktadr (16). Beû yaû alt ölümlerin 1990’da %37 ‘si bu dönemde meyda-na gelmiûken, 2013’te %44’ e çkmas, beû yaû alt mortalite hz ve neonatal mortalite hzndaki düûüûe raømen yenidoøan ölümlerinin paynn gide-rek arttøn göstermektedir. Bu du-rum, beû yaû alt saølk müdahalele-rinden farkl olan, özellikle yenidoøan ölümlerinin baûlca nedenlerine yöne-lik saølk müdahalelerini ele almamza vurgu yapmaktadr (2). Neonatal mortalite hz dünya genelinde 1990’dan 2013 ylna 1000 canl do-øumda 33’ten 20’ye düûmüû yani %39 azalmûtr (2). DSÖ bölgelerine göre bakldønda ise bu hz en yüksek Af-rika, en düûük Avrupa bölgesinde olup yine düûüû en az Afrika bölge-sinde olmuûtur (Tablo 2) (2). Dünyada olduøu gibi Türkiye’de de
be-bek ölümlerinin büyük bir ksm ye-nidoøan döneminde gerçekleûmekte-dir. Türkiye için neonatal mortalite hz 2013 TNSA raporunda son beû yl için 7 olarak bildirilmiûken, 2015 DSÖ raporunda 2013 yl için 11.2 olarak yer almûtr. (2,10,17).
BeĹ YaĹ Alt Ölümler
ùkibinonüç’te dünyada 6.3 milyon beû yaû alt çocuk ölmüûtür. Bu erken çocuk ölümlerinin yarsndan fazlas önlene-bilir koûullar veya basit müdahalelere eriûim ile tedavi edilebilir nedenlere baøldr (14). Beû yaû alt ölüm hz dünya genelinde 1990-2013 yl aras 1000 canl doøumda 90.2’ den 45.6’ya düûmüûtür. Bu düûüû binyl kalknma hedefi (BKH) olan beû yaû alt çocuk ölümlerinin 2/3 orannda azaltlmas açsndan bakldønda, yetersizdir. Bebek ve yenidoøan ölümlerinin ön-lenmesi hedefe ulaûmak için anahtar role sahiptir. DSÖ bölgelerine göre bakldønda, Afrika Bölgesinde beû yaû alt ölüm hz, Avrupa’nn 7 ka-tndan daha yüksektir (2) (Tablo 2). Beû yaû alt çocuklarda önde gelen ölüm
nedenleri; erken doøum komplikasyon-lar, pnomoni, doøum asfiksisi ve
travmas, bulaûc olmayan hastalklar ve diyaredir. Malnütrisyon ise çocuk ölümlerinin %45’inin altta yatan nedeni olup, ciddi hastalklara daha kolay yaka-lanmaya neden olmaktadr (14).
Türkiye için TNSA 2013 sonuçlarn TNSA 2008 ile karûlaûtracak olursak; bebek ölüm hz 1000 canl doøumda 17’den 13’e, neonatal mortalite hz 13’ten 7’ye, beû yaû alt ölüm hz ise 24’ten 15’e düûmüûtür. Ancak postne-onatal mortalite hznda 2008’e göre binde 4’ten binde 6’ya bir artû görül-mektedir (17) (úekil 1). 2013 verilerini ortaya koyan 2015 DSÖ raporunda ise Türkiye için beû yaû alt ölüm hz 19.2 olarak verilmiûtir (2,18).
Anne Ölümleri
Her gün yaklaûk 800 kadn gebelik ve doøumla ilgili önlenebilir nedenlerden ölmektedir. 2013’te 289 000 kadn yi-ne gebelik ve doøumla ilgili önleyi-nebi- önlenebi-lir nedenlerden dolay ölmüûtür. Bu ölümlerin %99’u geliûmekte olan ülke-lerde, yarsndan fazlas Sahra-alt Af-rika'da, yaklaûk üçte biri Güney As-ya'da meydana gelmiûtir (19). Dünya-da kontraseptif kullanm düzeylerin-deki genel artûa raømen, kadnlarn çocuk sahibi olmay erteleme veya ön-leme istekleriyle, gerçek kontraseptif kullanm arasnda ciddi bir fark bu-lunmaktadr. 2011’de küresel olarak her 8 evli ya da birliktelik içinde olan kadndan birinin karûlanmamû aile
planlamas ihtiyac varken, bu durum Afrika için dört kadndan biri idi (14). Doøum öncesi en az bir kere bakm alan-larn oran 2007–2014 arasnda %83 iken bu oran 4 ve üzeri bakm için %64’e düûmüûtür (14). Doøum öncesi bakm düzeyi son dekatta dünyann birçok yerinde artarken, düûük gelirli ülkelerdeki kadnlarn sadece %46’s doøum öncesi bir kez bakm alabil-miûtir. Yüksek gelirli ülkelerde kadn-larn tamam en az dört defa bakm almûken, düûük gelirlilerin 1/3’ü dört bakm almûtr. Yüksek gelirli ülkeler-de doøumlarn %99’u saølk personeli tarafndan yaptrlrken, düûük gelirli-lerde bu oran %46‘dr (14).
ùkibinondört ylnda adolesan dönemdeki doøumlarn azalûna raømen, dünya genelinde 135 milyon canl doøumun 15 milyonunu 15-19 yaû adolesanlar yapmûtr. Adolesan gebelerde güven-siz düûük yapma ve erken doøum gibi risklere daha fazla yatknlk vardr. Düûük ve düûük-orta gelirli ülkelerde 15-19 yaû kadnlarn en önemli ölüm nedeni gebelik ve doøuma baøl komplikasyonlardr. onbeû yaûndaki bir kadnn anneliøe baøl nedenler-den ölme olaslø geliûmiû ülkelerde 1/3700, geliûmekte olan ülkelerde 1/160‘tr (14).
Anne ölümleri deøerlendirilirken karûlaû-trmalarda en çok kullanlan anne
7DEOR '6g%|OJHOHULQH*|UH$QQH
gOP2UDQODUÕ
DSÖ Bölgesi Anne Ölüm Oran (100.000) Afrika 500 Amerika 68 Güneydoþu Asya 190 Avrupa 17 Doþu Akdeniz 170 Bat Pasifik 45 Dünya geneli 210
Kaynak: WHO, World Health Statistics,2015
7DEOR 7UNL\H¶GH$QQHgOPOHULQLQ
1HGHQOHULQH*|UH'D÷ÕOÕPÕ
Anne Ölüm Nedenleri (%) Ante-,intra ve post-partum hemoraji 24.9 Ödem, proteinüri ve hipertansif bozukluklar 18.4 Diþer doþrudan nedenler (emboli, cerrahi komplikasyonlar, uterus rüptürü) 15.7 Bilinmeyen doþrudan nedenler 10.1 Gebeliþe baþl enfeksiyonlar 4.6
ĝntihar 3.2
Erken gebelik dönemi ölümleri 1.8
Dolayl nedenler 21.2
Kaynak: Türkiye Ulusal Anne Ölümleri ÇalĹmas 2005 Raporu
ölüm oran; anne ölümlerinin canl doøum saysna bölünmesiyle elde edilen bir ölçüttür. Anne ölüm oran 2013 yln yanstan DSÖ 2015 saølk istatistiklerine göre; dünya genelinde 100 bin canl doøumda 210’dur. Dünya Saølk Örgütü bölgeleri içinde en yüksek olduøu bölge Afrika (500), en düûük olduøu bölge ise Avrupa
(17) ’dr ( Tablo 4). Düûük gelirli ül-kelerde 450, yüksek gelirli ülül-kelerde ise 17’dir. Geliûmiû ülkelerde bu oran 16, geliûmekte olan ülkelerde ise 230’dur (2).
Binyl kalknma hedefinden beûincisi olan ‘Anne saøløn iyileûtirmek’ hedefin-de, 1990-2015 aras anne ölüm oran-n %75 azaltmak ve üreme saølø hizmetlerine evrensel eriûimin saø-lanmas vardr. Anne ölümleri 1990-2015 arasnda %45 orannda azalmû-tr. Ancak bu hz BKH’den oldukça uzak ve ölüm saylar kabullenemeye-cek kadar yüksek olup dünyann çeûit-li bölgeleri arasndaki farklar dikkat çekicidir (14).Tüm anne ölümlerinin yaklaûk %75'inden sorumlu en önemli nedenler ûiddetli kanama, yüksek kan basnc, enfeksiyonlar, doøum komplikasyonlar, güvensiz düûük gibi nedenlerdir (19). Anne ölümlerini azaltmak için; aile planla-mas hizmetleri iyi verilmeli, doøum öncesi ve doøum sonrasnda bakma dikkat edilmeli, doøum saølk perso-neli tarafndan ve saølk kuruluûunda yaptrlmal, kanama, enfeksiyon, pre-eklampsi gibi sk ölüm nedenleri iyi yönetilmelidir.
Türkiye’de 1997-1998 yllar arasnda, Saølk Bakanlø’nn, DSÖ, UNFPA ve Hacettepe Üniversitesi Tp Fakül-tesi Halk Saølø AD iûbirliøi ile se-çilmiû 53 ilin doøum yaplan bütün hastanelerinde “Anne Ölüm Neden-leri Araûtrmas” yaplmûtr. Bu ça-lûmada anne ölüm hz 49.2 olarak bulunmuûtur (20).
2005’te yaplmû olan Ulusal Anne Ölümleri Çalûmasnda ise hastane d-û ölümleri de dahil eden bir yöntemle çalûlmû olup anne ölüm oran 28.5 olarak bulunmuûtur (21). ‘Türkiye Anne Ölümü Araûtrmas’nn ardn-dan, araûtrmadaki sistem baz alnarak revize edilen veri sistemiyle oluûturu-lan ‘Anne Ölümleri ùzleme Program’
kapsamnda ‘Anne Ölümleri Veri
Siste-mi’ Ocak 2007 tarihinden itibaren kullanlmaya baûlamûtr. Bu verilerle 2012 yl anne ölüm oran 100 binde 15,4 olarak hesaplanmûtr (22). Dünya saølk örgütü ise 2013 yl için Türkiye’de anne ölüm orann 100 bin canl doøumda 20 olarak öngörmüû-tür (2). Türkiye’de anne ölüm neden-leri içinde, dünyada da olduøu gibi kanama, hipertansif bozukluklar, en-feksiyonlar önemli bir yer tutmakta-dr. (Tablo 5).
Sonuç
Ölümlerle ilgili dünya ve Türkiye’deki son veriler deøerlendirildiøinde; ölüm hzlar açsndan bölgeler ve ülkeler arasnda büyük farklar olduøu, ne-denlere göre ölüm hzlarnn da
önemli farkllklar yansttø görül-müûtür.
Önlenmesi görece kolay olan ve yaûam koûullaryla yakndan iliûkili bulaûc hastalklar dünyann büyük bir ks-mnda hala önemini korumaktadr. Son yllarda pay giderek artan ve da-ha da artacaø öngörülen BOH’larn da hem Türkiye’de hem de özellikle düûük ve orta gelirli ülkelerde yeterli kontrol önlemlerinin alnmamas ne-deniyle giderek büyüyen bir tehlike olduøu bilinmektedir. Hem bulaûc hastalklar hem de BOH’lar için ge-rekli önlemler geliûtirilmelidir. Çocuk ölümleri açsndan bakldønda
Binyl Kalknma Hedeflerine Türki-ye’de ve dünyada da pek çok bölgede ulaûlamamûtr. Mevcut durumun iyi-leûtirilmesi açsndan; doøum öncesi bakm ve saølkl doøumu da içeren özellikle yenidoøan dönemindeki za-mannda ve doøru yaklaûmlar, çocu-øun izlemi ve gelir gruplar arasnda hakkaniyetin saølanmas, önlenebilir çocuk ölümleri için anahtar öncelikler olmaldr.
Anne ölümlerinde kayda deøer düûüûler olmasna raømen bu düûüû, BKH’den oldukça uzak ve ölüm say-lar kabullenemeyecek kadar yüksek-tir. Bölgeler arasndaki uçurum; eûit-sizliklere, saølk hizmetine ayn orda eriûememeye vurgu yapmakta, an-ne ölümlerinde pay olan adolesan gebeliklerinin hala yüksek oranda ol-duøu görülmektedir. Anne ölüm oranlarndaki düûüûü hzlandrabil-mek için; ana sorun olan doøum ön-cesi ve sonras kaliteli bakma eriûim saølanmal, üreme hizmetleri- aile planlamasna önem verilmeli, adole-san gebeliklerin ve buna baøl komp-likasyonlarn engellenmesi için önlem alnmaldr.
Sonuçta binyl kalknma hedeflerine ulaûmak açsndan beklenenin çok ge-risinde bulunduøumuz görülmüû olup, önemli ölçütlerle ortaya koydu-øumuz saølk durumu için çok yönlü deøerlendirmeler, politikalar ve doøru yaklaûmlar ivedilikle hayata geçiril-melidir.
KAYNAKLAR
1- Gordis L. Epidemiology. 5th Ed. Phila-delphia: Saunders; 2014.
2- World Health Organization. World health statistics 2015. Eriûim: apps.who.int/iris/ bitstream/10665/112738/1/9789240692 671_eng.pdf?..Eriûim tarihi: 16.07.2015 3- World Health Organization. Global status
report on noncommunicable diseases 2014. Eriûim: apps.who.int/iris/ bitst-ream/10665/148114/1/9789241564854_ eng.pdf Eriûim tarihi 10.02.2015 4- World Health Organization.
Noncom-municable diseases. Eriûim: http://www .who.int/mediacentre/factsheets/fs355/e n/ Eriûim tarihi: 01.08.2015
5- Türkiye ùstatistik Kurumu, Ölüm Nedeni ùstatistikleri, 2014. Eriûim: http:// www. tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=18 855 Eriûim tarihi 10.07.2015
6- Pakiû I, Koç S. Ani Beklenmedik Çocuk Ölümlerinde Adli Tp Yaklaûm. ùçinde: Koç S, Can M, editör. Birinci Basamakta Adli Tp. 2. Bask. ùstanbul: ùstanbul Ta-bip Odas; 2011. s:117-127
7- Korkmaz A. Türkiye’de bebek ölüm nedenlerinin ve ulusal kayt sisteminin Deøerlendirilmesi. Çocuk Saølø ve Has-talklar Dergisi 2013; 56: 105-121. 8- Ergin I, Hassoy H. Bebek
ölümlülüøün-de eûitsizlikler: Dünya ve Türkiye’ölümlülüøün-deki du-ruma dair bir deøerlendirme. ùzmir Dr. Behçet Uz Çocuk Hastanesi Dergisi 2011; 1:98-104.
9- UNùCEF. The state of the world’s child-ren 2015: Executive Summary. Eri-ûim:www. unicef.org/publications/.../ SOWC_ 2015_ Summary_and_Tables. pd...Eriûim tarihi: 10.07.1015
10- Türkiye ùstatistik Kurumu. Temel doøur-ganlk ve ölümlülük göstergeleri. Eriûim: www.tuik.gov.tr/ Eriûim tarihi: 10.07. 2015
11- Baûara BB, Güler C, Yentür GK. editör. T.C. Saølk Bakanlø Saølk ùstatistikleri Yllø 2013. Ankara: Sentez Matbaaclk ve Yaynclk; 2014:1-199
12- World Health Organization. Global Health Observatory Data Repository Turkey statistics summary (2002 - pre-sent). Eriûim: apps.who.int/.../data/node. country.country-TU... Eriûim tarihi 04.03.2015
13- Eskiocak M, Selçuk G. Türkiye’de Saølk Bakanlø tarafndan bildirilen bebek ölüm hzlar üzerine eleûtirel bir deøerlendirme. Turk J Public Health 2014;12(3)
14- World Health Organization. Millennium Development Goals (MDGs). Eri-ûim:http://www.who.int/entity/mediace ntre/factsheets/fs290/en/index.html Eriûim tarihi: 27.02.2015
15- World Health Organization. Newborns: reducing mortality. Eriûim: http://www. who.int/entity/mediacentre/factsheets/f s333/en/index.html Eriûim tarihi: 26.02.2015
16- World Health Organization. Children: reducing mortality. http://www.who.int/ entity/mediacentre/factsheets/fs178/en/ index.html Eriûim tarihi: 26.02.2015 17- Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri
Enstitüsü. 2013 Türkiye Nüfus ve Saølk Araûtrmas. Eriûim: www.hips. hacette-pe.edu.tr/TNSA_2013_ana_rapor.pdf Eriûim tarihi: 23.02.2015
18- World Health Organization. Global Health Observatory Data Repository Turkey sta-tistics summary (2002 - present) Eri-ûim:apps.who.int/.../data/node. country. country-TU... Eriûim tarihi 04.03.2015 19- World Health Organization. Maternal
mortality. Eriûim: http://www.who.int/ entity/mediacentre/factsheets/fs348/en/ index.html Eriûim tarihi:08.02.2015 20- Akn A. Kadn Saølønda Eûitsizlikler Ve
Toplumsal Cinsiyet. Eriûim: buk-cam.baskent.edu.tr/index.php?option=co m_content. Eriûim tarihi:08.02.2015 21- Türkiye Ulusal Anne Ölümleri Çalûmas
2005. Eriûim: www.hips.hacettepe.edu. tr/uaop_ankara/UAOC2005-OzetRapor. pdf Eriûim tarihi: 26.02.2015
22- Anne Ölümleri ùzleme Ve Deøerlendirme Program. Eriûim: kadinureme.thsk.saglik. gov.tr/.../804-anne-ölümleri-izleme-ve-deøerlendi...Eriûim tarihi:19.02.2015
