1 T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI
ABDÜLVÂSÎ’ el-ALEFÎ’ (1108/1696)’NİN KUDSÎ HADİSLERE DAİR ESERİ - TAHRİÇ ve DEĞERLENDİRME –
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman Doç. Dr. Mahmut Yeşil
Hazırlayan Gençer DIRVARİ
074244021016
KONYA 2010
2
ÖNSÖZ ...5
KISALTMALAR... 11
GİRİŞ KONU VE KAYNAKLAR A.Araştırmanın Konusu, Önemi ve Amacı... 12
B.Araştırmanın Metodu ve Kaynakları ... 13
BİRİNCİ BÖLÜM ABDÜLVÂSÎ’ el-ALEFÎ’NİN HAYATI, İLMÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ I.ABDÜLVÂSÎ’ el-ALEFÎ’NİN HAYATI ve İLMÎ KİŞİLİĞİ... 15
A. Hayatı...15
B. İlmî Kişiliği... 16
II. ESERLERİ... 17
A. Kudsî Hadislere Dair Önceki Çalışmalar ... 18
B. Abdülvâsî’ ve el-Erbaûn mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye İsimli Eseri ... 20
1. Eserin Mâhiyeti ... 20
2.Eserde Geçen Kelime Açıklamaları ... 22
3.Kaynakları ... 22
C.Abdülvâsî’ el-Alefî’nin Eserine Benzeyen Diğer Yazmalar ... 23
İKİNCİ BÖLÜM el-ERBAÛN MİNE’L-EHÂDÎSİ’L-KUDSİYYE Tercüme, Tahrîç ve Değerlendirme A.Çalışmada Takip Edilecek Tahrîç Usûlü ... 26
B.el-Erbaûn mine’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’de Zikredilen Hadislerin Tahrîci... 27
3 2.Hadis... 28 3.Hadis... 31 4. Hadis... 36 5. Hadis... 39 6.Hadis... 42 7.Hadis... 44 8.Hadis... 47 9. Hadis... 50 10. Hadis ... 52 11. Hadis ... 53 12. Hadis ... 55 13.Hadis... 56 14.Hadis... 58 15.Hadis... 59 16.Hadis... 61 17.Hadis... 64 18. Hadis ... 67 19.Hadis... 68 20.Hadis... 70 21. hadis ... 73 22.Hadis... 74 23.Hadis... 76
4 24.Hadis... 78 25.Hadis... 83 26. Hadis ... 85 27. Hadis ... 87 28. Hadis ... 92 29.Hadis... 93 30.Hadis... 96 31.Hadis... 96 32.Hadis... 99 33.Hadis...101 34.Hadis...103 35.Hadis...105 36.Hadis...108 37.Hadis...110 38.Hadis...112 39.Hadis...114 40.Hadis...116 C.Genel Değerlendirme...119 SONUÇ ...122 BİBLİYOGRAFYA ...125 Ek. 1Hadislerin Fihristi... Ek. 2 el-Erbaûn mine’l-Ehâdisi’l- Kudsiyye YazmasIHata! Yer işareti tanımlanmamış.
5 BİLİMSEL ETİK SAYFASI
Adı Soyadı Gencer Dırvari
Numarası 07442244021016
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimler, Hadis Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Ö ğ re n c in in
Tezin Adı ABDÜLVÂSÎ’ EL-ALEFÎ’ (1108/1696)’NİN KUDSİ HADİSLERE
DAİR ESERİ TAHRİÇ ve DEĞERLENDİRME
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
6
YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU
Adı Soyadı Gencer Dırvar
Numarası 074244021016
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilileri, Hadis Bili Dalı
Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mahmut Yeşil
Ö ğ re n c in in Tezin Adı
ABDÜLVÂSÎ’ EL-ALEFÎ’ (1108/1696)’NİN KUDSİ HADİSLERE DAİR ESERİ - TAHRİÇ ve DEĞERLENDİRME –
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından
hazırlanan...başlıklı bu çalışma ……../……../…….. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler İmza
Doç. Dr. Mahmut Yeşil
Doç. Dr. Muhittin Uysal
7
Adı Soyadı Gencer Dırvari
Numarası 074244021016
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri, Hadis Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mahmut Yeşil
Ö ğ re n c in in
Tezin Adı ABDÜLVÂSÎ’ EL-ALEFÎ’ (1108/1696)’NİN KUDSİ HADİSLERE
DAİR ESERİ - TAHRİÇ ve DEĞERLENDİRME –
ÖZET
Çalışmamda, Abdülvâsî’ b. Adirrahmân el-Alefî (1108/1696)’nin el-Erbaûn
mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye adlı eserindeki birçok kudsi hadis Kütüb-i Tis’a’ dışında
olup, Kutsal metinlerden Tevrat ve İncil’le ilişkisi bulunmaktadır. Bu yüzden, bu çalışmamızda, metinlerin tahriç ve değerlendirmesinin yapılması önem arz etmektedir.
Giriş ve iki bölüm halinde hazırlanan araştırmanın giriş bölümünde konunun önemi, amacı, metod ve kaynakları ele alınmıştır. Birinci bölümde Abdülvâsî’ el-Alefî’nin Hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri tanıtılmaya çalışılmıştır. İkinci kısımda kudsî hadislere dair kırk hadis çalışmaları, Abdülvâsî’ el-Alefî’ye ait olan nüshaya benzer diğer yazma eserler ve eserin mahiyeti hakkında bilgi verilmiştir.
İkinci bölümde ise, eserin tercüme, tahriç ve değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışmanın sonunda, hadislerin kaynak değeri hakkında bir değerlendirme sunulmuştur. Ek olarak, kudsî hadislerin alfabetik fihristi verilmiş, hadislerin sıhhat durumuna göre sınıflandırılması tablolar halinde gösterilmiştir.
8
Adı Soyadı Gencer Dırvari
Numarası 074244021016
Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri, Hadis Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Mahmut Yeşl
Ö ğ re n c in in
Tezin İngilizce Adı
Abdülvâsî’ al-Alefi (1108/1696) from the hadith of kudsi takhric and evulation
ABSTRACT
In our study, we realized that most of qudsi hadith in El Erbaun mine’l-Ehadis’l-Kudsiyye work of Abdülvasi b. Adirrahman el-Alefi (1108-1696) is out of Kütüb-I Tis’a and they are releation with holy texts (Torah and Bible). So our study has discrepancy and tahric – takhric (narrating the hadiths to a book together with its resources) and evaluation has big importance.
The resources that are presented at the footnotes have been mentioned together with their full features at their first mentioned place but at the next places, if a sole work of an author has been used only the name of author has been given; if more than one work of an author has been used short title of author’s work has been written.
In the second part, translation, conclusion and evaluation of the work have been made. At the end of study, an assessment about source value of hadiths has been presented. In addition, an index of alphabetical qudsi hadiths has been given and its classification has been shown as tables according to the authenticity of hadiths.
9 ÖNSÖZ
Yüce Rabbimize hamd ü senâ, Sevgili Peygamberimize salât ve selâm ile başlıyorum.
Kudsî kelimesi, sözlükte "temiz olmak; bir şeyi mukaddes kılmak, tenzih etmek" anlamlarına gelir. Kudsî hadis ise; “Allah tarafından vahiy, ilham, rüya gibi değişik bilgi edinme yolları ile anlamı Hz. Peygamber'e bildirilen, kendi ifade ve üslûbu ile Allah'a nisbet edilerek rivâyet edilen haberdir1".
Çalışmamda, Abdülvâsî’ b. Adirrahmân el-Alefî (1108/1696)’nin el-Erbaûn mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye adlı eserindeki birçok kudsi hadis Kütüb-i Tis’a’ dışında olup, Kutsal metinlerden Tevrat ve İncil’le ilişkisi bulunmaktadır. Bu yüzden, bu çalışmamızda, metinlerin tahriç ve değerlendirmesinin yapılması önem arz etmektedir.
Giriş ve iki bölüm halinde hazırlanan araştırmanın giriş bölümünde konunun önemi, amacı, metod ve kaynakları ele alınmıştır. Birinci bölümde Abdülvâsî’ el-Alefî’nin Hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri tanıtılmaya çalışılmıştır. İkinci kısımda kudsî hadislere dair kırk hadis çalışmaları, Abdülvâsî’ el-Alefî’ye ait olan nüshaya benzer diğer yazma eserler ve eserin mahiyeti hakkında bilgi verilmiştir.
İkinci bölümde ise, eserin tercüme, tahriç ve değerlendirmesi yapılmıştır. Çalışmanın sonunda, hadislerin kaynak değeri hakkında bir değerlendirme sunulmuştur. Ek olarak, kudsî hadislerin alfabetik fihristi verilmiş, hadislerin sıhhat durumuna göre sınıflandırılması tablolar halinde gösterilmiştir.
Dipnotlarda gösterilen kaynaklar, ilk geçtikleri yerde tam künyeleriyle zikredilmiş, daha sonraki yerlerde ise; eğer müellifin tek eseri kullanılmışsa, sadece müellifin ismi verilmiş, aynı müellifin birden fazla eseri kullanıldığında ise, müelliften sonra eserinin kısa ismi yazılmıştır.
Hadislerin fihristini verdiğim son kısmında ise, hadisler hadis sıralamasına göre tasnif edilmiştir. Her hadis, cümleler şeklinde tasnif edilmiştir ve altı çizili cümleler tahrici yapılan, altı çizili olmayan cümleler ise tahrici yapılamayan ve bulunamayan hadisleri ihtiva etmektedir. Ayrıca her hadis yanında, o hadisin geçtiği sayfa numarası verilmştir.
10 Çalışmamda müellif ya da müstensih tarafından kelime altlarına kırmızı kalemle yapılan açıklamalar, dipnotlarla kelimenin Arapçası ve Türkçesi verilerek gösterilmiştir. Yazmadaki imla ve lafız farklılıkları ise Ğazzâlî (505/1111)’ye ait olan ‘el-Mevâ’ız fi’l-Ehâdîsil-Kudsiyye’ adlı eser esas alınarak düzeltilmiştir.
Çalışmamda bana yol gösteren ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Mahmut Yeşil’e, yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Mehmet Eren, Doç. Dr. Muhittin Uysal ve Yard. Doç. Ömer Özpınar'a, diğer hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkür ederim.
11 KISALTMALAR
a.g.e Adı geçen eser
b. İbn
bkz. Bakınız
bs. Baskı
c.c. Celle Celâluh
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
h. Hicri
Hz. Hazreti
İfav. İlahiyat Fakültesi Vakfı
İst. İstanbul
r.a. Radiyallahu Anh
s.a.v. Sallallahu Aleyhi ve Sellem
şrh. Şerh eden
Tdv. Türkiye Diyanet Vakfı
thk. Tahkik eden
tlk. Ta'lik eden
trs. Tarihsiz
vd. ve Diğerleri
12 GİRİŞ
A. Araştırmanın Konusu, Önemi ve Amacı
Kırk hadis çalışmaları hicri II. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkmış olup konuyla ilgili derleme faaliyeti, “Ümmetimin dini işlerine dair kırk hadis derleyen kimseyi Allah Tebâreke ve Teâlâ fakihler ve âlimler topluluğu arasında diriltir“ mealindeki bir hadise dayanmaktadır.
Kudsî hadisler ise, ilk defa VI. (XII.) yüzyıldan itibaren müstakil çalışmalarda derlenmeye başlanmıştır. Bu konudaki eserleri, sınırlı sayıda hadisi toplamak ve bir kudsî hadisi şerh etmek şeklinde görüyoruz.
Kudsî hadislerin ele aldığı konular ve muhtevası genel olarak; Allah’ın büyüklüğü, rahmetinin genişliği, hükümranlığının gücü, ihsan ve ikramının bolluğu, cennet nimetleri, Allah’ı zikretmenin fazileti, zayıflara karşı merhametli olmak, akrabayı ziyaret, alçak gönüllülük, duanın önemi, belâlara sabretmenin fazileti, Allah dostlarına düşmanlık etmenin cezası vb. konulardır.
Kudsî hadislerin Cenâb-ı Hakk’a nispet edilmiş olmaları, onların sabit ve sahih oldukları anlamına gelmemektedir. Bu bakımdan kudsî hadisler, sahih, hasen, zayıf hatta mevzû olabilmektedir. Kudsî ifadesi, hadisin sadece bir vasfı olup kabul veya red açılarından bir hüküm ifade etmemektedir. Bütün kudsî hadisler, diğer nebevî hadisler gibi senet ve metin tenkidine tabidirler. Hadislerin sıhhat açısından sahih, zayıf hatta mevzû olma durumu, bu eserlerde yer alan haberlerin benzer rivâyetleriyle beraber tahrici ve senetlerin tenkidiyle anlaşılır.
Tahricin amacı, hadisin kaynağını öğrenmek ve sözü Allah Rasûlü’nün söyleyip söylemediğini tespit etmek olduğundan dolayı, eserin güvenilir bir kaynak olup olmadığını tespit açısından, tahrîç önemli bir çalışma alanıdır. Hadis, dinimizin ana kaynaklarından biri olması hasebiyle, Peygamberimize isnat edilen sözlerin değerlendirmeden geçirilmesi eserlere olan itimâdı arttırmaktadır. Bu yüzden, çalışmamdaki kırk kudsi hadisin mana ve sıhat açısından güvenirliği hakkında bilgi verilecektir.
Çalışmamda, Süleymaniye Kütüphanesinde halen tek yazma nüsha olarak bulunan ve Yemenli bir âlim Abdülvâsî’ b. Abdirrahmân el-Alefî’nin (1108/1696) “el-Erbaûn
mine’l-13 Ehâdisi’l-Kudsiyye“ adlı eserde, kudsi hadisleri konu edinen bu tez çalışmasının tercüme, tahriç ve değerlendirmesi yapılacaktır.
B. Araştırmanın Metodu ve Kaynakları
Hicri XVII. Yüzyılda yaşamış Yemenli Abdülvâsî’ el-Alefî’ (1108/1696)’nin hayatı, ilmi kişiliği, eserleri hakkında bilgi verildikten sonra “el-Erbaûn mine'l-Ehâdîsi'l-Kudsîyye“ adlı eserindeki hadislerin tahrici ve değerlendirilmesi üzerinde durulmuştur.
Abdülvâsî’ el-Alefî’ (1108/1696) hakkında bilgilere ulaşabilmek için tabakat kitapları ve Yemenli âlimlerle ilgili eserler esas alınacaktır. Tespit edilen bilgiler doğrultusunda müellifin, hayatı, ilmî kişiliği ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir.
Müellifin, el-Erbaûn mine’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye adlı eserindeki hadisler, öncelikle Kütüb-i TKütüb-is’ayı Kütüb-içKütüb-ine alan el-Mu‘cemu’l-Mufehres lKütüb-i Elfâzı’l-HadKütüb-isKütüb-i’n-Nebevî adlı fKütüb-ihrKütüb-istten aranmıştır. Bununla beraber, Kütüb-i Tis’ayla birlikte 150 kitabı ihtiva eden, Ebû Hâcer Muhammed Saîd Besyûnî’nin Mevsûatu Atrâfi’l-Hadisî’n-Nebiyyi’ş-Şerîf adlı fihristi ve el-Mektebetu’ş-Şâmile’nin ikinci ve üçüncü sürümünden hadisler taranmıştır.
Hadislerin tespitinde Ğazzâlî (505/1111)’nin İhya’sındaki hadisleri tahrîç eden Irâkî (805/1402)’nin el-Mugnî’si, Heysemî (807/1404)’nin Mecmau’z-Zevâid’i, Suyûtî (911/1505)’nin el-Câmiu’s-Sağîr’i, Ali el-Muttakî (975/1567)’nin Kenzû’l-Ummâl’i, Münâvî (1030/1622)’nin Feydu’l-Kadir’i müracaat ettiğimiz kaynaklardandır.
Halk arasında dolaşan hadisleri ihtiva eden Sehâvî (902/1496)’nin el-Mekâsidu’l-Hasene’si, Aclûnî (1162/1748)’nin Keşfu’l-Hafâ’sı, mevdûât kitaplarından olan İbnu’l-Cevzî (597/1200)’nin e-Mevdûât’ı, Fettenî (986/1578)’nin Tezkiratü’l-Mevdûâ’sı, Elbânî’nin Silsile’leri gibi son dönemlerde yazılan ve hadisler hakkında değerlendirmede bulunan eserler müracaat ettiğimiz kaynaklardandır.
Râvîlerin kimlik ve durumları hakkında ricâl edebiyatından Hafiz Abdülgani el-Makdisî (600/1203)'nin el-Kemâl fî Esmâi'r-Ricâl’i, Ebu'l-Haccac Yusuf b. ez-Zekî el-Mizzî (742/1341)'nin Tehzîbu'l-Kemâl'i, Zehebî (748/1347)'nin Tezkiratu'l-Huffâz'ı, İbn Hacer
el-14 Askalânî (852/1448)'nin Tehzibu't-Tehzîb'i ve Lisânu’l-Mîzân’ı müracaat ettiğimiz kaynaklardandır.
Kudsî hadislerle ilgili İbn Balabân (674/1275)’ın el-Makâsıdü’s-Seniyye fi’l-Ehâdîsi’l-İlâhiyye’si, Abdürraûf el-Münâvî (1031/1621)’nin el-İthâfâtü’s-Seniyye bi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si, Muhammed b. Hasan el-Hurr el-Âmilî (1073/1662)’nin el-Cevâhirü’s-Seniyye fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si, İsamuddîn es-Sadâbitî`nin Camiu’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye`si müracaat ettiğimiz kaynaklardandır.
Zeynep Canan Koçak, Kudsî hadis olarak bilinen hadislerin Kutsal Metinler (Tevrat-İncil) ile ilişkisi2 adlı Yüksek lisans tezinde Kudsi hadislerin kaynağı hususunda farklı görüşlerin olduğunu, bu farklı görüşlerden biri kudsi hadislerin geçmiş kitaplardan nakledilmiş metinler olabileceği şeklindedir. Koçak, “Geçmiş kitaplardan nakledilmiş metinler olabileceği tezini” Hz. Peygamberin içinde yaşadığı toplumun yabancı kültür ve dinlerle münasebetine sebep olan amillere, bu yabancı kültür ve dinlerin sözü edilen toplumdaki varlık ve etki düzeylerine, Hz. Peygamberin bu farklı din ve kültür müntesibi insanlarla ilişkilerine ve onlara karşı tutumuna bağlamakta ve tezinin ilk iki bölümünde bu konuları işlemektedir. Ayrıca, Hz. Peygamber’in Kitab-ı Mukaddes bilgisinin olduğu ve konuyla ilgili örnekler sunmuştur. Sonra da kudsi hadislerle, geçmiş kitaplar arasında bir ilişkinin varlığına işaret edebilecek Kudsi hadis – Tevrat/İncil metin benzerlikleriyle alakalı misaller vermiştir.
Çalışmamda Abdülvâsî’ el-Alefî’nin el-Erbâun mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye adlı eserindeki hadislerini tahricine geçmeden önce müellifin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri hakkında bilgi verilecektir.
2
Koçak, Zeynep Canan, Kudsî Hadis Olarak Bilinen Hadislerin Kutsal Metinler (Tevrat-İncil) İle İlişkisi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2010.
15 BİRİNCİ BÖLÜM
ABDÜLVÂSÎ’ el-ALEFÎ’NİN HAYATI, İLMÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ
I. ABDÜLVÂSÎ’ el-ALEFÎ’NİN HAYATI ve İLMÎ KİŞİLİĞİ A. Hayatı
Asıl adı Abdülvâsî’ b. Abdirrahmân b. Muhammed Kuraşî Emevî es-San’ânî el-Alefî’dir.3
Kaynaklarda, soyu Emevilere dayandığı için el-Emevî,4 Alef köyünde doğduğu için el-Alefî’, ilmî hayatını Sanâ’da geçirdiği için es-San’ânî nisbetiyle zikredilmektedir.
Şevkânî (1250/1834), Abdülvâsî’nin soyunun Abdülmelik b. Mervân b. Hakem b. el-Âs b. Umeyye’ye dayandığını, neseb itibariyle el-Emevî ve Kureyş kabilesinden olduğunu belirtmektedir.5 Ayrıca, bütün ‘el-Alef’ kabilesinin Abdu’l-Melik b. Mervan soyundan geldiğini söylemiştir.6 Ayrıca, Abdülvâsî’ el-Alefî’ Yemen’in ‘Hîdan’ beldesine bağlı Alef köyünde 1026/1617 veya 1027 yılında Hûlan b. Amir7 bölgesinde dünyaya geldiğini belirtmiştir.8
Ömer Rıza Kehhâle (1407/1987), ‘Hîdân’ ismini ‘Hîdâr’9 şeklinde okumuştur. Diğer kaynaklar ‘Hîdân’ şeklinde kayda almışlardır.10'
Abdülvâsî’nin ‘el-Alefî’ nisbetini Ömer Rıza ‘el-Alefî’11 diye telaffuz ederken, diğer kaynaklar (Ayn harfi dammeli ve lam harfi şeddeli) bunun ‘el-Ullefî’12 diye telaffuz edildiğini
3
Bağdatlı İsmail Paşa, Îdâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve Fünûn, I-II, Ankara, 1947, II, 713, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn, Ankara, 1951-1955, I, 638.
4 Şevkânî, Muhammed b. Ali; el-Bedru't-Tâlî bi Mehâsine men Ba'de'l-Karni's-Sâbi’, Dâru’l-Fikir, Beyrut, tsz., I,
409.
5 Şevkânî, el-Bedru't-Tâlî, I, 409.
6 Ziriklî, el-A’lam, I, 38; Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409.
7 İsmâil b. Ali el-Ekva’, Mecelletü Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye bi Dimaşk, Mecelle Mecmâi’l-İlmi’l-Arabi yay.,
1976, LI, 409-410.
8 Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409.
9 Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîn, İhyâu’t-Turâs yay., Beyrut, tsz,. III, 215. 10 Şevkânî, el-Bedru't-Tâlî, I, 409 (194); el-Ekva’, 410; Ziriklî, I, 336.
11 Kehhâle, III, 215.
16 ifade etmişlerdir. Ziriklî, el-A’lâm adlı eserinde “el-Ullef’ köyünün Yemen’in San’a şehrinin kuzeyinde bulunup, Araplar arasında ‘el-Ullefi’ diye bilindiğini ifade etmiştir. 13
Kaynaklarda Abdülvâsî’nin hayatı hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Sadece Şevkânî el-Bedru’t-Tâlî adlı eserinde hakkında kısaca bilgi vermektedir.
Şevkânî (1250/1834), Abdülvâsî’ el-Alefî’nin (1108/1696) ‘Hîdan’ beldesinde dayıları Beni Mudhif kabilesi yanında hicri1026 veya 1027 yılında dünyaya geldiğini, daha sonra Abdülvâsî’ annesiyle birlikte hicret yurtları olan Kelbiyyun beldesine bağlı Beni Alefe’ye göç ettiklerini söylemektedir. Abdülvâsî’nin annesiyle birlikte göç etmeleri, babasının kendisi genç yaşta iken, ya da doğmadan vefat ettiğini göstermektedir. Abdülvâsî’ annesiyle bir müddet burada kaldıktan sonra daha öğrenci yaşlarında iken ilim tahsili için San’a’ya taşındılar. San’a’ da zamanın büyük âlimlerinden ders alarak ilim hayatına burada devam etmiştir.14
Abdülvâsî’ el-Alefî’, 12 Cemaziye’l-Ahire 1108/1696 yılında vefat etmiştir. Kabri İmam Mehdi kabrinin bulunduğu ‘Gurras’ bölgesindedir. 15
B. İlmî Kişiliği
Abdülvâsî’(1108/1696), daha öğrencilik yıllarında Yemen’in başkenti olan San’a’ şehrine taşındıktan sonra zamanın birçok büyük âliminden ders almıştır. Kendisini ilim yolunda yetiştiren Abdülvâsî’ el-Alefî’, Tefsir, Sarf, Nahiv, Fıkıh Usulü, Fıkıh ve Ferâid ilimlerin de kendisinden söz ettirmiştir.16 Ayrıca İmam Mütevekkil Alallah onun hakkında şöyle söylemiştir: “Kim nahiv öğrenmek isterse Abdülvâsî’den okusun“. 17
Fakîh Muhammed b. Ahmed el-Harbî’den sarf ve nahiv dersleri almıştır. Abdurrahmân b. Muhammed Huyemî’den farklı ilimlerde ders almıştır. Seyyid Muhammed b. İzzeddin
el-13 Ziriklî, III, 48.
14 Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409. 15
Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409; Kehhâle, III, 215; Ziriklî, III, 48.
16 Hasan Halid Nuveyhid, Mu’cemu’l-Mufessirîn min Sadri’l-İslâmi Hatta’l-Asri’l-Hâdir, es-Sekafî yay., 1983, I,
337.
17 Muftî, Seyyid Hasan b. Ahmed el-Celâl el-Yemenî (1071/1660)18 Kâdı Salah ez-Zunûbî ve Kâdı Ahmed İbn Saîd el-Hibelî ders aldığı hocalardır.
İmam Mütevekkil Alallah İsmail b. Kâsım, Kâdı Huseyn b. Ali Şevkânî, Kadı Ahmed b. Sadeddinders aldığı diğer hocaları arasında gösterebiliriz.
Abdülvâsî’den ders alan bazı talebeler şunlardır: Muhammed b. Hüseyin el-Kebsî ve oğlu Ahmed, Seyyid Hüseyin b. Ahmed Zebbâre, Ali b. Muhammed eş-Şatbî.
Ömer Rıza Kehhâle (1407/1987), Mu’cemu’l-Müellifîn adlı eserinde Abdülvâsî’ hakkında onun vaiz, hatib ve müfessir olduğunu belirtmektedir.19
II. ESERLERİ
Yapılan araştırmada Abdülvâsî’nin şu eserleri tespit edilmiştir:
1. Tefsiru Sûreti’l-İhlâs.20
Eserin tam ismi Tuhfetu’l-İhvân ve’l-Havâs fî Tefsiri Sûreti’l-İhlâs.21 Eser yazma nüsha olup, Yemen’in San’a şehrinde ‘el-Camiu’l-Kebîr’ kütüphanesinde bulunmaktadır. Ali es-Semmân, ‘Fihrisu Mahtûtâti Mektebeti’l-Cami’i’l-Kebir San’a’ adlı eserde verdiği bilgiler şöyledir: Te’lîf Abdülvâsî’ el-Alefî’ye aittir.Nesih hattıyla yazılmış, 11 varak, 272-277. varaklar arasında yazılıdır. Kur’ân âyetleri kırmızı kalemle yazılmış, yazma eserin kenarlarında ek notlar olup, 18 Cemâdiye’l-Âhir 1086 yılında Gurâs şehrinde yazdığını belirtmektedir.22
2. Risaletun fi’l-Edeb23
18 Muhibbî, Muhammed Emin b. Fadlullah b. Muhibbillah ed-Dımaşkî, Hulâsatu'l-Eser fî A'yani'l-Karni'l-Hâdi
Aşer, Dâru Sadr, Beyrut, tsz, I, 323.
Kendisi; İmam, allâme olup tahkik ve tetkik konusundaki maharetini âlimler kabul etmişlerdir. el-Keşf ale’l-Keşşaf, Şerhun ale’t-Tehzib ve’ş-Şemsiyye fi’l-Mantık, Şerhun ale’l-Fusul fi’l-Usûl, Şerhun ale’l-Kafiye fi’n-Nahv ve Şerhun ala Munteha’s-Sual, Muhtasar fi İlmi’l-Usûl eserleri ilmindeki faziletini açıkça ortaya koymaktadır.
19 Kehhâle, III, 215.
20 Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409; Bağdatlı İsmail Paşa, İdâhu’l-Meknûn, II, 713; Kehhâle, VI, 215.
21 Ali b. Ali es-Semân, Fihrisu Mahtûtâti Mektebeti’l-Cami’i’l-Kebîr San’a, Vezaretu’l-Evkâf ve’l-İrşâd yay., tsz.,
I, 112.
22 Ali es-Semân, I, 113.
18 Eserin tam ismi, “Tekallübu’z-Zemân ve Tebeddülu’l-Ahbâb’dır. Abdülvâsî’ el-Alefî’’ye ait olan bu eser, “et-Tuhfetu’l-Behiyye ve Turfetu’ş-Şehiyye’ adlı Mecmua’ da 17. Risale de ve hicri 1302 yılında İstanbul da basılmıştır24.
3. el- Erbâun Mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye. 25
Yazma eser Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazâde Hüseyin bölümü, 94 numaralı arşivinde bulunmaktadır. Üzerinde çalıştığımız ve değerlendirme yapacağımız eserdir.
4. Mecmûa’ fî Hitâbi’s-Sunne ya da ’ el-Va’zu’n-Nâfî’ “ 26
Eser yazma nüsha olup, tam ismi Hazenetu’t-Turâs adlı eserde ‘Hitabuhu Cema’ahu’ şeklindedir. Yazma eser Vatikan’da, Vatikan Kütüphanesinde1086/9 numarasında kayıtlı olduğu ifade edilmektedir. Yazma eserin tanımıyla ilgili her hangi bir bilgi yoktur.
A. Kudsî Hadislere Dair Önceki Çalışmalar
1. Ğazzâlî’nin (505/1111) Kitâbu’l-Mevâ’ız fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.27
Eserde hadisler ‘el-Mev’ıza’ başlığıyla verilmektedir. Toplam 39 mev’ıza’nın bulunduğu risalede hadisler ﷲا لﻮﻘﯾ ifadesiyle sıralanmaktadır. Brockelmann bu eserin bir nüshasını Gota Kütüphanesi’nde gördüğünü bildirmektedir. 28 Eseri yayınlayan da bunu itibara alarak risalenin Ğazzâlî’ye ait olabileceği fikrini benimsemektedir29
2. Zâhir b. Tâhir eş-Şehhâmî (533/1138)’nin Kitâbu’l-Ehâdîsi’l-İlâhiyye’si. Bu sahada yazılan ilk eser kabul edilmektedir. Ancak bize kadar ulaşmamıştır.
3. İbnu’l-Arabî (638/1240)’nin Mişkâtu’l-Envâr fî mâ Ruviye ani’llâh mine’l-Ahbâr’ı.
4. İbn Balabân (674/1275)’ın el-Makâsidu’s-Seniyye fi’l-Ehâdîsi’l-İlâhiyye’si.30 5. Muhyiddîn en-Nevevî (676/1278)’nin el-Ehâdîsu’l-Kudsiyye’si.
24 Serkis İlyasin, Mu`cemu’l-Matbûatu’l-Arabiyye, Kahire, 1928, II, 1302. 25 Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 94.
26 Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409.
27 Ahmed Şemsüddîn, Mecmûatu Resâili’l-İmâmi’l-Ğazzâlî, I-VIII, Beyrut, 1988, 564-579. 28 Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen litteratur, Leiden, 1937. I, 421.
29 Ahmed Şemsüddîn, VII, 21-22. 30 İbn Balabân, el-Makâsidu’s-Seniyye, 33.
19 Nevevî’nin bu eseri 95 Kudsî hadis ihtiva etmektedir. Hadisler sahabî ravilerinden başlayan senetleriyle birlikte zikredilmektedir. Rivâyetlerin tamamı Kütüb-ı sitte’den seçilmiştir. Eserin tahkiki ve ta’liki daha çok bir şerhe benzemektedir.
6. Abdurraûf el-Münâvî (1031/1621)’nin el-İthâfâtu’s-Seniyye bi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.31
7. Muhammed b. Hasan el-Hurr el-Âmilî (1073/1662)’nin el-Cevâhirü’s-Seniyye
fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.32
8. Ebû Saîd el-Hâdimî (1176/1762)’nin Risâle fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.
9. Nazîra İbrahim Efendi (1188/1774)’nin Risâle-i Ehâdîs-ı Kudsiyye’si.
10. Cemâlüddîn el-Kevkebânî (1191/1777)’nin Menhecu’l-Kemâl ve Simtü’l-Leâl fî mâ câe fi’l-Hadîs min Kelâmi’l-Celâl’i
11. Vecîhuddîn Abdurrahmân el-Ayderûsî (1192/1778)’nin en-Nefahâtu’l-Unsiyye fî Ba’di’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si
12. Muhammed et-Trabzonî el-Medenî (1200/1711)’nin el-İthâfâtu’s-Seniyye fi’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye. Trabzonî’nin eseri kırk kudsî ihtiva etmekte olup çalışmakta olduğumuz yazma esere benzemektedir. Büyük ölçüde Suyûtî’nin Cem’ul Cevâmi'inden derlenmiş, 864 kudsî hadis ihtiva etmektedir.
13. Sâlih el-Fülânî (1218/1803)’nin el-Ehâdîsu’l-Kudsiyye’si.
14. Ahmed eş-Şerbâsî’nin Edebu’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.
15. Ömer b. Habîb b. Muhammed (1114/1701), Risâle fî Beyâni Ehâdîsi'l-Kudsiyye.
16. Şa’bân Muhammed İsmâil’in el-Ehâdîsu’l-Kudsiyye ve Menziletuhâ fi’-Teşrî’i’l-İslâmî’si.
17. İsâmüddîn es-Sadâbatî’nin Câmi’u’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’si.
31 Abdurraûf el-Münâvî, el-İthâfâtu’s-Seniyye fi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye, Mısır, 1354.
32 Âmilî, İbnu'l-Hür Muhammed b. Hasan b. Ali el-Meşkarî, el-Cevâhiru's-Seniyye fi'l-Ehâdîsi'l-Kudsiyye, 2. bs,
20 Kudsî hadisler konusunda yapılmış olan çok geniş ve modern bir çalışmadır. Üç büyük cilt içerisinde 1150 kudsî hadisin ‘kitâb’ ve ‘bâb’lar halinde tertip edildiği eserde rivâyetler senet ve tahriç edenleri ile birlikte verilmekte, hadisin sıhhat durumu, kesin hüküm ifade eden bir-iki kelimeyle gösterilmekte, hakkında karar verilemeyenler ise bos bırakılmaktadır. Ta’lik şeklindeki açıklamalarda, senette geçen râviler veya metinlerde bulunan garip kelimeler hakkında yeterli izahlar yapılmaktadır.
İrili ufaklı 63 hadis ve üç büyük tefsir (Taberî, Kurtubî ve İbn Kesîr tefsirleri) kitabının, rivâyetleri tespit etmek için kullandığını belirten eser bu haliyle, aynı konudaki diğer kitaplara ihtiyaç hissettirmeyecek bir seviyededir. Sonundaki ayrıntılı konu fihristlerinin yanı sıra, hadislerin alfabetik olarak verilmesi kitaptan istifadeyi oldukça kolaylaştırdığı için herhangi bir kudsî hadisin nerede bulunduğu ve sıhhati hakkında başvurulması gereken eserler arasındadır.
B. Abdülvâsî’ ve el-Erbaûn mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye İsimli Eseri
1. Eserin Mâhiyeti
Abdülvâsî’ el Alefî (1108/1696)’ye ait olan el-Erbaûn mine’l-Ehâdisi’l- Kudsiyye adlı yazma nüsha Süleymaniye kütüphanesi Amcazade Hüseyin Paşa bölümü 94 numarada kayıtlıdır. Yazma el-Erbaûn mine’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’nin tek nüshası olup Arapçadır. 36 varaktan oluşmaktadır. İsminden de anlaşıldığı üzere kırk kudsî hadis ihtiva etmektedir.
Bir kırk hadis derlemesi olan eser, Sultan 3. Ahmed’in (1149/1738) hocalarından Abdülvâsî’ efendi tarafından kaleme alınmış ve dönemim meşhur sadrazamı Amcazade Hüseyin Paşa’ya (1644-1702) takdim edilmiştir. Önsözde Kudsî hadisin tarifini yaptıktan sonra kırk hadis derlemenin faziletine dair rivâyete dayanarak bu eserini kaleme aldığını belirten müellif daha sonra derlediği kırk kudsî hadisi sıralamıştır.
Hadislere el-Hadîsu’l-Evvel, el-Hadsu’s-Sânî başlıklarıyla işaret edilmiş, sıralamada herhangi bir tasnif gözetilmemiştir. Umumiyetle uzun metne sahip haberler yer almakta olup bazen bir kaç cümlelik kısa rivâyetlerde bulunmaktadır.
Hadis rivâyetleri, senetsiz ve rivâyetlere ﻰﻟﺎﻌﺗ و كرﺎﺒﺗ ﷲا لﻮﻘﯾ - Allah Tebâreke ve Teâlâ şöyle buyurmaktadır, ﻞﺟو ﺰﻋ ﷲا لﻮﻘﯾ - Allah azze ve celle şöyle buyurmaktadır ibareleriyle
21 başlanmış ve ﻢﯿﻈﻌﻟا ﷲا قﺪ - Sadakallahu’l-Azim, ﺻ رﺎﺒﺠﻟا ﻢﯿﻈﻌﻟا ﷲا قﺪ Sadakallahu’l-Azimu’l-ﺻ Cebbâr ifadeleriyle son bulmuştur. Şekil özellikleri bakımından tam bir Kur’ân-i Kerîm görünümünde olup, eser boyunca Ey Âdemoğlu, Ey İnsanlar, Ey kullarım gibi lafızlar sıkça kullanılmaktadır.
Ayrıca Kur’an-ı Kerîm’deki ‘biz’ ifadelerinin yerine ‘ben’ mütekellim zamirinin kullanılması ve dolayısıyla Allah’ın doğrudan doğruya birinci şahıs olarak hitap etmesi şeklinde tezahür etmektedir.
Rivâyetlerin kaynaklarına ve sıhhat durumlarına işaret edilmemektedir. Nakledilen hadisler herhangi bir konuya hasredilmemiştir. Değerlendirmeye esas alınan nüsha, Derviş Osman el-Mevlevî isimli zat tarafından 1111/1699 senesinde istinsah edilmiştir.
Derviş Osman el-Mevlevî, on yedinci yüzyılın sonunda, 1081/1670 senesi Rebîu’l-Evvel ayının dördüncü Pazartesi günü Erzurum’un Hasankale kazasında doğmuştur. İsmi Osman’dır. Molla Osman veya Derviş Osman Efendi diye meşhur olmuştur. Babası, Dursun Mehmed oğlu Molla Bekir’dir. Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretlerinin babasıdır. Âlim, varlıklı, yardım sever ve cömert bir aileye mensuptur.
Onun doğumuna sevinen babası Hasankale halkına ziyâfetler vermiştir. Tahsil çağına geldiği zaman Hasankale halkından Karaşeyhoğlu Seyyid İbrâhim Efendiye göndermiştir. Yirmi yaşına kadar Seyid İbrâhim Efendiden fıkıh, tefsir ve hadis ilimlerini öğrenen Osman Efendi herkesin takdir ettiği bir âlim olmuştur. Güzel ahlâkı sebebiyle ona Derviş Efendi lakabını taktılar. Derviş Osman Efendi Hasankale yakınlarında Fendiği köyünden Seyyid dede Mahmûdun kızı Seyyide Hanife hanımla evlenmiştir.
Derviş Osman Efendi’nin babası Molla Bekir Efendi çıkan Osmanlı-Rus Savaşında Kırım”a gitti. Kefeye geldiklerinde de şehit oldu. Ondan sonra evin bütün işlerini yürüten Derviş Osman Efendi olmuştur. 33
18 Mayıs 1703 tarihinde Erzurumun Hasankale ilçesinde bir oğlu oldu. İsmini, İbrâhim Hakkı koydu. Ona Kur’ân okumayı ve tecvîd kurallarını ve ilk eğitimini kendisi vermiştir. Daha
22 sonra Erzurum”da Sarı Gümrükçü derviş efendiden ders alır. Fakat onu asıl yetiştiren Derviş Osman Efendi’nin de hizmetinde bulunduğu Tillo’daki Şeyh İsmail Fakirullah’tır.34
Derviş Osman Tillo’da hocasının hizmetindeyken Hasankale’de bıraktığı dokuz yaşındaki oğlu İbrâhim Hakkı da amcası Ali efendiyle birlikte Tillo`ya gelmiştir. İsmâil Fakîrullah hazretleri İbrâhim Hakkı’yı da talebeliğe kabul etmiş ve Derviş Osman Efendi senelerce İsmâil Fakîrullah hazretlerinin hizmet ve sohbetlerinde bulunup ilim ve mârifet deryasından inciler toplamıştır. 1132/1719 senesi Receb ayının ortalarında bir cuma gecesi elli iki yaşındayken vefât etmiştir. Cenâze namazına üç kasaba, çevre köyler ve bütün Siirt halkı gelmiştir. Cenaze namazını hocası İsmâil Fakîrullah hazretleri kıldırmış ve Tillo`da defnedilmiştir.
2. Eserde Geçen Kelime Açıklamaları
Abdülvâsî’ el-Alefî’ye ait olan yazma eserde, Arapça garîb kelimelerin altında kırmızı ince yazıyla Osmanlı Türkçesindeki karşılıkları ve Arapça anlamları verilmiştir. Bunun yanı sıra cemi’ kelimenin müfredi, kelimenin açıklaması, eş anlamlısı, mastarı açıklama olarak verilmiştir.
Bu açıklamalar, hadislerin doğru anlaşılmasını temin etmek için müstensih Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretlerinin babası Molla Osman Efendi tarafından ilave edilmiştir. el-Erbaûn mine’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye adlı eserde 134 kelimenin altında açıklama yapılmıştır. Yazma eserde zikredilen açıklamalı kelimeler hadis metinlerinde dipnotla gösterilmiştir.
3. Kaynakları
Abdülvâsî’ el-Alefî’ eserinde Kur’ân-ı Kerîm’den âyetlere müracaat etmiştir. Yazma nüshada âyetler hadisin girişinde, ortasında veya sonunda gelebilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm âyetlerine yakın lafızlarla veya mâna itibariyle âyete işaret etmiştir. Ayrıca, Kur’ân-ı Kerîm’den âyet olduğunu belirtmeden bir âyetin tamamını veya bir kısmını kullanarak ifade etmiştir. Buna göre yazma eserde toplam 55 âyet kullanılmıştır.
23 Abdulvâsî’ el-Alefî’nin eseri kudsî hadislerden oluşmaktadır. Ancak buradaki kudsî hadislerin birçoğu Hz. Peygamberden rivâyet edilen nebevi hadislerden oluşmaktadır. Tespit edilen hadisler; merfu, mevkuf, maktu ve tabii kavli şeklinde hadisleri ihtiva etmektedir. Buradaki hadisler sahih olabileceği gibi mevzû olmaları da mümkündür. Ayrıca, kudsî hadisler, uzun metinler şeklinde oluşmaktadır. Bir kudsî hadis içerisinde birden fazla hadisi ya da bir hadisin bir kısmını ihtiva eden hadislerde yer almaktadırlar.
Yazma nüshada kaynak itibariyle Kur’ân ve hadislerin yanı sıra İsrailiyyât’la ilgili haberleri de bulunmaktadır. Tevrât ve Zebûr’da, Mûsa ve Davûd (a.s)’a vahyedilen haberler bulunmaktadır. Ey İmrân, Ey Musa, Ey Lübnan Dağının sahibi, Allah Mûsa (a.s)’a vahyetti, Allah Davûd (a.s’)’a vahyetti, şeklinde rivâyet edilmişlerdir. Tespit ettiğimiz 12 İsrailiyyât haberin, çoğu hadis âlimleri tarafından zayıf ya da uydurma olarak değerlendirilmişlerdir.
C. Abdülvâsî’ el-Alefî’nin Eserine Benzeyen Diğer Yazmalar
Kudsî hadislere dair önceki çalışmaları arz ettikten sonra, muhteva açısından yazma eserimizdeki kudsî hadislerle yakın benzerlikte olan birçok yazma eser bulunmaktadır. Çalışmamda ki kudsi hadislerin çoğu, Kütüb-i Tis’a’ dışında ki kaynaklarda yer almaktadır. İsnatsız, Kitab-ı Mukaddes’te Allah Teâlâ’nın Mûsa ve Davûd (a.s)’a vahyettiği ya da aslı tespit edilemeyen haberlerden oluşmaktadır. Aşağıda belirttiğimiz bu yazma eserler bazı lafız farklılığı dışında aynı haberleri ihtiva etmektedir.
Türkiye Kütüphanelerinde, çalışmamda ki kudsi hadislerle benzerlik ihtiva eden diğer yazma eserler şunlardır:
1. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 00006906/6 arşiv numarası, Şerh-i Hadisi Kudsî, yazar Mustafa b. Haci Ali’dir. Yp. 127b-145b, boyutu 210x152 mm 152x 78 mm.
2. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 00007090/3 arşiv numarası, Erbaûnu'l Kudsiyye, Yazar Tekeli İsmail Efendi b. Muhammed’dir. Yp. 200- 337, boyutu 206x136mm, 123x65 mm.
24 3. Konya Yusufağa Kütüphanesi, 42 Yu 8465 arşiv numarası, Hadis el Kudsî, Yazar belli değil. Müstensih Ahmed b. Muhammad Erzurumi. Yp. 1- 86 arası, boyutu 192 x 128 x 135 x 68 mm.
4. Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06 Hk 2679/1 arşiv numarası, Erbaûn Sahife li-Mûsa, Yazar belli değil. Yp. I+1b-12b, boyutu: 185x120-165x90 mm.
5. Samsun İl Halk Kütüphanesi, 55 Hk 707/19 arşiv numarası, Suhufu Musa, yazar belli değil. Trh,1085 (1674), Yp163b-179a, boyutu: 200x130-145x70 mm
6. Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi, 43 Va 2368 arşiv numarası, Risâle fî Beyâni’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye ve Hiye Erbaûn, yazar belli değil. Yazi Türü Nesih. boyutu: 80x150 145x205 mm.
7. Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 10 Hk 863/07arşiv numarası, Risâle fi's-Suhufî'l-Münezzele, yazar belli değil. yp. 124b-137a.
8. Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 10 Hk 1034/14 arşiv numarası, Risaletun fi's-Suhufî'l-Münezzele, yazar belli değil. yp. 223b-238a
9. Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanes, 06 Hk 4448 arşiv numarası, el-Hadîsu'l-Kudsî, yazar belli değil. yp. 1a-15b. 195x145-140x100 mm.
10. Milli Kütüphane-Ankara, 06 Mil Yz A 3786/2 arşiv numarası, el-İthafatus-Senîye fî’l-Ehâdîsil-Kudsîyye, Muhammed b. Mahmûd b. Sâlih el-Medenî (1123-1200/1711-1785). 36b-44a, 240x180 mm.
11. Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2920/2 arşiv numarası, el-Ehâdîsu'l-Kudsîye. 13a-24b, 205x150-140x90 mm.
12. Çankırı İl Halk Kütüphanesi, 18 Hk 524/1 arşiv numarası, el-Ehâdîsu'l-Kudsî. Yazarı belli değil, trh. 1257 (1840) 1a-10b.
13. Milli Kütüphane-Ankara, 06 Mil Yz FB 3/6(a) arşiv numarası, Risâle fî Beyâni Ehâdîsi'l-Kudsiyye. Yazarı belli değil, müstensih Ömer b. Habib b. Muhammed. trh. 1114 (1701). 110b-126a. 213x155-160x75 mm.
25 14. Milli Kütüphane-Ankara, 06 Mil Yz FB 3/6(a) arşiv numarası, Risâle fî Beyâni Ehâdîsi'l-Kudsiyye. Yazarı belli değil, müstensih Mustafa b. Mervan. 110b-126a. 414b-423b. 205x145-150x95 mm.
15. Milli Kütüphane-Ankara, 06 Mil Yz A 8567/3 arşiv numarası, el-Ehâdîsu'l-Kudsîyye Yazarı belli değil, 826-97a. 195x133 - 130x70 mm
16. Milli Kütüphane-Ankara, 01 Hk 960/1 arşiv numarası, el-Hâdî ve'l-Erbaûn Sahife. Yazarı belli değil, 1b-21b. 205x140-145x85 mm
Abdülvâsî’ el-Alefî’nin hayatı, ilmi kişiliği ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra, ikinci bölümde, müellifin el-Erbâun mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye adlı eserindeki hadislerin tercüme, tahrîç ve değerlendirmesi üzerinde durulacaktır.
26 İKİNCİ BÖLÜM
el-ERBAÛN MİNE’L-EHÂDÎSİ’L-KUDSİYYE Tercüme, Tahrîç ve Değerlendirme
A. Çalışmada Takip Edilecek Tahrîç Usûlü
Çalışmamız Abdülvâsî’nin el-Erbâun mine’l-Ehâdisi’l-Kudsiyye adlı eserinde hadislerin tahrici olduğundan, bu kudsî hadisler muhteva ve sıhhat açısından sahih olabileceği gibi mevzû ve İsrailiyyât bilgilerini ihtiva etmesi de mümkündür.
Yazma nüsha bilgisayarda yazılıp orijinal şekli verilmiş ve hadis metninin yanında tercümesi verilmiştir. Hadis metninde bulunan eksik ve yazım hataları, İmâm Ğazzâlî’ye (505/1111) ait olan ‘el-Mevâ’ız fi’l-Ehâdîsil-Kudsiyye’35 adlı eser esas alınarak düzeltmeler yapılmıştır.
Eserin tahricinde, hadisin bulunduğu yerler, lafız farklılıkları, hadis rivâyetinde cerh ve tadil bilgileri verilmiştir. Birçok hadis metni uzunca olup, hadislerin tamamı tespit edilememiştir. Bu yüzden bir hadisi kendi içerisinde ayırarak sadece tahricini yapabildiğimiz kısımları ve sıhhat derecelerini göstermiş bulunuyoruz. Bir hadis içerisinde tespit ettiğimiz kısımları, a, b, c, şeklinde sıralanıp, o cümleler hakkında bilgi verilmiştir. Giriş kısmında belirttiğimiz kaynakların hepsine müracaat etmek suretiyle hadislerin sıhhati konusunda bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır.
35 Ğazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, (505/1111), Mecmuatu’r-Resâili’l-İmâm Ğazzâlî, el-Mevâ’ız
27 B. el-Erbaûn mine’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye’de Zikredilen Hadislerin Tahrîci
1. Hadis ﻰﻟﺎﻌﺗ و كرﺎﺒﺗ ﷲا لﻮﻘﯾ : مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ أ داﺰﻟﺎﺑ ﺮﺜﻛ 36 دﺪﺟ و ،ﺪﯿﻌﺑ ﻖﯾﺮﻄﻟا نﺈﻓ 37 ﻖﯿﻤﻋ ﺮﺤﺒﻟا نﺈﻓ ﺐﻛﺮﻤﻟا 38 و ، أ نﺈﻓ ﻞﻤﻌﻟا ﺺﻠﺧ ﺪﻗﺎﻨﻟا 39 و ،ﺮﯿﺼﺑ أ ﻷا ﺐﺣ و رﺎﺠﻔﻟا ﺾﻐﺒﺑ رﺎﻨﻟا ﻦﻣ ﺪﻌﺑ ﻊﯿﻀﯾ ﻻ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا نﺈﻓ ،راﺮﺑ 40 أ ﻦﯿﻨﺴﺤﻤﻟا ﺮﺟ ﺻ ﷲا قﺪ ﻟا ﻢﯿﻈﻌ
Allah Tebâreke Teâlâ şöyle buyurmaktadır: Ey Âdemoğlu, Azığı çoğalt çünkü yol uzaktır. Gemini yenile çünkü deniz derindir. Ameli ihlâs ile yap. Çünkü gözetici olan Allah her şeyi görmektedir. Günahkârları buğz ederek ve itaatkârları severek cehennemden uzaklaş. Çünkü Allah iyilik edenlerin sevabını zayi etmez.
Bu hadisin tamamı bir bütün halinde kaynaklarda tespit edilememiştir. Bu yüzden tespit edilen cümleler değerlendirilmeye çalışılmıştır.
a. ﺮﯿﺼﺑ ﺪﻗﺎﻨﻟا نﺈﻓ ﻞﻤﻌﻟا ﺺﻠﺧأ و ﻖﯿﻤﻋ ﺮﺤﺒﻟا نﺈﻓ ﺐﻛﺮﻤﻟا دﺪﺟ و ﺪﯿﻌﺑ ﻖﯾﺮﻄﻟا نﺈﻓ داﺰﻟﺎﺑ ﺮﺜﻛأ مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ Hadisin bu kısmını Deylemî, Ebû Zer tarikiyle rivâyet etmiştir.41
Deylemî (509/1115) rivâyetinde مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ (Ey Âdemoğlu) yerine رذ ﺎﺑأ ﺎﯾ (Ey Ebu Zer), ﺮﺜﻛ أ (çoğalt) yerine ﻞﻤﺣأ (taşı), ﺐﻛﺮﻤﻟا (Gemi) yerine َﺔَﻨﯿِﻔﱠﺴﻟا (Gemi), ﺪﯿﻌﺑ ﻖﯾﺮﻄﻟا (yol uzaktır) yerine ﺔﺒﻘﻌﻟا ﺔﻠﯾﻮﻃ (yol uzundur), kelimeleri kullanarak rivâyet etmiştir.
İbn Hacer el-Heytemî (974/1567)'nin ez-Zevâcir an İktirâfi’l-Kebâir42 adlı eserinde hadisin ilk bölümü şöyledir:
ﺎﮭﯿﻓ ﺎﻣ و ﺎﯿﻧﺪﻟا ﻦﻣ ﻲَﻟإ ﺐﺣَأ ﻦھ تﺎﻤﻠﻛ ﻊﺑرﺄِﺑ ﻢّﻠﺳو ﮫﯿَﻠﻋ ﮫّﻠﻟا ﻰّﻠﺻ ﷲا لﻮﺳر ﻲِﺒﯿِﺒﺣ ﻲﻧﺎﺻوأ
36 Müstensih tarafından هﺮﯿﺧز (Zahire / yol azığı) açıklaması vardır, 2B. 37 ﺪﯾﺪﺠﺗ (Tecdîd/ yenilemek) açıklaması vardır, 2B.
38 كرد (derin) açıklaması vardır, 2B.
39 ﺰﻤﻗﺎﺑ ﮫﯿﺠﻗا (Akçeye bakmaz) açıklaması vardır, 2B. 40ﺰﻤﺘﯾا ﻊﯾﺎﺿ (Zayı etmez) açıklaması vadır, 3A.
41 Deylemî, Şîreveyh b. Şehredâr b. Şireveyh el-Hemedânî, el-Firdevs bî Me’sûrî’l-Hitâb, I-VI,
Dârû’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1986, V, 339, (8368).
28 “Habibim Rasûlullah (s.a.v) bana dört nasihat ile vasiyette bulundu, onlar bana dünya ve içinde olanlardan daha sevimlidir“
Hadisin devamı şöyledir:
ﻖﯿﻤﻋ ﺮﺤﺒﻟا نﺈﻓ ﺔﻨﯿﻔﺴﻟا دﺪﺟ رذ ﺎﺑأ ﺎﯾ :
َو ﺎﯿﻧﺪﻟا ﻲﻨﻌﯾ ﺪﯿﻌﺑ َﺮﻔﺴﻟا نﺈﻓ ﻞْﻤِﺤْﻟا ﻒّﻔﺧ
ﺔﻠﯾﻮﻃ َﺔَﺒَﻘَﻌْﻟا نﺈﻓ َداﺰﻟا ْﻞِﻤْﺣاو
“Ey Ebû Zer, Gemini yenile çünkü deniz (yani Dünya) derindir. Yükünü hafif tut çünkü yolculuk uzaktır, azığını yanına al çünkü yol uzundur“
Ayrıca Şevkânî (1250/1834), Bedru’t-Tâli’ adlı eserinde bu sözü İbrahim b. Ahmed el-Keynaî (793/1391)’nin bazı arkadaşlarına yaptığı tavsiyesi olarak zikretmektedir.43
ﻊﯿﻀﯾ ﻻ ﷲا نإ أ
ﻦﯿﻨﺴﺤﻤﻟا ﺮﺟ
“Allah iyilik edenlerin mükafatını zayi etmez’ 44. Haberin sonu bir âyet bölümü ile sona
eriyor.
Yukarıda geçen hadis metnini Deylemî dışında her hangi bir hadis kitabında bulunamamıştır. Deylemî, Ebû Zer’den rivâyet ettiği hadisin senedini zikretmemiştir. İbn Hacer el-Heytemî’de hadisin senedini zikretmemiştir. Şevkânî de haberi İbrahim b. Ahmed el-Keynaî (793/1391)’nin sözü olarak rivâyet etmiştir. Bu yüzden hadis senedinin Hz. Peygambere nispetini tespit edebilmiş değilim.
2. Hadis ﺎﯾ ناﺮﻤﻋ ﻦﺑا ﺎﯾ ﻰﺳﻮﻣ ﺎﯾ .ﻼﯿﺻأ و 45ةﺮﻜﺑ هﻮﺤﺒﺳ و اﺮﯿﺜﻛ اﺮﻛذ ﷲا اوﺮﻛذا اﻮﻨﻣآ ﻦﯾﺬﻟا ﺎﮭﯾأ ﺎﯾ :ﻰﻟﺎﻌﺗ و كرﺎﺒﺗ ﷲا لﻮﻘﯾ ﻦﯾﺪﻟاﻮﻟا 50قﺎﻋ و 49اﻮﺑﺮﻟا ﻞﻛآ 48ﺮﺸﺑ ،نﺎﻤﺟﺮﺗ ﻚﻨﯿﺑ و ﻲﻨﯿﺑ ﺲﯿﻟ ،نﺎﯾﺪﻟا ﻚﻠﻤﻟا ﺎﻧأ و ﻲﻣﻼﻛ ﻊﻤﺳا 47نﺎﻨﺒﻟ 46ﻞﺒﺟ ﺐﺣﺎﺻ و ،ﻚﻗزر ﻲﻓ 55ﺎﻧﺎﻣﺮﺣ و ،ﻚﻧﺪﺑ ﻲﻓ 54ﺎﻤﻘﺳ و ،ﻚﺒﻠﻗ ﻲﻓ ةوﺎﺴﻗ 53تﺪﺟو اذإ مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ .52ناﺮﯿﻨﻟا 51نﺎﻌﻄﻘﻣ و ﻦﻤﺣﺮﻟا ﺐﻀﻐﺑ 43 Şevkânî, el-Bedru’t-Tâlî, I, 409. 44 Yusuf 12/90.
45 ﮫﺗﺮﯾا (Erte/Ertesi gün) açıklaması vardır, 3A.
46 نﺎﯿﺒﻟا ﺐﺣﺎﺻ ﺎﯾ “Ey Beyan sahibi” şeklinde zikredilmektedir, Ğazzâlî, el-Mevâ’ız, 571. 47 رﺪﻏﺎﻃ ﺮﺑ (Bir Dağdır) açıklaması vardır, 3A.
48 ﮫﻟ هدﮋﻣ (Müjdele) açıklaması vardır, 3A. 49 ﺎﺑﺮﻟا doğru yazılış şeklidir.
50 ﻲﺻﺎﻋ(Asi) açıklaması vardır, 3A.
29 ﯿﻘﻧ ﻀ ﺔ 56 ﻢﻠﻋﺎﻓ ،ﻚﻟﺎﻣ ﻲﻓ أ ﻚﯿﻨﻌﯾ ﻻ ﺎﻣ ﻲﻓ ﺖﻤﻠﻜﺗ ﻚﻧ 57 أ هﺮﻣ . مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ ﻚﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻ و ،ﻚﻧﺎﺴﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻰﺘﺣ ﻚﺒﻠﻗ ﻚﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻ ﻲﺤﺘﺴﺗ ﻰﺘﺣ ﻚﻧﺎﺴﻟ 58 ﻲﻨﻣ 59 ﻒﯿﻛ و ، ﺪﻗ ﻲﻨﻣ ﻲﺤﺘﺴﺗ أ ﺖﯿﺿر 60 و نﺎﻄﯿﺸﻟا أ ﺖﺒﻀﻏ 61 ﻦﻤﺣﺮﻟا . مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ ﻚﻧﺎﺴﻟ أ كﺪﺳ 62 ﻓ ﺈ ن أ ﮫﺘﻘﻠﻃ 63 أ ﻚﻠﻛ . ﻢﯿﻈﻌﻟا ﷲا قﺪﺻ
“Allah Tebâreke ve Teâlâ şöyle buyurmaktadır: Ey İman edenler, Allah’ı çokça zikrediniz ve O’nu gece ve gündüz tespih ediniz. Ey Musa! Ey İmran oğlu! Ey Lübnan dağının sahibi! Sözümü dinle. Ben Mutlak kudret ve mülkün sahibiyim. Benimle senin aranda tercüman yoktur. Faiz yiyenleri, ebeveynine isyan edenleri, merhamet eden Allah’ın gazabını ve şiddeti kat kat arttırılmış ateş ile müjdele. Ey Âdemoğlu! Kalbinde bir katılık, bedeninde bir hastalık, rızkında bir azalma ve malında bir eksilme bulduğunda, seni ilgilendirmeyen konularda konuştuğunu bil. Ey Âdemoğlu! Dilin doğru olmadıkça kalbin istikamet üzere olmaz. Sen benden hayâ etmedikçe dilin doğru olmaz. Benden nasıl hayâ edeceksin ki, şeytanı kendinden memnun ettin ve merhamet eden Allah’ı kendine gazaplandırdın. Ey Âdemoğlu dilin senin aslanındır, onu serbest bırakırsan seni yer”
Bu hadisin tamamı bir bütün halinde kaynaklarda tespit edilememiştir. Bu yüzden tespit edilen cümleler değerlendirilmeye çalışılacaktır.
a. ﻼﯿﺻأ و ةﺮﻜﺑ هﻮﺤﺒﺳ و اﺮﯿﺜﻛ اﺮﻛذ ﷲا اوﺮﻛذا اﻮﻨﻣآ ﻦﯾﺬﻟا ﺎﮭﯾأ ﺎﯾ
Yukarıda geçen metin Kur’ân-ı Kerîm’in Ahzâb sûre’sinin 41 – 42. âyetlerinde zikredilmektedir. b. ﻲﻓ ﺖﻤﻠﻜﺗ ﻚﻧأ ﻢﻠﻋﺎﻓ ﻚﻟﺎﻣ ﻲﻓ ﺔﺼﯿﻘﻧو و ﻚﻗزر ﻲﻓ ﺎﻧﺎﻣﺮﺣ و ﻚﻧﺪﺑ ﻲﻓ ﺎﻤﻘﺳ و ﻚﺒﻠﻗ ﻲﻓ ةوﺎﺴﻗ تﺪﺟو اذإ مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ ﻚﯿﻨﻌﯾ ﻻ ﺎﻣ أ هﺮﻣ 52
ﻢﻨﮭﺟ (Cehennem) açıklaması vardır, 3A.
53 ﯔﺳ ﮫﻟﻮﺑ (Bulasın) açıklaması vardır, 3A. 54 ﻚﻟ ﮫﺘﺴﺧ (Hastalık) açıklaması vardır, 3A. 55 ﺎﻣوﺮﺤﻣ (Mahrumen) açıklaması vardır, 3A.
56 ﻚﻠﻜﺴﻛأ (Eksiklik) açıklaması vardır, 3A. Ayrıca ﺔﻀﯿﻘﻧ (Tezat) yazılımı yanlış olup ﺔﺼﯿﻘﻧ (eksilme) şeklinde
olmalıdır.
57 زﻮﺳ هدﻮﮭﯿﺑ (Beyhûde söz) açıklaması vardır, 3A. 58 ﺎﯿﺤﺘﺳا (İstihya/ Utanmak) açıklaması vardır, 3B. 59 نﺪﻨﺑ (Benden) açıklaması vardır, 3B.
60 ﻦﯾد ﮫﻠﯾا ﻲﺿار (Râzı eyledin) açıklaması vardır, 3B. 61 كﺮﯿﺗا بﺎﻀﻏأ (Ağdab ettiren) açıklaması vardır, 3B. 62 ﻼﺳران (Arslan/ Aslan) açıklaması vardır, 3B. 63 ﯔﺳرﺮﻘﭼ (Çıkarırsın) açıklaması vardır, 3B.
30 Hadisin bu kısmını Münâvî, Feydu’l-Kadir64 adlı eserinde Malik b. Dinar’ın sözü olarak rivâyet etmiştir. Münâvî(1031/1622), hadis rivâyetinde ﺎﻤﻘﺳ yerine ﺎﻨھو kelimesini kullanmıştır.
el-Âmilî (1104/1693), el-Cevahiru’s-Seniyye65 adlı eserinde ise bu haberi senetsiz olarak Musa (a.s)’a vahyedilen bir haber olarak rivâyet etmiştir. Ayrıca haberde ﻚﻧﺪﺑ yerine ﻚﻤﺴﺟ kelimesini kullanmıştır.
Yukarıda zikredilen hadis metnini Münâvî, Malik b. Dînar’ın kavli, el-Âmilî’de senetsiz olarak Musa (a.s)’a vahyedilen bir haber olarak rivâyet etmesi münasebetiyle senedini tespit edebilmiş değilim. Ancak Münâvî, hadisi desteklemek amacıyla Tîbi’nin hadis hakkında şöyle dediğini söylemektedir: ? `Bu haberde her hangi bir tenakuz yoktur. Çünkü “vücutta bir et parçası vardır o iyi olursa bütün vücut iyi olur’ hadisi bu haberi desteklemektedir. Çünkü dil kabin tercümanıdır`. 66 c. ﺪﻗ ﻲﻨﻣ ﻲﺤﺘﺴﺗ ﻒﯿﻛ و ﻲﻨﻣ ﻲﺤﺘﺴﺗ ﻰﺘﺣ ﻚﻧﺎﺴﻟ ﻚﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻ و ﻚﻧﺎﺴﻟ ﻚﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻰﺘﺣ ﻚﺒﻠﻗ ﻚﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻمدآ ﻦﺑا ﺎﯾ أ و نﺎﻄﯿﺸﻟا ﺖﯿﺿر أ ﻦﻤﺣﺮﻟا ﺖﺒﻀﻏ
Hadisin bu kısmını Ahmed b. Hanbel, Enes b. Malik tarikiyle; 67 Deylemî68 İbn Ömer tarikiyle;69 Taberânî İbn Mesud tarikiyle rivâyet etmişlerdir.
Ahmed b. Hanbel (241/855) Enes b. Mâlik tarikiyle rivâyet ettiği hadis şöyledir:70
ﮫﻘﺋاﻮﺑ هرﺎﺟ ﻦﻣﺄﯾ ﻻ ﺔﻨﺠﻟا ﻞﺟر ﻞﺧﺪﯾ ﻻ و ﮫﻧﺎﺴﻟ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻰﺘﺣ ﮫﺒﻠﻗ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻ و ﮫﺒﻠﻗ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻰﺘﺣ ﺪﺒﻋ نﺎﻤﯾإ ﻢﯿﻘﺘﺴﯾ ﻻ “Kulun kalbi dosdoğru olmadıkça imanı doğru olmaz. Dili doğru olmadıkça da kalbi doğru olmaz. Komşusu, şerrinden emin olmayan kişi de cennete giremez“
64
Münâvî, Zeynu’d-Din Abdu’r-Raûf, Feydu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmî’i’s-Sagîr, I-VI, Matbaatu Mustafa Muhammed, Mısır, 1938, I, 286-287.
65Âmilî, İbnu'l-Hür Muhammed b. Hasan b. Ali el-Meşkarî, el-Cevâhiru's-Seniyye fi'l-Ehâdîsi'l-Kudsiyye,
Müessesetu'l-Vefâ, Beyrut 1984, I, 86.
66 Münâvî, Feyd, I, 369. (454)
67 İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Müsned, thk., Şuayb el-Arnavûd, I-L, 1. bs., Müesesetu'r Risâle,
Beyrut, 1997, III, 198; (13071); Kudâî, Muhammed b. Selâme b. Ca’fer Ebû Abdillah, el-Müsned, thk.,Huseyn b. Selim, Dâru’l-Me’mûn, Dımaşk, 1404/1984, II, 62, (887). Aclûnî, İsmail b. Muhammed Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs, Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1351, II, 376. (3144).
68 Deylemî, V, 154. (7793).
69 Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed, el-Mu’cemu’l-Kebîr, Hamdi Abdülmecîd es-Silefî, Dâru
İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1404/1983, X, 227. (10553).
31 Heysemî (807/1404), Ahmed b. Hanbel rivâyetindeki Ali b. Mesa'de’yi ‘sika’71 ve ‘zayıf’72 görenler olmuştur.73 İbn Ma’in, Ali b. Mesa'de’yi ‘sika’74, Nesâî (303/915) de ‘zayıf’ olarak değerlendirmiştir.75
İbn Adî (365/976),76 Ali b. Mesa'de hakkında “Gayru Mahfûz“77; İbn Ebî Hâtim (323/934), “La be’se bihi“;78 İbn Ma’in, “Sâlih“79; Nesâi (303/915), “Leyse bi Kavîyy“80 ifadeleri kullanılmıştır.81
Irakî (805/1402) 82 ve Şuayb Arnavûd83 Enes b. Malik rivâyeti ‘zayıftır’ demişlerdir.
Yukarıda geçen hadis metninden sadece üç cümle tespit edilmiştir. Birinci cümle Kur’ân-ı Kerîm âyeti’dir. İkinci cümle Mâlik b. Dînâr’ın sözü, üçüncü cümledeki hadisin zayıf olduğu ifade edilmiştir. Kalan kısmı, kaynaklarda bulunamamıştır.
3. Hadis ﻰﻟﺎﻌﺗ و كرﺎﺒﺗ ﷲا لﻮﻘﯾ : ﻞﺻ و ،ﻲﻟﺮﻔﻐﺘﺳاو ،كدزأ ﻲﻧﺮﻜﺷاو ،ﻊﻓرأ ﻊﺿاﻮﺗ و ﺮﺒﺻا مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ 84 ﻚﻤﺣر أ ﺪﯾز 85 ﻲﻓ ﻢﻠﻋاو ،ﺔﺤﺼﻟا لﻮﻄﺑ ﺔﯿﻓﺎﻌﻟا ﻲﻨﻣ ﺐﻠﻃأ و ،كﺮﻤﻋ أ و ،ﺔﺑﻮﺘﻟا ﻲﻓ ﺪھﺰﻟا و ،عرﻮﻟا ﻲﻓ صﻼﺧﻹا و ،ةﺪﺣﻮﻟا ﻲﻓ ﺔﻣﻼﺴﻟا ن ﺔﻋﺎﻨﻘﻟا ﻲﻓ ءﺎﻨﻐﻟاو ،ﻢﻠﻌﻟا ﻲﻓ ةدﺎﺒﻌﻟا . ﺎﯾ ﮫﺴﻤﺷ ﻚﯿﻠﻋ ﻊﻠﻄﯾ ﻞﻛ مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ ؟اﺪﺑا ﷲا تﺎﺿﺮﻣ ﻲﻓ ﻊﻤﻄﺗ ﻒﯿﻛ مدآ ﻦﺑا
71 “Adalet ve zabt niteliklerini tam olarak taşıyan, hadis rivayetinde güvenilir ravi”. Hadis Istılahları Sözlüğü,
Aydınlı Abdullah , İfav yay., İstanbul, 2009, 277.
72 “Hakkında güvenilir biri olduğuna dair geçerli bir bilgi bulunmayan, bununla beraber adâlet ve zabt nitelikleri
yetkili âlimlerin tenkidine maruz kalan kimse”. Aydınlı Abdullah , 336.
73 Heysemî, Nureddin Ali b. Ebî Bekr, Mecmau'z ez-Zevâid ve Menbau'l Fevâid, I-X, Dâru'l-Fikr, Beyrut 1412, I,
213. (185).
74 İbn Ma'în, Târihu İbn Maîn, IV, 206. 75 Heysemî, Mecma’, I, 220. (186). 76 İbn Adî, el-Kâmil, V, 207.
77 “Sika bir ravinin sika ravilere veya kendisinden daha sika olan birine aykırı olarak rivayet ettiği hadis”. Aydınlı
Abdullah , 89.
78
Böyle bir ravinin rivayet ettiği hadis, başka bir senedinin olup olmadığını araştırmak ve ona göre değerlendirmek üzere alınır. Yahya b. Ma’in ve Ebu Zur’a bu sîgayı sika manasında kullanırlar”. Aydınlı Abdullah , 159.
79 Aliyyu’l-Kâri’ye göre tadilin beşinci mertebesinde bulunan bir ravi hakkında kullanılan bir sîga. Böyle bir ravinin
rivayet ettiği hadis, yazılır ve incelenir. Aydınlı Abdullah , 271.
80 Zehebî, Irakî ve Sehavî’ye göre Leyse bi-Hucce manasındadır. Yani: Böyle bir ravinin rivayet ettiği hadis, başka
bir senedinin olup olmadığını araştırmak ve ona göre değerlendirmek üzere alınır”. Aydınlı Abdullah , 163.
80 İbn Adî, el-Kâmil, V, 207.
81 İbn Hibbân, Muhammed b. Ahmed Ebî Hâtim et-Temîmî, el-Mecrûhîn, Dâru’l-Va’yi, Haleb, tsz.,
II, 36.
82 Irakî, Ebu’l-Fadl Zeynuddin Abdurrahim ibn Hüseyin, el-Muğnî an Hamli’l-Esfâr, I-III, thk., Eşref
Abdu’l-Maksûd, Taberiyye yay., Riyad, 1995, II, 767.(2821).
83 İbn Hanbel, III, 198.
84 ﮫﻠﺻ (Sıla) açıklaması vardır, 3B. 85 ةدﺎﯾز (Ziyade) açıklaması vardır, 3B.
32 يرﺪﺗ ﻻ ﺖﻧأ و كﺮﻤﻋ ﻦﻣ ﺺﻘﻨﯾ . و ﻚﻗزﺮﺑ مﻮﯾ ﻞﻛ ﻲﻓﻮﺗ و أ ﻊﺒﺸﺗ ﺮﺜﻜﻟﺎﺑ ﻻ و ﻊﻨﻘﺗ ﻞﯿﻠﻘﻟﺎﺑ ﻼﻓ ﺪﻤﺤﺗ ﻻ ﺖﻧ . ﺎﻣ مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ ﯾﺮﻛ ﻚﻠﻣ كﺪﻨﻋ ﻦﻣ ﻦﯿﺗﺄﯾ و ﻻإ ﺔﻠﯿﻟ ﻦﻣ ﺎﻣ و ﺪﯾﺪﺟ قزر يﺪﻨﻋ ﻦﻣ ﻚﯿﺗﺎﯾ و ﻻإ مﻮﯾ ﻦﻣ ﺢﯿﺒﻗ ﻞﻤﻌﺑ ﻢ . و ﻲﻗززر ﻞﻛﺄﺗ ﻚﻟ ﺐﺠﺘﺳﺄﻓ ﻲﻧﻮﻋﺪﺗ و ،ﻲﻨﺼﻌﺗ . ﺪﺒﻌﻟا ﺲﺌﺑ و ﺎﻧأ ﻰﻟﻮﻤﻟا ﻢﻌﻨﻓ ﺪﻋﺎﺻ ﻲﻟإ كﺮﺷ و لزﺎﻧ ﻚﯿﻟإ يﺮﯿﺧ أ ﺖﻧ . مدآ ﻦﺑا ﺎﯾ أ ﺎﻧ و ﻚﻨﻣ ﻲﺤﺘﺳأ أ ي ﺐﻀﻏ و يﺮﻜﻣ ﻦﻣﺄﺗ و سﺎﻨﻟا فﺎﺨﺗ و يﺮﯿﻏ ﺮﻛﺬﺗ و ﻲﻧﺎﺴﻨﺗ و ﻲﻨﻣ ﻲﺤﺘﺴﺗ ﻻ ﺖﻧ ﻢﯿﻈﻌﻟا ﷲا قﺪﺻ
“Allah Tebâreke ve Teâlâ şöyle buyurmaktadır: Ey Âdemoğlu, sabret ve alçak gönüllü ol ki, yükselteyim. Bana şükret ki, sana (nimetimi) arttırayım. Benden mağfiret dile. Sıla-i rahim yap ki, ömrünü arttırayım. Sıhhat içerisinde benden afiyet iste. Bil ki, selâmet birliktelikte, ihlâs dini hassasiyette, zühd (günahlardan) tövbe etmede, ibadet ilimde, zenginlik kanâttedir. Ey Âdemoğlu Allah’ın rızasını nasıl arzularsın? Ey Âdemoğlu, her güneş üzerinden doğmasıyla ömründen eksilme olur, sen bunu bilmezsin. Her gün rızkın sana verilir, sen ise hamd etmezsin. Aza kanaat etmezsin, çoğa da doymazsın. Ey Âdemoğlu, hiçbir gün yoktur ki, katımdan yeni rızık sana gelmiş olmasın. Bir gece yoktur ki, bir melek senden kötü bir ameli bana getirmiş olmasın. Benim rızkımı yiyorsun, bana isyan ediyorsun. Bana dua ediyorsun, bende senin duanı kabul ediyorum. Benim hayrım sana iniyor, kötülüğün ise bana yükseliyor. Ben ne güzel yardımcıyım! Sen ise ne kötü bir kulsun! Ey Âdemoğlu ben senden hayâ ediyorum, sen ise benden hayâ etmiyorsun. Beni unutuyorsun, benden başkasını hatırlıyorsun. İnsanlardan korkuyorsun, benim tuzağımdan ve gazabımdan emin davranıyorsun”
Bu hadisin tamamı bir bütün halinde kaynaklarda tespit edilememiştir. Bu yüzden tespit edilen cümleler değerlendirilmeye çalışılacaktır.
a. ﺪﯾزأ ﻲﻧﺮﻜﺷ او
Hadisin bu kısmını Taberî (310/923), Hakem b. Umeyr tarikiyle rivâyet etmiştir.86 Hadis rivâyeti şöyledir: ﺖﻠﻗ اذإ " ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻟا ﱢبر ﷲ ﺪﻤﺤﻟا " كداﺰﻓ ﷲا تﺮﻜﺷ ﺪﻘﻓ
“Eğer Hamd, Âlemlerin Rabbi olan Allaha‘dır dersen, Allaha şükretmiş olursun, O’da sana artırır’
86 Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid, Camiu’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kurân,
33 Ebû’l-İshâk el-Huveynî, hadisin ‘çok zayıf’87 olduğunu, çünkü birçok illeti bulunduğunu söylemiştir. Senette bulunan İsa b. İbrahim, İbn Tahmân’dır. Nesâî (303/915) ve Ebû Hatim (323/934) O’ndan rivâyet almamışlardır. Buhârî (256/870) ise, Onun hakkında ‘Münkeru’l-Hadis’88 hükmünü vermiştir. Ebû Hatim (323/934) ve Zehebî (748/1348) de, senetteki Musa b. Ebî Habîb’in ‘zayıf’89 olduğunu ifade etmişlerdir.90
Ahmed Muhammed Şakir, Taberî Tefsiri tahkikinde zikredilen hadisin ‘çok zayıf’ olduğunu ifade etmiştir.91
b. ﻚﻟ ﺮﻔﻏأ ﻲﻟﺮﻔﻐﺘﺳاو
Hadisin bu kısmını Müslim, Ebu Zer tarikiyle rivâyet etmiştir. Hadis rivâyeti şöyledir:
ﻢﻜﻟ ﺮﻔﻏأ ﻰﻧوﺮﻔﻐﺘﺳﺎﻓ ﺎﻌﯿﻤﺟ بﻮﻧﺬﻟا ﺮﻔﻏأ ﺎﻧأو رﺎﮭﻨﻟاو ﻞﯿﻠﻟﺎﺑ نﻮﺌﻄﺨﺗ ﻢﻜﻧإ يدﺎﺒﻋ ﺎﯾ
“Ey kullarım! Siz gece-gündüz günah işliyorsunuz. Bütün günahları affeden de benim. Şu halde benden af dileyin ki, sizi affedeyim“
Elbânî hadisin ‘sahih’ olduğunu söylemiştir.92
c. كﺮﻤﻋ ﻲﻓ ﺪﯾزأ ﻚﻤﺣر ﻞﺻ
Hadisin bu kısmını Deylemî, Ebû Hureyre93 tarikiyle rivâyet etmiştir. Deylemî (509/1115)rivâyeti şöyledir:
ﺎﯾ كﺮﻤﻋ ﻲﻓ ﻚﻟ ﺪﻤﯾ و كﺮﺴﯾ ﻚﻟ ﺮﺴﯿﯾ ﻚﻤﺣر ﻞﺻ و ﻚﯾﺪﻟا و رﺮﺑأ مدآ ﻦﺑ
“Ey Âdemoğlu, ebeveynine iyilik et, akrabanı ziyaret etki, rahat yaşamanı kolaylaştırayım ve ömrünü uzatayım”.
87 "Cerhin Zehebî ve Sehavî’ye göre 4., Irakî’ye göre 3. Mertebesinde bulunan bir ravi hakkında kullanılan bir sîga.
Böyle bir ravinin rivayet ettiği hadis hiçbir suretle alınmaz”. Aydınlı Abdullah , 337.
88 Böyle bir ravinin rivayet ettiği hadis, başka bir senedinin olup olmadığını araştırmak ve ona göre değerlendirmek
üzere alınır. Aydınlı Abdullah , 212.
89 “Hakkında güvenilir biri olduğuna dair geçerli bir bilgi bulunmayan, bununla beraber adâlet ve zabt nitelikleri
yetkili âlimlerin tenkidine maruz kalan kimse”. Aydınlı Abdullah , 336.
90 Huveynî, Ebu İshâk, en-Nâfile fi’l-Ehâdisi’d-Daife ve’l-Bâtile, Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, 1990, I, 76. 91 Taberî, I, 136.
92 Elbânî, Sahîhu’t-Tergîb ve’t-Terhîb, Mektebetu’l-Maarif, Riyad, II, 126. (1625).
93 Deylemî, V, 282 8190.( ); Hâris b. Ebî Usâme, Buğyetu’l-Bâhis ani’ez-Zevâidi Musnedi’l-Hâris, Musnedu,
34 Ka’b b. Ahbâr (32/652),94 rivâyetinin başında ﻞﯿﺋاﺮﺳإ ﻲﻨﺒﻟ ﺮﺤﺒﻟا ﻖﻠﻓ يﺬﻟا و بﻮﺘﻜﻣ ةارﻮﺘﻟا ﻲﻓ نأ “Tevrat’ta İsrail oğulları için denizi yarana yemin olsun diye yazılıdır”, diyerek rivâyet etmiştir.
Ka’b b. Ahbâr (32/652)’ın Tevrat’ta yazılıdır dediği haber şu şekilde zikredilmektedir: “Tanru Rab’bin buyruğu uyarınca, anne babana saygı göster. Öyleki ömrün uzun olsun ve Tanrı Rab’bin sana vereceği ülkede üzerine iyilik gelsin”95
Ayrıca Ka’b rivâyetinde ﺪﯾز kelimesi yerine ﺪﻣأ kelimesi kullanılarak rivâyet etmiştir. أ d. ةﺪﺣﻮﻟا ﻲﻓ ﺔﻣﻼﺴﻟا نأ ﻢﻠﻋاو
Hadisin bu kısmını Ebû Nuaym Hilyetu’l-Evliya adlı eserinde, Abdulâh b. Mübarek (181/797)’in96 sözü olarak rivâyet etmiştir. Abdulâh b. Mübarek, rivâyetinin başında ﻞﻀﻔﻟا نﺎﻛ نإ ﺔﻋﺎﻤﺠﻟا ﻲﻓ “Eğer fazilet cemaatteyse, selamet vahdettedir’ şeklinde zikretmektedir.
e. ﻊﺒﺸﺗ ﺮﺜﻜﻟﺎﺑ ﻻ و ﻊﻨﻘﺗ ﻞﯿﻠﻘﻟﺎﺑ ﻼﻓ ﺪﻤﺤﺗ ﻻ ﺖﻧأ
Hadisin bu kısmını Taberânî, Ömer tarikiyle,97 Beyhâkî ve Deylemî, İbn Ömer tarikiyle 98
rivâyet ettiği hadisin son bölümüdür.
Taberânî (360/970)’nin Ömer tarikiyle rivâyet ettiği hadiste bulunan Esed b. Mûsa, “teferrüt’99 etmiştir.100 Ayrıca Senette, kezzâb ve mevzû hadis uydurmakla cerh olunan râvi Ebû Bekr ed-Dâhirî101 bulunmaktadır. Ebû Bekr ed-Dâhirî isimli râvî cerh ve ta’dîl âlimleri tarafından tenkîd edilmiştir. Onun hakkında Yahyâ b. Maîn102 ‘Leyse bi şey’103, Ebû Zür’a104
94 İbn Ebî Şeybe, Abdillâh b. Muhammed, thk. Muhammed Avvâme, Mektebetu’r-Ruşd, Riyad, 1994, el-Musannef
fi'l-Ehâdîsi ve'l Âsâr, VIII, 349, (25899); Ebu Nuaym, Ahmed b. Abdillâh el-İsbehani, Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtu’l-Asfiyâ, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1967. V, 389.
95
Yasanın Tekrarı, 5: 16; Mısırdan çıkış, 20: 12. Bu kaynak Koçak, Zeynep Canan, Kudsî Hadis Olarak Bilinen Hadislerin Kutsal Metinler (Tevrat-İncil) İle İlişkisi, adlı Yüksek Lisans tezinden tespit edilmiştir.)
96 Ebu Nuaym, X, 399.
97 Taberânî, el-Evsat, VIII, 361.(8875)
98 İbn Adî, Ebû Ahmed Abdillah el-Cürcânî, el-Kâmil fi Duafâi’r-Ricâl, I-VII, thk.,Yahyâ Muhtar Ğarâvî, Beyrut,
1409/1988, IV, 140; Ebû Nuaym, VI, 98; Kudâî, I, 361.(618); Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali, Şuabu’l-İmân, thk. Muhammed es-Sa’dî Besyuni Zaglûl, I-VII, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1410, VII, 294; Deylemî, V, 282( 8191); Münâvî, el-İmamu’l-Hafiz Zeynu’d-Din Abdu’r-Raûf, Feydu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmî’s-Sagir, I-VI, Matbaatu Mustafa Muhammed, Mısır, 1938, I, 86-87.(65).
99 “Bir hadisi rivayette tek kalmak, bir hadisi tek başına rivayet etmek”. Aydınlı Abdullah , 315. 100 Taberânî, el-Evsat, VIII, 361.
101 Heysemî, Mecma’, X, 517.(18086). 102 İbn Adî, V, 226.
