• Sonuç bulunamadı

Anadolu muvakkithaneleri

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Anadolu muvakkithaneleri"

Copied!
396
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

ANADOLU

MUVAKKĠTHANELERĠ Erdal Zeki TOMAR

YÜKSEK LĠSANS Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı

Kasım-2011 KONYA Her Hakkı Saklıdır

(2)
(3)

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work.

Ġmza

Erdal Zeki TOMAR Tarih: 23.11.2011

(4)

iv

ÖZET YÜKSEK LĠSANS

ANADOLU MUVAKKĠTHANELERĠ

Erdal Zeki TOMAR

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı

DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU 2011, 395 Sayfa

Jüri

Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU Yrd. Doç. Dr. YaĢar ERDEMĠR Yrd. Doç. Dr. M. Emin BAġAR

Anadolu Muvakkithaneleri adlı çalıĢmamızda: Ġlk örneklerine Ġslam coğrafyasında rastlanan muvakkithanelerin, tarihsel süreç içerisindeki geliĢimi, değiĢimi mevcut örnekler ile değerlendirilerek gerek konum gerekse plan bakımından ortaya konan tipoloji çalıĢması ile külliye içinde, sokak baĢlarında ve meydanlarda yer alan kültür tarihimizin küçük ölçekli, önemli yapılarından olan muvakkithanelerin günümüzdeki durumu teknik çizimlerle tespit edilerek bu mekânların gelecek kuĢaklara aktarılması sağlanmıĢtır.

Anahtar Kelimeler: Anadolu, GüneĢ Saati, Kıble-nüma, Kum Saati, Muvakkithane, Muvakkit, Osmanlı, Rub-u Tahtası, Selçuklu, Saat Kulesi, Usturlâb, Vakit, Zaman,

(5)

v

ABSTRACT MS THESIS

ANATOLIA MUVAQQITS OFFICE’S

Erdal Zeki TOMAR

THE GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCE OF SELÇUK UNIVERSITY

THE DEGREE OF MASTER OF SCIENCE / DOCTOR OF PHILOSOPHY IN MECHANICAL ENGINEERING

Advisor: Asst.Prof.Dr. Bahtiyar EROĞLU 2011, 395 Pages

Jury

Advisor: Asst.Prof.Dr. Bahtiyar EROĞLU Advisor: Asst.Prof.Dr. YaĢar ERDEMĠR Advisor: Asst.Prof.Dr. M. Emin BAġAR

The first examples were seen on Islamic geography.With the evaluation of existing examples and their development and change in the historical process, typology set out in the terms of both location and plan. Muvaqqits offices which are small-scale but important buildings of our culture history take part in the complex, per street and squares. Current status of them are identified by technical drawings. With Anatolia Muvaqqits office‟s study, muvaqqits offices has been transferred to future generations.

Keywords: Anatolia, Sun Clock, Qibla-Numan, Sand Clock, Clock Room(Muvaqqits office), timekeepers(Muvaqqit), Ottoman, Rub-u Board, Seljuk, Clock Tower, the Astrolabe, Time,

(6)

vi

Bu Tez, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalında Yüksek Lisans yapabilmeme imkân tanıyan ve Türk-Ġslam Kültürünün vakit kavramına verdiği önemin mimarideki yansıması “Anadolu Muvakkithaneleri” konulu bu çalıĢmayı hazırlamama vesile olan danıĢman hocam Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU‟na ithaf olunur.

(7)

vii

ÖNSÖZ

Tez çalıĢması olarak hazırlamıĢ olduğumuz bu çalıĢmanın konu seçiminde öncelikli olarak danıĢmanım Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU‟nun yönlendirmesinin birinci derecede etkili olduğunu belirtmek isterim.

Ġkinci olarak yapıyı çalıĢma konusu yapan unsur ise, çocukluğumun geçtiği Ģehirde, dershaneye giderken devamlı önünden geçtiğim, ve sadece adını bildiğim, geçmiĢte zaman tayin eden Ortahisar Muvakkithanesi‟nin anılarımı tayin etmesinin ardından gelen süreçtir. Bu süreçle beraber, insanların ilk yaradılıĢından beri zaman mefhûmunu bilme ihtiyacını: bazen doğada, bazen de kendisindeki rutin olaylara bağlaması gibi geliĢmelerin bir ürünü olarak mimariye yansıyan mimari kol saatlerini, yani muvakkithaneleri yakından tanıyınca, kendi tarihi kadar köklü bir geçmiĢe sahip Türk Sanatı‟nın ürünü olan bu mekânların günümüzde adı duyulduğun da “…oda ne…” tabirinin çıktığı muvakkithanelerin zaman yerine yok olan tarihimizi tayin etmelerini engellemektir.

ÇalıĢma süresince benden yardımlarını esirgemeyen değerli DanıĢman Hocam Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU‟na minnet duygularımı ifade etmek isterim. Ayrıca Yrd. Doç. Dr. YaĢar ERDEMĠR, Yrd. Doç. Dr. Osman KUNDURACI ve Yrd. Doç. Dr. Tülay ZORLU‟ya Osmanlıca kitabeleri okumamda yardımcı olan Doç. Dr. Alaeddin AKÖZ ve Dr. Zekeriya ġĠMġĠR‟e; AraĢtırma Görevlileri: Mimar Esra YALDIZ ve Sanat Tarihçi Mustafa ÇETĠNASLAN, Muzaffer YILMAZ ve Ahmet YAVUZYILMAZ‟a, her konuda olduğu gibi çizimlerde de tecrübesini benden esirgemeyen Mimar M. Argun KOCADAĞĠSTAN‟a ve Ceray Mimarlık ÇalıĢanları: Nihat ABAYHAN‟a; Mimar Süheyla KOÇ, Enes SELÇUK, Emine Nur HAMARAT, Uğur YILDIRIM, Mehmet Ali SÜNDÜS ve Fatma YILDIZ‟a; ġehir Plancı Mürsel KARTAL‟a; Yüksek Mimar Turgut BAġ‟a; MeslektaĢlarım Sedat MERMERKAYA ve Ali Hamza KARADENĠZ‟e; Arkeolog Cüneyt ÖZ, Eren ESER‟e; Restöratör D. Rabia BAKIR, Samet ġĠMġEK, Leyla ġAġI, Deniz YUCA, Nurgül GÜREL ve AyĢe TOPRAKKALE‟ye; Harita Teknikeri: Haydar ÜZGÜN‟e; Konya Vakıflar ġube Müdür Yardımcısı YaĢar KOCADAĞĠSTAN‟a; Trabzon Rölöve Anıtlardan amcam Zeki TOMAR‟a; ÇalıĢmam süresinin çizim ve yazım aĢamasında özellikle ĠnĢaat Teknikeri DurmuĢ ÇOPUR‟a ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme ve niĢanlım Sevil ALĠHANOĞLU‟na teĢekkürü bir borç bilirim.

Erdal Zeki TOMAR KONYA–2011

(8)

viii ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vii ĠÇĠNDEKĠLER ... viii KISALTMALAR ... x 1. GĠRĠġ ... 1

1.1. Konunun Tanımı, Sınırları ve Önemi ... 1

1.2. AraĢtırmada Ġzlenen Metot ve Yöntem: ... 2

1.3. Konu Ġle Ġlgili Yapılan AraĢtırmalar ... 3

2. MUVAKKĠT VE MUVAKKĠTHANE KAVRAMLARI ... 11

2.1.Muvakkit Kavramı ... 11

2.1.1. Muvakkit Kelimesi‟nin Etimolojik Kökeni ve Tarihsel GeliĢimi ... 11

2.1.2. Muvakkitlerin Bağlı Oldukları Ġdari Yapı: ... 15

2.1.3. Muvakkit Olmada Aranan ġartlar ... 16

2.2.4.Muvakkit Kıyafetleri ... 18

2.2.5. Önemli Bazı Muvakkitler ... 19

2.2. Muvakkithane Kavaramı ... 21

2.2.1.Muvakkithane Kelimesi‟nin Etimolojik Kökeni ve Tarihsel GeliĢimi ... 21

2.2.2. Muvakkithanelerde Kullanılan Aletler ... 28

3.TÜRK-ĠSLAM KÜLTÜRÜNDE ZAMAN’IN MEKÂNA YANSIMASI ... 42

3.1. Muvakkithane ve Saat Kuleleri ... 42

3.1.1. Konumuna Göre Muvakkithaneler ... 42

3.1.2. Plan Tiplerine Göre Muvakkithaneler ... 45

4. ANADOLU MUVAKKĠTHANELERĠ ... 47

4.1. Günümüze UlaĢan Muvakkithaneler ... 50

4.1.1. Afyon Yeni Cami Muvakkithanesi ... 53

4.1.2. Amasya II. Beyazıt Muvakkithanesi ... 63

4.1.3. Balıkesir Zağanos PaĢa Cami Muvakkithanesi ... 84

4.1.4. Diyarbakır Ulu Cami Muvakkithanesi ... 102

4.1.5. Hatay Meydan Cami Muvakkithanesi ... 123

4.1.6. Ġzmir Hisar (Yakub Bey) Cami Muvakkithanesi ... 139

4.1.7. Ġzmir ġadırvanaltı (Niflizade) Cami Muvakkithanesi ... 153

4.1.8. Kayseri Muvakkithanesi ... 170

4.1.9. Kütahya Muvakkithanesi ... 189

4.1.10. Muğla Muvakkithanesi ... 209

4.1.11. Safranbolu Köprülü Mehmet PaĢa Muvakkithanesi ... 225

(9)

ix

4.1.13. Tokat Muvakkithanesi ... 259

4.1.14. Trabzon Ortahisar Muvakkithanesi ... 276

4.2 Günümüze UlaĢmayan Muvakkithaneler ... 292

4.2.1. Bafra Muvakkithanesi ... 295

4.2.2. Bolu Muvakkithanesi ... 296

4.2.3. Erzurum Lala PaĢa Muvakkithanesi ... 297

4.2.4. Giresun Muvakkithanesi ... 299

4.2.5. Ġnegöl Muvakkithanesi ... 301

4.2.6. Ġskilip Muvakkithanesi ... 302

4.2.7. KahramanmaraĢ Muvakkithanesi ... 303

4.2.8. Karapınar Sultan Selim Muvakkithanesi ... 304

4.2.9. Konya Sultan Selim Muvakkithanesi ... 305

4.2.10. Rize Muvakkithanesi ... 311

4.2.11. Samsun Muvakkithanesi ... 314

4.2.12. Trabzon ÇarĢı Cami Muvakkithanesi ... 315

4.2.13. Ünye Muvakkithanesi ... 318

4.2.14. Yalvaç Devlethan Cami Muvakkithanesi ... 319

5. KARġILAġTIRMA VE DEĞERLENDĠRME ... 323

5.1. Konumlarına Göre Muvakkithaneler ... 326

5.2. Plan Tiplerine Göre Muvakkithaneler ... 337

5.3. Malzeme ve ĠnĢa Tekniği ... 340

5.3.1. TaĢ ... 341 5.3.2. Tuğla ... 343 5.3.3. Alçı ... 343 5.3.4. AhĢap ... 344 5.3.5. Metal ... 344 5.3.6. Diğerleri ... 344 5.4. Tavan ve Üst Örtü Sistemi ... 345 5.5. Süsleme ... 345 5.5.1. Bitkisel Süsleme ... 346 5.5.2. Geometrik Süsleme ... 346 5.5.3. Yazılı Süsleme ... 346 5.5.4. Nesnel Süsleme ... 347 6. SONUÇ ... 348 Kaynaklar ... 351 Minyatür Listesi ... 363 Tablo Listesi ... 363 Çizim Listesi ... 364 Fotoğraf Listesi ... 370 ÖZGEÇMĠġ ... 386

(10)

x

KISALTMALAR

T.C. Türkiye Cumhuriyeti

a.g.e Adı geçen eser

a.g.m. Adı geçen makale cm. Santimetre m. Metre bkz. Bakınız Çev. Çeviren H. Hicri M. Miladi Hz. Hazreti M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra s. Sayfa K.No Katalog No D. Doğumu Ö. Ölümü

(11)

1. GĠRĠġ

1.1. Konunun Tanımı, Sınırları ve Önemi

Muvakkit-muvakkithane kavramı ve kavram üzerine yapılan araĢtırmaların değerlendirildiği çalıĢmada genel olarak Türk kültürüne mâl olan, bu kültürdeki kadar zengin ve ünik örnekleri bulunmayan; buna rağmen adı duyulduğunda “…o da ne?” tabirinin kullanıldığı muvakkithane kavramı Anadolu örnekleriyle ele alınmıĢtır.

Tarihsel süreç içerisinde muvakkithanelerin geliĢimi net olarak bilinmese de plan, süsleme, malzeme ve teknik açıdan en üst seviyeye Osmanlı Dönemi‟nde külliyelerin oluĢmasıyla ulaĢmıĢtır. Bunların yanında günümüze ulaĢan muvakkithane örnekleri Ġstanbul baĢta olmak üzere geç dönem özelliği göstermektedir.

Ġlk örneklerinin Ġslam coğrafyasında ortaya çıktığı bilinse de baĢlangıç noktasının ne zaman ve nerede olduğu ile ilgili elimizde kesin bilgiler bulunmamaktadır. Muvakkithaneler konusunda bilinen en eski örnek ise Emeviler döneminde (661-750) ġam‟daki Emevi Camii muvakkithanesidir. Bunların yanında muvakkithanelerin Türk mimarisine mâl olduğu diğer Ġslam ülkelerinde ise bu mekânların yer almadığı bazı araĢtırmacılar tarafından belirtilmiĢtir. Özelliklede Orta Asya Türklerinde “Tanrı‟nın GüneĢ”1

olması, Türkleri gök bilimi ile uğraĢmaya, Ġslam inancı ile beraber de zamanı beĢ vakitte doğru kullanmaya itmiĢtir. Bunun sonucunda astronomi ile zaman tayininin yapıldığı mekâna ve yapacak Ģahısların oluĢmasına zemin hazırlamıĢtır. Muvakkit adı verilen bu Ģahıslar bulundukları mekânda sadece zamanı tayin etmekle kalmamıĢ, astronomi ilminin geliĢmesine de katkıda bulunmuĢlardır. Kısacası Ġslamiyet ile tanıĢmadan önce de Türklerin astronomiye meraklı olduğu Ġslamiyet ile beraber de astronomi faaliyetlerinin daha da geliĢtiği tarihi süreç içerisinde görülmektedir.

Osmanlı Devleti‟nde ilk muvakkithanenin Fatih Dönemi‟nde yapılması XVI. yüzyıldaki bilim, kültür ve sanat alanındaki mütekâmil çalıĢmalara bağlıdır. Sayıları gittikçe artan muvakkithanelerde muvakkitler Sosyal Hizmet Elemanlarına bağlı Muhtelif Hizmetli olarak görevlerini sürdüren muvakkitler görevlerine karĢılık vakıftan cihetlerini yani maaĢlarını almaktaydılar.

Zamanı tayin eden muvakkithaneler, özellikle sanayi devrimi ve II. Abdülhamit döneminde saat kulelerinin yapılması ile eski önemin kaybetmiĢ, 20 Eylül 1952

1

(12)

tarihinde ise resmen kapatılmıĢtır. BaĢkent üslubu olarak baĢta Ġstanbul, taĢra üslubu olarak da Trabzon, Afyon, Kayseri, Amasya, Kütahya, Edirne, Aydın, Manisa, Balıkesir, Diyarbakır, Hatay, Ġzmir, Tokat, Muğla, Bursa, Gelibolu, Ġznik, Safranbolu ve Tire gibi pek çok il ve ilçelerde muvakkithane yer almaktadır.

AraĢtırma konumuzun “Anadolu Muvakkithaneleri” olarak belirlenmesinin nedeni; Ġslam dininin en iyi Ģekilde temsil edildiği Anadolu‟da Türklerin Orta Asya‟dan getirdiklerini, Ġslam‟ın doğduğu topraklar da öğrendiklerini, Anadolu‟da ise yeni karĢılaĢtıkları kültürlerin harmanlandığı sürecin bir yansıması olarak ortaya çıkan Selçuklu, Beylikler, Osmanlı ve Cumhuriyet Mimarisi‟nin temellerinin atıldığı zengin birikimin bir tezahürü olan muvakkithanelerin mimari ve sanatsal özelliklerinin ortaya konulmasıdır. Bu süreç içerisinde dini ve sosyal mimarinin zorunluluğu olan muvakkithanelerin kimi zaman bir yapı gurubuna bağlı kimi zaman ise yapı grubundan bağımsız olarak inĢa edilen günümüzde ise adı duyulduğunda “…o da ne?” tabirinin kullanıldığı ve unutulmaya yüz tutmuĢ bu mekânları tarihteki yerini alması en büyük amacımızdır.

1.2. AraĢtırmada Ġzlenen Metot ve Yöntem:

Anadolu‟daki Muvakkithanelerin ele alındığı çalıĢmada mevcut literatür ile ilgili belgeler bulunmuĢ, bu belgelerin kaynakçaları yardımıyla literatürün kapsamı geniĢletilmiĢtir. Ġnternet yardımı ile de Anadolu Muvakkithaneleri‟nin genel olarak tespiti yapılmıĢtır. Tespiti yapılan muvakkithaneler günümüze ulaĢan ve ulaĢmayanlar Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Bu gruplandırmada öncelikli olarak günümüze ulaĢan muvakkithanelerin bulundukları il ve ilçeler tespit edilmiĢtir. Bu tespitte baĢta Süheyl

Ünver’in çalışmalarının birinci dereceden yararlı olduğunu belirtmek isterim.

Muvakkithaneler üzerinde yapılan arazi çalıĢmasında katalog bölümünde belirlenen muvakkithanelerin fotoğraf çekimi ve rölöve çalıĢmalarında klasik yöntemin yanında Total Station‟lu üç boyut ölçümler de yapılmıĢtır. Bunun yanında bazı muvakkithanelerin rölöveleri yetkili kurumlardan istenmesine rağmen istenen bu belgelerin güncel olmayanları tekrara gözden geçirilerek, eksik olan yerler güncellenmiĢtir.

Günümüze ulaĢamayan muvakkithaneler ise arĢivlerde ki belge ve eski fotoğraflar yardımıyla plan, süsleme ve mimari özellikleri hakkında bilgilerin elde edilmesi sağlanmıĢtır. Özellikle bu bölümde “T.C. BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel

(13)

dereceden bunun yanında vilayetlere özel “Salnamelerin” de ikinci dereceden etkili olduğu görülmüĢtür. Günümüze ulaĢamayan muvakkithanelerden Konya Sultan Selim ve Rize Muvakkithanelerine ait eski fotoğraflardan yola çıkarak yapılan rekonstrüksiyon çalıĢmalarında muvakkithanelerin planı ve cephe özellikleri ortaya konulmuĢtur.

Tespitleri yapılan muvakkithaneler çalıĢmanın katalog bölümünde muvakkithanenin yeri, kitabesi, yaptıranı (banisi), yapım tarihi, yapının mimarı, süsleme ve mimari özellikleri adlı baĢlıklar altında incelenmiĢtir.

1.3. Konu Ġle Ġlgili Yapılan AraĢtırmalar

AraĢtırma konumuz ile ilgili yapılan literatür çalıĢmasında kaynaklar konu içeriği bakımından altı bölümde incelenmiĢ ve bölümler aĢağıdaki Ģekilde verilmiĢtir. Bu bölümlerin dıĢında muvakkithanelerin Osmanlı da külliyelerin2

artması ile beraber önem kazandığı buna bağlı olarak da Türk Ġslam Sanatı3

içerisindeki yeri ve önemi üzerinde de durulmuĢtur.

Birinci bölümü anonim kaynaklar oluĢturmaktadır. Bu kaynaklar genel olarak ansiklopedik bilgiler içermektedir. Özellikle Muvakkit ve muvakkithane kelimelerinin etimolojik kökenlerine değinilen yayınlarda, muvakkit kelimesinin Arapça‟da “tevkit‟ten” muvakkithane kelimesini ise Farsça‟daki “hane‟den” türediği belirtilmiĢtir. Bunun yanında muvakkithanelerin ulu camilerin yanında yer aldığı ve bünyesinde zamanı doğru saptamaya yarayan zaman ölçme araçlarının yer aldığından bahsedilmektedir4.

Ġkinci bölümde yapılan araĢtırmalar genellikle makale tarzındadır. Bu yayınlarda da “muvakkit-muvakkithane” kavramlarının etimolojik kökenine, muvakkithanelerin tarihine, iĢleyiĢine ve mimari özelliklerine değinilmiĢtir5. Özellikle Ġstanbul

2 Akozan, Feridun, “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı: VII, Ankara, 1969, s. 303-308; Cantay, Gönül, Osmanlı Külliyelerinin KuruluĢu, Ankara, 2002, s.1-4.

3 Arseven, Celal, Esad, Türk Sanatı, Ġstanbul, 1984, s.85-89;

4 Anonim, “Muvakkit”, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt: 16, Ġstanbul, 1986, s. 8422; Anonim, “Muvakkit”, Meydan Lûgat Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi, Cilt: 14, Ġstanbul, 1992, s.274; Anonim, “Muvakkit”, Rehber Ansiklopedisi, Cilt: 12, Ġstanbul, 1984, s. 348–349; Anonim, “Muvakkit”, Yeni Rehber Ansiklopedisi, Cilt: 15, Ġstanbul, 1994, s. 44; Anonim, “Muvakkithane”, Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Cilt: 16, Ġstanbul, 2004, s.347; Anonim, Milliyet Gazetesi, 23.08.1950, s.2; Anonim, Safranbolu Belediyesi 2006 Dönemi Korumacılık Faaliyetleri, Safranbolu, 2006; Anonim, Türk Saatçılık Dergisi, Sayı:1-12, Ġstanbul, 1985-1988; Anonim, Türkiye de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler, Cilt: II, Ankara, 1977, s.18.

5 Aydüz, Salim, “Osmanlı Devleti‟nde Küçük Gözlemevleri Muvakkithaneler”, Osmanlı, Cilt:8, Ankara, 1999, s.664-675; Aydüz, Salim, “Osmanlı Devleti‟nde Küçük Gözlemevleri, Muvakkithaneler”, Yeni Türkiye, Yıl:6, Sayı:33, Ankara, 2000 s. 684-695; Aydüz, Salim, “Muvakkithane”, Türkiye Diyanet

(14)

Muvakkithaneleri6 örnekli olan bu çalıĢmalarda Anadolu Muvakkithaneleri7 konusunda ise bilgiler oldukça az ve tespit niteliğindedir.

Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Cilt:31, Ġstanbul, 2006, s.413-415; Ayverdi, Ekrem, Hakkı, “Fatih”, Türkler, Cilt:9, Ankara, 2002, s.338-352; Bayrak, M., Orhan, “Muvakkithane”, Osmanlı Tarihi Sözlüğü, Ġstanbul, 1999, s. 311; Bayyiğit, Mehmet, “Sosyal YardımlaĢma ve DayanıĢma Kurumu Olarak Vakıflar”, Türk-Ġslam Medeniyetinde Vakıfların Yeri ve Önemi, Konya, 1999, s.59-66; Dayıoğlu, Server,”Muvakkithaneler”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.123-132; Develioğlu, Ferit, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1992,s.831; Günyol, Zübeyde, Eski Vakitlere Dair Ġz: Muvakkithaneler,http://www.ebediyyen.biz/archive/index.php/t-23552.html (06/MART/2009); ĠpĢirli, Mehmet, “Cihet”, Türk Diyanet Ġslâm Ansiklopedisi, Cilt: VII, Ġstanbul, 1993, s.546-548; Kuban, Doğan, 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi, Ġstanbul, 1981, s.191; Merçil, Erdoğan, Türkiye Selçuklularında Meslekler, Ankara, 2000, s.181; Neftçi, Aras, “Vakıf Mimari Mirasımız”, Vakıflar Dergisi 2006 Vakıf Medeniyet Yılı Özel Sayısı, Ankara, 2006, s.31-37; Öztuna, Yılmaz, BaĢlangıcından Zamanımıza Kadar Büyük Türkiye Tarihi, Türkiye nin Siyasi, Medeni, Kültür, TeĢkilat ve Sanat tarihi, Cilt: XI, Ġstanbul, 1978, s.150-153; Özün, Mustafa, Nihat, Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Ġstanbul 1987, s. 574; Pakalın, Zeki, Mehmet, “Muvakkit”, Osmanlı Tarih Deyimler ve Terimleri Sözlüğü, Cilt:2, Ġstanbul, 1983, s.587; Pay, Salih, “Klasik Dönem Osmanlı Külliyelerinde Personel Sistemi”, Türkler, Cilt:10, Ankara, 2002, s.491-509‟da Muvakkithaneleri "Sosyal Hizmet Elemanları" baĢlığının alt baĢlığında “Muhtelif Hizmet Elemanları” içerisinde ele almıĢtır. Bu baĢlık altında muvakkithane kavramından ve külliye içinde muvakkitin görevlerinden bahsedilmiĢtir. Senemoğlu, S, Yavuz, "Muvakkithaneler", Milliyet Gazetesi, 18.05.1987, s.11; Sertoğlu, Midhat, “Muvakkit”, Osmanlı Tarih Lûgatı, Ġstanbul, 1986, s.230; ġapolyo, Enver Behnan, “Muvakkithaneler”, Önasya, Yıl:4, Sayı:43, Cilt: 4, Ankara, 1969; UslubaĢ, Tolga; Keskin, Yılmaz, “Muvakkit”, Alfabetik Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi, Ġstanbul, 2007, s.423; Ünver, Süheyl, “Osmanlı Türkleri Ġlim Tarihinde Muvakkithaneler”, Atatürk Konferansları, Sayı:V, Ankara, 1975, s.217-257‟de Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun sınırları içinde muvakkithaneler bütününde bizim çalıĢmamızın baĢlığını oluĢturan Anadolu Muvakkithanelerinin bulunduğu il ve ilçelerin ( Bursa, Gelibolu, Kütahya, Trabzon, Ġznik, Ġzmir, Aydın, Tire, Konya, Çorum, Erzurum, Balıkesir, Manisa, Edirne ve Çanakkale) belirtilmesi çalıĢmamızın katalog bölümünde daha detaylıca bakılmasına yardımcı olmuĢtur. Yıldız, Ahmet, “Muvakkithaneler”, BeĢinciMevsimDergisi,http://www.besincimevsimdergisi.com/baglanti.asp?baglanti=2&dosyano=239(0 6/Mart/2009); Yücel, Erdem, “Muvakkithaneler”, Dünden Bugüne Ġstanbul Ansiklopedisi, Cilt:VI, Ġstanbul, 1994, s.10-11.

6

Anonim, Eğitimde Ġyi Örnekler Konferansı 2007, Ġstanbul, 2007, s.22; Aydüz, Salim, “Ġstanbul‟da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.92-97; Bayrak, Orhan M., “Muvakkithane”, Ġzahlı Ġstanbul Sözlüğü, Ġstanbul, 2000, s. 16-32-84; Bilecik, Gülberk, “Güzden Kaçan Bir Kültür Mirasımız Yeni Cami Muvakkithanesi”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Sayı:10, Erzurum, 2006, s.43-54; Cyrıl, Mango, “Materials for the Stady of the mosaics of St, Sophia at Ġstanbul (Ġstanbul‟da Ayasofya‟nın Mozaiklerinin Ġncelenmesi için malzeme”, Belleten, Sayı: 109-112, Cilt: XXVIII, Ankara,2001,s.773-789.(Semavi Eyice Bibliyografya); Dayıoğlu, Server, “Saatleri Ayarlama Enstitüleri Ġstanbul‟un Muvakkithaneleri”, Ġstanbul, Sayı:13, Ġstanbul, 1995,s.33-39; Dayıoğlu, Server, “Osmanlı Kültüründe Muvakkithaneler ve Ġstanbul”, Ġstanbul Seçme Yazılar, Ġstanbul, 2002, s.81-92; Kumbasar, Zaliha, Osmanlı Dönemi Ġstanbul Muvakkithaneleri, Ġstanbul, 2008, (Yıldız Teknik Üniversitesi YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) Anadolu Muvakkithanelerinin Ġstanbul ayağının incelendiği yüksek lisans tezinde Ġstanbul Muvakkithaneleri‟nin plan, süsleme ve mimari yönleri etraflıca ele alınmıĢtır. Tezin katalog bölümünde Ġstanbul Muvakkithaneleri ayrı ayrı tablolar halinde verilmesi yapılara bütüncül gözle bakmamıza yardımcı olmuĢtur. Bu katalog bölümü bizim tezimizdeki karĢılaĢtırma bölümünde Ġstanbul Muvakkithaneleri yani baĢkent üslubuyla taĢra üslubunu gerek plan gerekse süsleme açısından değerlendirmemize katkı sağlamıĢtır. Ünver, Süheyl, “Ġstanbul Muvakkithaneleri Vazifelerinin Ġlmi ve Kültürel Değerleri Üzerine”, International Symposium On the Observatories in Islam 19-23 September, 1977, Ġstanbul, 1980, s.45-51.

7 Albayrak, Hüseyin, Trabzon Orta Hisar ve Çevresi, Trabzon, 1998, s. 131‟de Trabzon merkez Ortahisar Mahallesi, Fatih Camii'nin kuzeyinde yer alan muvakkithane XIX. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Altun, Ara, "Kütahya'nın Türk Mimarisi Bir Deneme", Atatürk'ün Doğumunun 100.Yılına Armağan Kütahya, Ġstanbul, 1981-82, s.400-401‟de Balıklı Mahallesinde yer alan Kütahya Muvakkithanesi 1247'de hicri, Miladi 1831/32 yılında KapıcıbaĢı rütbesinde bulunan Kütahya Mütesellimi Halil Kamil Ağa tarafından yaptırıldığı belirtilmiĢtir. Hakkı, Uzun, ÇarĢılıoğlu, Ġsmail, Bizans, Selçuklu, Germiyan ve Osman Oğulları Zamanında Kütahya ġehri, Ġstanbul, 1932,

(15)

s.133-Üçüncü bölümde Osmanlıda Bilim ve Teknoloji8

alanında yapılan araĢtırmaların Astronomi Ġlmi9

ile ilgili bölümlerinde muvakkithanelerin astronomi kavaramı ile 134‟de “Kütahya Muvakkithanesi7 hakkında önemli tarihsel bilgilerin yer aldığı yayında; muvakkithanenin kitabesi, vakfiyesi, banisi ve mimari özellikleri hakkında da bilgiler yer almaktadır “; Renda, Günsel, “Amasya II. Beyazıt Külliyesindeki Muvakkithane”, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: VI, Ġstanbul, 1976, s.181-196‟da Amasya II. Beyazıt Muvakkithanesi‟nin plan, mimari ve süsleme özelliklerini detaylı olarak ele almıĢ ve yapı kitabesine göre 1256(Hicri) 1840(Miladi) yılında Hacı Hüseyin Efendi tarafından yaptırıldığı belirtilmiĢtir. Zorlu, Tülay; Yılmaz, Demet, “Kültürel Süreklilik Bağlamında Muvakkithaneler: Trabzon Örneği”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu 21-23 Mayıs, 2010 Bildiriler Kitabı, Safranbolu, 2011, s.269-284‟de Anadolu muvakkithaneleri adlı çalıĢmamızın Trabzon‟daki iki muvakkithanenin incelendiği yayında, muvakkithaneler hakkında genel tanımlama yapıldıktan sonra Ortahisar ve ÇarĢı Cami Muvakkithanelerinin tarihi, planı, süsleme ve mimari özellikleri ele alınmıĢtır.

8

Adıvar, Abdülhak, Adnan, Osmanlı Türklerinde Ġlim, Ġstanbul, 1943; Aydın, Sayılı, The Observatory Ġn Ġslam And Its Place Ġn The General History Of The Observatory, Ankara, 1988. s. 225, 242, 315, 361‟de Konumuzla ilgili en önemli yayınlardan olan araĢtırmada Ġslam‟da rasathane kavramı üzerinde etraflıca durulmuĢtur. Bu anlamda Ġslam‟daki önemli rasathaneler ve astronomlara değinilmiĢtir. Yayında da belirtildiği üzere muvakkithanelerinde rasathanede çalıĢan astronomlar gibi olduğu ancak onlara göre daha geri planda durdukları belirtmiĢtir. Özellikle muvakkithanelerin iĢlevine ve burada çalıĢan muvakkitlerin hangi alanda kendini yetiĢtirmesi gerektiği ve bağlı olduğu kurumlarında belirtmesinin yanında “muvakkithane” tabiri yerine de “muvakkit ofisi” kullanılması da ayrıca dikkat çekicidir. Baltacı, Cahit, “Osmanlı Devleti‟nde Eğitim ve Öğretim”, Türkler, Cilt:11, Ankara, 2002, s.446-462; Bayrakdar, Mehmet, Ġslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Ankara, 1992; Braesch Fuzeau, Suzel, Astroloji, Ġstanbul, 1991, s.55-56. Çevirenler: Meltem Cansever-OkĢan TaĢkent; El Fergani, The Elements of Astronomy, Harvard University, 1998, Tıpkı Basım: Yavuz Unat “Dünya Bilim Tarihi‟nde astronomi alanında IX. yüzyıl da yazılması ve araĢtırma konumuz olan muvakkithanelerin de astronomi ile yakın bir iliĢki içinde olması yayının incelenmesine neden olmuĢtur.”; Huff, Toby, E., Modern Bilimin DoğuĢu ve YükseliĢi Ġslâm Dünyası, Çin ve Batı, Ankara, 2010‟de “Dokuz ana baĢlıktan oluĢan çalıĢmada; özellikle konumuzla dolaylı ya da doğrudan iliĢki içerisindeki "Arap Bilimi ve Ġslâm Dünyası" ile "Medreseler, Üniversiteler ve Bilim" baĢlıklarında muvakkitlik ve astronomi kavramlarına değinilmiĢtir.”; Ġhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlı Medeniyet Tarihi, Cilt:1-2, Ġstanbul, 1999, s.266-268; Ġhsanoğlu, Ekmeleddin; Kaçar, Mustafa, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Klasik Bilim Geleneğinin Tarihçesi”, Türkler, Cilt:11, Ankara, 2002, s.155-174; Ġhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim, Ġstanbul, 2003; Ġhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim”, Osmanlı Uygarlığı, Ankara, 2004, s.319–343; Kaçar, Yasemin, Bahrî Memlûk Devleti’nin Eğitim Sistemi ve Medreseler (1250-1382), Tokat, 2006, s.122-124. (GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi); Kazancıgil, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, Ġstanbul, 2007‟de Osmanlıda Bilim: XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX yüzyıllara göre ele alınmıĢtır. Fatih Dönemi ile baĢlayan bilimsel faaliyetler içinde “Astronomi”, “Müneccimlik” ve “Rasathane” bölümleri “Muvakkithane” kavramı ile dolaylı ve doğrudan iliĢki içerisindedir. Yayının Astronomi ve Müneccimlik bölümünde yapılan önemli çalıĢmalar kaynak olarak gösterilmiĢtir. MüneccimbaĢıların birer muvakkit olduğu ve muvakkitlerin kurum olarak müneccimbaĢılarına bağlı bir olduğu üzerinde durulmuĢtur.”; Özbilgen, Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı Âdâb-ı Osmâniye, Devlet, Kurumlar, Toplum, ġehir, Aile, Birey, Bilim, Sanat, Kültür, Ticaret, Sanayi, Teknoloji, Ġstanbul, 2003, s.599-603; Tanman, Baha, “Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları/Tekkeler”, Osmanlı Uygarlığı, Ankara, 2004, s.289–315; TaĢkın, Ünal, “Ottoman Educatıon Founda Tıons in Classical Terms” The Journal Of Ġnternation Social Research, Volme: 1/3, 2008, s.344-366‟da “Osmanlı Devletinde ilmiye teĢkilatının ele alındığı yayında eğitim kavramlarını Özgün ve Yaygın Eğitim Kurumları gibi baĢlıklar altında değerlendiren TaĢkın, rasathanelerin muvakkithanelere göre daha ileri seviyede olduğunu ancak muvakkithanelerin halkı belgilendiren önemli bir kurum olduğunu belirtmiĢtir.”; Unat, Yavuz, “Osmanlı Teknolojisine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı, Cilt: 8, Ankara, 1999, s.637-654; Unat, Yavuz, “Osmanlı Astronomisine Genel Bir BakıĢ”, Yeni Türkiye, Yıl:6, Sayı:33, Ankara, 2000 s. 674-683; Unat, Yavuz, Ġlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara, 2001;

9

Aksoy, NurĢah, Tarihteki Ünlü Bilim Adamları, Ġstanbul, 2008, s.42-45,63-67,83-91; Aydüz, Salim, “Osmanlı Astronomi Müesseseleri”, Türkiye AraĢtırma Literatür Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 4, Ankara, 2004, s. 411-453; Ġhsanoğlu, Ekmeleddin, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Astronomisi ve Müesseseleri”, Osmanlı Ġmparatorluğunun Doruğu 16. Yüzyıl Teknolojisi, Ġstanbul, 1999, s.217-229; Unat, Yavuz, "Türk Astronomi Tarihi Literatürü /1923-2004)", Türkiye AraĢtırmalar Literatür Dergisi, Cilt: 2, Sayı:

(16)

verilmesi, yayın taramasının da bu alana kaydırılmasına neden olmuĢtur. Özellikle Osmanlı Devletinde ilk astronomi faaliyetleri Fatih Devrinde Ali KuĢçu ile baĢlamıĢ, buna bağlı olarak da ilk rasathane 1577 de Takiyüddin tarafından Tophane sırtlarında kurulmasına neden olduğu görülmüĢtür. GeliĢen süreçler içerisinde devrin ġeyhülislamı tarafından verilen fetva ile Kaptan-ı Derya Kılıç Ali PaĢa gözlem evi yıkılmıĢ, bu yüzden de uzun yıllar astronomi, faaliyetleri muvakkitlerin elinde namaz vakitlerinin tayini ve kısmi astronomi faaliyetlerinin yürütüldüğü mekânlar olarak hizmet vermiĢlerdir10. Hatta bazı önemli muvakkitlerin11

kendilerini yetiĢtirdikten sonra saraya müneccimbaĢı olarak atandığı buna bağlı olarak da rasathanelerde12

de birer astronom olarak görevler aldıkları da bilinmektedir.

Dördüncü bölümde Anadolu Muvakkithanelerinin tespiti sırasında Ģehirlere ait salname kayıtları incelenmiĢ ve birçok muvakkithane varlığına ulaĢılmıĢtır. Salname kayıtlarında yer alan bazı muvakkithanelerin bir kaçı günümüze ulaĢırken, pek çoğu günümüze ulaĢamamıĢtır. Salname Defterleri13

sayesinde özellikle günümüze ulaĢan ve 4, Ġstanbul, 2004, s.103-133; Unat, Yavuz; Kalaycıoğulları, Ġnan, "Cumhuriyet Döneminde Astronomi ÇalıĢmaları", XVI. Ulusal Astronomi Kongresi 31 Ağustos- 4 Eylül 2004, Kayseri, 2004, s.1-14; 10 Bir, Atilla; , Mustafa “Takiyüddin Bin Maruf Gözlem Saati”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.67-81; Demir, Remzi, Takiyüddin de Matematik ve Astronomi, Anakara, 2000; Unat, Yavuz, “Takiyüddin‟in Ġstanbul Gözlemevi”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.87-91. 11

Fazlıoğlu, Ġhsan, “Ali Muwaqqit. Muslih Din Mustafa Ġbn Ali Qustantini Rumi Hanafi al-Muwaqqit”, Biographical Envyclopedia of Astrınomers, New York, 2007, s.33-34; Fazlıoğlu, Ġhsan, “Mustafa b. Ali el-Muvakkit”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXI, Ġstanbul, 2006, s. 287–288; MüneccimbaĢı, Ahmed, Dede, MüneccimbaĢı Tarihi, Cilt:1-2, Çeviren: Ġsmail Erünsal, Tercüman 1001 Temel Eser; Tağman, Ertan, S., Mustafa Ġbn Ali El-Muvakkit’in Usturlab Risalesi, Ankara, 2007, (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi); Tanpınar, Ahmet Hamdi, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Ġstanbul, 2008; Anonim, Septimus'tan Muvakkit Nuri Efendi'ye Ayar Farkları (http://www.kitap.metu.edu.tr/2005/septimus.html (06/ Mart/ 2009)

12 Kafadar, Nafız; YeĢilyaprak, Hülya, “GeçmiĢten Günümüze Kandilli Rasathanesinde Zaman Ölçümü”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.112-113; ġapolyo, Enver, Behnan, “Türk Kültüründe Rasathaneler”, Önasya, Sayı: 49, Ankara, 1969; ġapolyo, Enver, Behnan, “Türk Kültüründe Kuleler”, Önasya, Yıl:4, Cilt:4, Sayı:48, Ankara, 1969.

13 Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1871, Cilt: 3, Ankara, 1993, s.207; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1872, Cilt: 4, Ankara, 1994, s.207; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1873, Cilt: 5, Ankara, 1995, s.181; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1874, Cilt: 6, Ankara, 1995, s.187; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1875, Cilt: 7, Ankara, 1995, s.263; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1876, Cilt: 8, Ankara, 1995, s.261; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1877, Cilt: 9, Ankara, 1995, s.203; Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1878, Cilt: 10, Ankara, 1999, s.247. “Trabzon Vilayeti ile ilgili bu salnamelerde: Trabzon iline ait 1871 , 1872 , 1873 , 1874 , 1875 , 1876 , 1877 ve 1878 yılına ait salnamelerinin özellikle Doğu Karadeniz il ve ilçelerinde verilen tarihlerde muvakkitlerin tespitinin yapılması yapacağımız güncel çalıĢmada bu muvakkithanelerin günümüze ulaĢıp ulaĢmadığı, özellikle Rize ve Trabzon‟da yer alan muvakkithanelerin bu kayıtlarda yer almaması dikkat çekicidir. Rize ve Trabzon da yer alan, Ortahisar ve ÇarĢı Cami Muvakkithanelerinin hangisinin salname kayıtların da yer aldığı bilinmemektedir. Bu iki muvakkithanenin salnamede yer almaması belki de muvakkithanelerin tespitten önce yıkıldıklarının göstergesi olabilir. 1871-1872 yallarına ait salnamede 5 tane olan muvakkithaneler 1875 yılında ise yalnızca 1 tane olarak kayıtlara geçmiĢtir. Bu da muvakkithanelerin ne kadar hızlı bir biçimde yok olduğunun açıkça kanıtıdır. Bu yüzden yaptığımız bu çalıĢma ile kalan ünik örneklerin

(17)

ulaĢmayan muvakkithanelerin tespitleri daha kolay yapılmıĢtır. T.C. BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Katalogların14

da yer alan, ana bilgiler sayesinde muvakkithaneler de atamaların nasıl yapıldığı ve cihetlerin nasıl verildiği hatta hangi il ve ilçelerde muvakkithanelerin olduğu, bu muvakkithanelerin banisi ve mimari üslup özellikleri hakkında da bilgiler verilmektedir. Bunun dıĢındaki illerde bulunan mimari eserlerin incelendiği, monografi çalıĢmaları Anadolu‟da yer alan muvakkithanelerin tespit edilmesinde önemli katkı sağlamıĢtır15

.

tarihteki önemli yerine ulaĢması sağlanacaktır.”; Ġlter, Zerrin, Salnamelere Göre Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Bilecik, EskiĢehir, 2007. (EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında YayınlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi) de “Yayın salnamelere göre Osmanlı Devleti‟nin son dönemlerinde Bilecik‟in sosyo-ekonomik durumunu aydınlatmaktadır. Yayında vilayetin yönetimi, ekonomik yapısı, eğitimi, nüfusu, coğrafi ve tarihi belgeleri vesikalar yardımıyla incelenmiĢtir. Ġnegöl kazasına ait 1890 tarihli salnamede: 7 cami, 2 mescid, 1 medrese, 1 kütüphane, 1 eczahane, 1 muvakkithane, 5 hasır fabrikası, 1 bedesten, 2 hamam, 7 fırın, 13 debbeğhane, 30 kahvehane, 20 mağaza, 305 dükkân, 7 mektep, 1 telgrafhane, 1 hükümet konağı ve 1374 hane yer almaktadır. Anadolu‟nun değiĢik illerdeki muvakkithanelerin tespitinde salname kayıtlarının ne kadar önemli olduğu görülmektedir.”; Kılıç, Nermin; Kayapınar, AyĢe; Kaya, Bilge; Kılıç, Fahri; Kayapınar, Levent; Bolu Livası 1921-1925 Senesi Salnamesi (GiriĢ-Metin-Tıpkıbasım-Dizin), Bolu, 2008‟de: “Bolu Salnamesinde yer alan kayıtlarda AĢağı ÇarĢıbaĢı mevkilerinde bir muvakkithane varlığından söz edilmektedir. Saat Kulesi ve muvakkithanenin Sultan Mahmud zamanında Vali Mazhar Bey tarafından yaptırıldığı söylense de Bolu mutasarrıfları arasında “Mazhar” isimli kaydının rastlanılmaması ayrıca dikkat çekicidir. Metinde muvakkithanenin plan, süsleme ve mimari özelliklerinden bahsedilmemektedir.”; Kozak, Yasin, V ve VI Numaralı MaraĢ Ahkam Defterlerinde MaraĢ’a Gönderilen Hükümler, KahramanmaraĢ, s.5. (KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) de “Yayında 1903 yılında ki Halep Vilayeti Salnamelerine göre: Ģehirdeki taĢınmaz mallardan bazıları Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir: 1 Hükümet Konağı, 1 Askeri Hastane, 1 Mevlevihane, 1 Muvakkithane, 1 Ġdadi, 8 Ġptidaiye, 20 Sıbyan Mektebi, 4 Ermeni Kilisesi, 2 Protestan Kilisesi, 1 Katolik Kilisesi, 10 Hristiyan Okulu, 1 Rahip Okulu‟dur. Bu tarihteki salname kayıtlarında 1 adet muvakkithane varlığının tespiti Anadolu Muvakkithaneleri adlı çalıĢmada günümüze ulaĢamayan bir muvakkithanede literatürdeki yerini almıĢtır.”; ġahiner, Makbule, Trabzon Salnamesi (1295),Tokat, 1999, s.74. (GaziosmanpaĢa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) de “Doğu Karadeniz muvakkithanelerin tespitinde yararlanılan salnamedeki tarihte Trabzon‟da bir tane muvakkithanenin varlığı tespit edilmiĢtir.” 14

T.C. BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı ArĢivi Katalogları

15 BaĢ, Gülsen, Diyarbakır’daki Ġslam Dönemi Mimarisinde Süsleme I-II, Van, 2006, s.42. (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi); Bizbirlik, Alpay, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Ankara, 2002; Çerkez, Murat, Merzifon’da Türk Devri Mimari Eserleri I-II, Ankara, 2005, s.114-117. (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi); Gündoğdu, Hamza, Erzurum Lala PaĢa Külliyesi, Ankara, 1992, s.62; Karpuz, HaĢim, “Konya‟nın Tarihsel Kimliği ve Koruma Sorunları”, Prof. Dr. Halûk Karamağralı Armağanı, Ankara, 2002, s.205-224; Kahrıman, Ömer, Trabzon’daki Türk Devri Mimari Eserleri, Erzurum, 2003, s.29,51,259. (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi); Kara, Adem, XIX. Yüzyılın Ġlk Yarısında Antakya (1800-1850), Ankara, 2004, s.97. (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ Tarihi) Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi); Karpuz, HaĢim, " Muvakkithane", KonyaTürk Kültür Varlıkları Envanteri, Cilt:1, Ankara, 2009, s. 811-812; Karpuz, HaĢim, Rize, Ankara, 1999, s.31; Küçükdağ, Yusuf, Karapınar Sultan Selim Külliyesi, Konya, 1997, s. 73-124; OdabaĢı, A., Sefa, 20. Yüzyıl BaĢlarında Konya'nın Görünümü, Konya, 1998, s. 59-61; Önge, Yılmaz Konya Mevlânâ Dergâhı’nın Kaybolan Yapısı: TürbeHamamı,http://images.google.com.tr/imgres?imgurl=http://akademik.semazen.net/images/article/5 325.jpg&imgrefurl=http://muze.semazen.net/content.php%3Fid%3D00134&usg=__0pMqhkZUofc7Bncc H14sK9jMcAw=&h=267&w=425&sz=43&hl=tr&start=7&um=1&tbnid=T3yT9YRzbbo0QM:&tbnh=79 &tbnw=126&prev=/images%3Fq%3Dmuvakkithane%26hl%3Dtr%26rlz%3D1W1GGLR_en%26sa%3D X%26um%3D1 (20.07.2009); Özkan, DaĢtan, Meltem, Amasya Ġli Yapılarındaki Kalem ĠĢi

(18)

BeĢinci bölümde zaman ile ilgili yayın ve araĢtırmalar irdelenmiĢtir. Ġslam da zamanın mutlak zaman olarak düĢünüldüğü ve genellikle manevi olarak ele alındığı vaktinde bu zaman içerisinde kısa bir periyodu olduğu bilinmektedir16

. Soyut bir kavram olan zamanın somuta dönüĢmesini sağlayan zaman ölçer aletler17

hakkında da önemli bilgiler verilmiĢtir. Ġnsanların zamanı her daim bilme ve belirleme ihtiyacına bağlı olarak ortaya çıkan güneĢ saatlerinin18

yetmediği yerde kum saati bunların da yetmediği yerde gündüz su saati19, geceleri ise mum saati kullanılırdı. Bunlarda kum, su ve mum saatleri belli bir zaman aralığını tespit etmesi bakımından güneĢ saatlerine göre Ġslam ülkelerinde pek kullanım alanı bulmamıĢtır. Bu aletlerin dıĢında Rub-u Tahtası‟nın muvakkithanelerin olmazsa olmaz demirbaĢı olduğu, hatta namaz vakitlerinin Rub-u Tahtasına yansıması ve ortaya çıkacak Ģeklin Ġslam inancına göre namaz ve saat vakitlerini ayarlamada katkısı olan Rub'u Tahtaların da namaz vakitleri: sabah, öğle, ikindi, akĢam, yatsı ve bayram namazı olarak yansımıĢtır. Bu vakitler alete Süslemeleri, Ankara, 2001, s.61-70. (Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji-Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi); ġancı, Fuat, Hatay Ġlinde Türk Mimarisi I- II, Ankara, 2006, s.98,102. (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġslam Tarihi ve Sanatları (Türk-Ġslam Sanatları Tarihi) Anabilim Dalı); Uz, Mehmet, Ali, Yok Olan Hatıralar, Cilt:7, Sayı:37, Konya, 2007; Yıldırım, Mustafa, Konya’da Son Asırda Kaybolan Bazı Türk Yapıları, Konya, 1997. (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Ġslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Türk Ġslam Sanatları Bilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi); Yılmaz, Çelik, Ġbrahim, XIX. Yüzyılının Ġlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840 Fiziki, Ġdari ve Sosyo-Ekonomik Yapı), Ankara, 1995, s.51; Yüksel, Murat, Trabzon'da Türk-Ġslam Eserleri ve Kitabeler, Cilt:1, Trabzon, 2000, s. 247-250. 16 Acar, ġinasi, "El vardır el üstüne: Meyer'in Ayar Gerektirmeyen Ezani Saati", Yapı Dergisi, Sayı:287, Ġstanbul, 2005, http://www.yapi.com.tr/Haberler/el-vardir-el-ustune-meyerin-ayar-gerektirmeyen-ez%C3%A2n%C3%AE-saati_61108.html (06 /MART/2009); Gürsoy, C, R, “Takvim”, Türk Ansiklopedisi, Cilt: XXX, Ankara, 1981, s.365-368; Hunka, Sigrid, Avrupa’nın Üzerine Doğan Ġslam GüneĢi, Ġstanbul, 1991, s.105-106; Juynboll, Th, W, “Zaman”, Ġslâm Ansiklopedisi Ġslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya, Lugati, Cilt: XIII, Ġstanbul, 1986, s.462; Muhyiddin-i Arabi, Saatlerin Hazinesi, Ġstanbul, 1973, Tercüme: Selâhaddin Alpay; Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine GiriĢ, Cilt:I, Ankara, 2000, s.447-470; Ortaylı, Ġlber, “Takvim”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.11-17; Unat, Yavuz, „Ġslam da ve Türklerde Zaman ve Takvim‟, Türk Dünyası, Nevruz Ansiklopedisi, Ankara, 2004 s.15-24; Üçer, Cumhure, “Ġstanbul‟da Zaman ve Takvimler”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s. 76-80.

17 Bir, Atilla, “Zamanı Belirlemeye Yarayan Aletler”, Osmanlı Ġmparatorluğunun Doruğu 16. Yüzyıl Teknolojisi, Ġstanbul, 1999, s.231-271; Dayıoğlu, Server, “Osmanlı Muvakkithanelerinde Kullanılan Aletler”, Ġlgi, Sayı: 87, Ankara, 1996, s. 3-11; Gürbüz, ġule, ”Osmanlı Saatçileri”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s. 105-114.

18 Bir, Atilla, “Ġstanbul‟da 3500 Yıllık GüneĢ Saati”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.81-83; Bir, Atilla; , Mustafa, “GüneĢ Saatlerinin Tarihçesi ve Türleri”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul; 2009, s.33-56; Çam, Nusret, “Osmanlılarda GüneĢ Saatleri”, Osmanlı, Cilt:8, Ankara, 1999, s.676-679; Çam, Nusret, “Zamanı, Gölgeden Ġzlemek Ġstanbul‟un GüneĢ Saatleri”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.72-75; Çam, Nusret, GüneĢ Saatleri Osmanlı, Ankara, 1990; Eyice, Semavi, “Ayasofya‟daki Otomat Saat”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.84-86; KabaĢ, AvĢar, GüneĢ Saatleri, Çanakkale, 2004. (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Anabilim Dalı, YayınlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi); Meyer, Wolfgang, Ġstanbul’daki GüneĢ Saatleri, Ġstanbul, 1985, s.7-92; Wolfgang Mayer, “Ġslamiyet‟teki GüneĢ Saatleri”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.27-32.

19 Selman, BarıĢ, “Saatin Eski Çağlardaki Teknolojisi: GüneĢ ve Su Saatleri”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.17-26.

(19)

dikilen çubuğun gölge boyuna göre yatsı namazından sonra ise belli açılar temel alınarak namaz vakitleri belirlenmiĢtir20

.

Osmanlıya mekanik saatin21 gelmesi ile beraber alafranga saat 1912 yılı mayıs ayında başlayarak ordu ve devlet dairelerinin resmi işlerinde kullanılmaya başlanmıştır. Toplumda bu zamanın değişimi, Cumhuriyetin ilanından sonra 26.12.1925 tarihindeki yasa ile alaturka saat tarihe karışmıştır. Zaman kavramı değiĢikliğinin pek de kolay olmadığı görülmüĢtür.

Altıncı bölümü oluĢturan yayınlarda muvakkithanelerin önem kaybetmesine sebep olan, saat kuleleri22 ve bu kulelerin tarihsel geliĢimi üzerinde durulmuĢtur. Osmanlı‟da kule kavramının ilk olarak Kanuni Sultan Süleyman Dönemi (1520-1566) tarihlerine rastladığı, zirveye ise Abdülhamit'in 1901 de tahta çıkıĢı ile yayınladığı fermanda, her ilin valisine saat kulesi yapımıyla ilgili emrin yer alması bu dönemdeki saat kulesi artıĢının temel nedenidir. Kayseri23, Muğla24

ve Tokat25 Saat Kuleleri‟nin altında muvakkithanelerin olması bu saat kulelerini konumuz gereği daha önemli kılmıĢtır. Aslına bakıldığında aynı amacın farklı tarihlerde yapılmıĢ, ürünleri olan muvakkithane ve saat kuleleri verilen hizmet bakımından birbirlerine benzerken, plan olarak ayrılmaktadır. Muvakkithaneler plan olarak, kütüphane26

ve sebillere27

20

Acar, ġinasi, “Ġrtıfâ Vakte Âlâtdır Etem Rub‟u Tahtaları”, Yapı, Sayı:232, Ġstanbul, 2001,s.84-94; Acar, ġinasi, “Rubu Tahtalarının Tarihçesi”, Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Ġstanbul, 2009, s.83-89; Dizer, Muammer, Rubu Tahtası, Ġstanbul, 1987; Gökmen, Fatih, Rubu Tahtası Nazariyatı ve Tersimi, Ġstanbul, 1948.

21

Çakmut, Feza, “Topkapı Sarayı Müzesi Saat Koleksiyonu”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.98-101; Gündüz, Doğan, “Evvel Zaman “Tik Tak”ları Arasında”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.107-111; Gündüz, Doğan, “Alaturka Saatten Alafranga Saate GeçiĢ Osmanlı‟nın Mekanik Saatle BuluĢması”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.120-127; Kurz, Otto, “Yakındoğu‟daki Avrupa Saatleri”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı: 51, Ġstanbul, 2004, s.127– 129; Tekeli, Sevim, 16’ıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takiyüddin’in Mekanik Saat Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri, Ankara, 1966.

22 Acun, Hakkı, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara, 1994; Acun, Hakkı, “Ġstanbul Saat Kuleleri”, Zaman Ġçinde Ġstanbul, Sayı:51, Ġstanbul, 2004, s.102-106; Duymaz, A., ġevki, II. Abdülhamid Dönemi Ġmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), Isparta, 2003, (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi)

23 Demir, Kaya, Nur, AyĢe, II. Abdülhamit Dönemi Kayseri Yapıları, Kayseri, 2006. (Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi) 24 Uluengin, Mehmet, Bengü, “Seclarızıng Anatolıa Tıck By Tıck: Clock Towers in The Ottoman Empıre And The Turkesh Republic”, Ġnt. J. Middle East Stud: 42, Cambridge Üniversity Press, 2010, s.17-36. 25

Acun, Hakkı, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara, 1994, s.36; Duymaz, A., ġevki, II. Abdülhamid Dönemi Ġmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri), Isparta, 2003, s.165. (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Doktora Tezi); Duymaz, A., ġevki, “Sultan II. Abdülhamid‟in 25. Cülus Töreni Kapsamında Yer Alan Saat Kulesi Yapım Etkinlikleri”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu 21-23 Mayıs, 2010 Bildiriler Kitabı, Safranbolu, 2011, s.77; Çakmak, Sevim, Sultan II. Abdülhamid’in 25. Cülüs Yıldönümü Kutlamaları, Ġstanbul, 2000, s.60-61. (Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi)

26 Eroğlu, Bahtiyar, Anadolu Kütüphanelerinde Mimari Kompozisyon Özellikleri, Konya, 1988 (S. Ü. YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Semineri); Eroğlu, Bahtiyar, Bazı Örnekleri ile Anadolu’da Tarihi

(20)

benzemektedir. Zaten bazı kütüphanelerin zamanla iĢlevini tamamladığı ve mekânın muvakkithaneye dönüĢtürüldüğü görülmüĢtür.

Türk Kütüphane Mimarlığı, Konya, 1990 (S. Ü. YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi); Eroğlu, Bahtiyar, XVII-XIX yüzyılda Ġç-Batı ve Güneybatı Anadolu da Kütüphane Mimarisi, Konya, 1998. (S.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim dalı yayınlanmıĢ Doktora Tezi)

27 Tali, ġerife, “Importance And Posıtıon Of Emınonu Sabıls In Water Archıtecture Istanbul”, The Journal of International Social Research, Volume: 3/10, 2010, s.559; Yılmaz, Muzaffer, Aydın ÇeĢme ve Sebilleri, Konya, 2009, s.56. (S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı YayınlanmamıĢ Seminer ÇalıĢması)

(21)

2. MUVAKKĠT VE MUVAKKĠTHANE KAVRAMLARI

2.1.Muvakkit Kavramı

2.1.1. Muvakkit Kelimesi’nin Etimolojik Kökeni ve Tarihsel GeliĢimi

Muvakkit kelimesi sözlüklerde tevkit eden,28 güneĢe bakarak namaz vakitlerini,29 vakti tayine yarayan saatleri tanzim eden; hesaplamada kullandığı usturlap, güneĢ saati, rubu tahtası, kıblenüma ve mekanik saat gibi aletlerin30

tamirlerine bakanlar hakkında kullanılan tabirdir.31

Muvakkitlere için “saatçi” ve “muvakkit-i salat” tabiri de kullanılmaktaydı.32

Ġnsanların zamanı her daim bilme ve belirleme ihtiyacı, çeĢitli zaman ölçer aletlerin yapılmasını beraberinde getirmiĢtir. Özellikle Endüstri Devrimi ile beraber zaman kavramının toplumlarda değiĢtiği, ancak bu değiĢimin pek de kolay olmadığı görülmüĢtür33. Çünkü bir yaĢam kültürü olan zaman, Avrupa‟da “gündüz ve gece” tabirini alırken; Anadolu‟da ise gece ve gündüz tabirini alır. Bu gelenek eski Türklerde de bu Ģekildedir. Türklere göre gece önce gelir ve gündüzü aydınlatır. Zaten gün değiĢimi gece yarısından itibaren baĢlar ve akĢamla beraber değiĢirdi34

. Saat 12:00 olduğunda güneĢ ufuktan kaybolmuĢ ve yeni gün baĢlamıĢtır35. Hepimizin bildiği üzere “Gün doğmadan neler doğar.” atasözü de bunu gayet net açıklamaktadır. Bu geleneğin devamı olan Osmanlı da alaturka saatten, alafranga saate geçiĢte bazı zorlukları yaĢadığı muhtemeldir.

Ġslam dininde düzenli bir ibadetin (beĢ vakit anlayıĢı) olması, dini vecibelerin vaktini tayin etmede hassas olmayı zorunlu kılmıĢtır. Zaten bu anlayıĢ Ġslam bilginlerinin astronomi ile ilgilenmelerini zorunlu kılmıĢtır36. Özellikle Ġslam da zamanın mutlak zaman olarak düĢünüldüğü ve genellikle zamanın manevi olarak ele alındığı, vaktinde bu zaman içerisinde küçük bir bölümünü oluĢturduğu37

bu yüzden de

28

Develioğlu, Ferit, Age., s.831; Parmaksızoğlu, Ġ., Agm., s.6.; Anonim, Agm., s.274. 29 Anonim, Agm., 1986, s. 8422.

30 Anonim, Agm., Sertoğlu, Midhat, Age., s.230 31 Pakalın, Zeki, Mehmet, Age., s.587.

32 Aydüz, Salim, Agm., s.413. 33

Ortaylı, Ġlber, Agm., s.11-17. 34 Ögel, Bahaeddin, Age., s.447-449. 35 Wolfgang Mayer, Agm., s.29. 36 Acar, ġinasi, Agm., s.83. 37

(22)

ilk muvakkit ve muvakkithane tabirlerinin Ġslam coğrafyasında ortaya çıkmıĢ olabileceği muhtemeldir.

Muvakkitler, ritüel ve dini emirler dolayısı ile namaz için Mekke‟nin yönünü belirlemede gerekli hesaplamaları yapmak amacı ile geometri bilgisini kullanmak ve trigonometriyi öğrenmek zorunda kalmaları dini ihtiyaçların, hem de merak güdüsünün sürüklediği ile Arap-Müslüman dünyası VIII. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar bir çok önemli geliĢmeler kaydetmiĢtir. Bu bilim eserlerinin neticeleri her zaman kabul görmese de din adamları tarafından çok geliĢtirilmiĢtir38. Yerel camilerdeki bu geliĢmenin bilim adamı muvakkit; mekânı ise muvakkithanedir. Ancak muvakkitlerden önce rasathanelerde trigonometrinin biliniyor olması, bu kavramı muvakkitlerin keĢfetmesi gibi bir husun olmadığı, zaten muvakkitlerin astronomi konusunda, rasathanelerde çalıĢanlardan geri planda tutuldukları bilinmektedir39. Çünkü öğle vaktinin zaman tespitinde güneĢin meridyen çizgisini aĢması ve buna bağlı olarak da bu hesabı tam anlamı ile hiçbir muvakkitin yapamayacağı muvakkitlerin astronomi konusunda rasathanelerden geri planda olduklarını gösterir40. Ancak rasathanelere göre muvakkithanelerin halkı daha çok bilgilendiren kurum olduğu, bunun da hizmet ettiği kitleden kaynaklandığı söylenebilir.

Büyük Selçuklular Dönemi‟nde “Bedî el- Usturlabî” adlı eserin müellifi Kasım bim Hibetullah ile onun talebesi Ebu‟l Ferec‟in Atabek Nurettin için yaptığı 1160 tarihli güneĢ saatinde “Namazın saatlerini ve namaz vakitlerini öğrenmek için Kasım bin Hibetullah‟ın talebesi Ebu‟l Ferec Ġsa‟nın eseridir” yazılı olması Türk devletlerinde muvakkitlik kavramının XII. yüzyılda da olduğunu gösterse41

de muvakkit mesleğinin Türkiye Selçukluları‟nda olmadığı42

bunun yerine; müneccimin bu görevi üstlendiği, çünkü bu dönemdeki müneccimlerin rasat yeteneğinin olması, zaman tespitine yabancı olmadıklarını göstermektedir. Muhtemelen Selçuklular Dönemi güneĢ saatlerine bakarak, namaz vakitleri ve zaman tayini bu müneccimler tarafından yapılırdı. Astronomi kavramının “dinin hizmetçisi” olarak kabul edilmesine rağmen astroloji ile bağlantılı olması ve astrolojinin geleceği tahmin etme ideası, Ġslam inancına doğrudan aykırı olsa da Selçuklularda bu iĢi müneccimlerin yapması Selçuklu Ġmparatorluğu

38

Huff, Toby, E., Age., s. 89. 39 Aydın, Sayılı, Age., s. 315. 40 Demir, Remzi, Age., s.95. 41 Dayıoğlu, Server, Age., s.124 42

(23)

haricinde gözlemevlerinin yıkılmasına neden olmuĢtur43. Zaten Selçuklular Dönemindeki astrolog ve müneccimin yerini; Osmanlı Döneminde muvakkitler almıĢtır44

.

Türkiye Selçukluları ve Beylikler Döneminde muvakkitlik için tahsisi edilen özel bir bina hakkında bilgimiz bulunmamakla birlikte bu konu hakkında medreselerde ders verildiği bilinmektedir. Özelliklede Konya Karatay Medresesi (1251), KırĢehir Cacabey Medresesi(1272)45, Kütahya Vacidiye Medresesi (1308)46 gibi önemli bazı medreseler de astronomi ve matematik ilminin okutulduğu bilinmektedir47

. Hatta Konya Karatay Medresesi kubbesinde yer alan mozaik çini kompozisyonlarda 24 kollu yarım ve tam yıldızların48

yer alması süsleme anlayıĢında gökyüzünden etkilenildiği bu yüzdende astronomi kavramına yabancı olunmadığını göstermektedir.

Selçuklu yapıları üzerinde herhangi bir güneĢ saati, izine rastlanmaması Anadolu‟da bilinen en eski güneĢ saatinin de Konya Hacı Hasan (Kadı Mürsel) Camii (Fotoğraf 3) kıble duvarında yer alan, 1409 tarihli Karamanoğlu veya Osmanoğulları Dönemine ait güneĢ saatinin49

olması bu dönemdeki güneĢ saati ve bu saatten zaman ve vakitleri tayin eden görevli (muvakkit) konusunda fikir yürütülmesi imkânını zorlamıĢtır.

Bahrî Memlûk Devleti‟ne (1250-1382) ait, Emevi Camii muvakkitliği yapmıĢ, Semseddin el-Mizzî (Ö:1349), Musa b. Muhammed el-Halilî (Ö:1404) ve Ezher muvakkiti Sıbtu‟l-Mardînî Muhammed b. Muhammed el-Gazzâl ed-Dimeskî adlı üç muvakkitin50 görevli olması bu mesleğinin kurumsallaşmasını XIII. yüzyılın sonlarına doğru Kahire’ye götürmektedir. XIV. yüzyıl da Suriye’de yaygınlaşan muvakkithanelerde çalışan muvakkitlerin şehirlere göre namaz vakitlerinin tablolarını hazırlamaları “İlm-i Mikat” güneş ay ve yıldızlar aracılığı ile namaz vakitlerini belirlenmesi ilmini ortaya çıkartmıştır.51 Hatta yıldızların Hz. Muhammed'in (s.a.v.)

43 T.C. BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArĢivi Katalogları, Tarih: 10/C /1112 (Hicrî) Dosya No:20 Gömlek No:1842 Fon Kodu: Ġbnülemin Dahiliye‟de “Yalan ve kötülük

yayarak halka zarar verdiğinden ve müneccimlik isnadıyla Midilli adasına sürüldüğünden afv ü ıtlakı hakkında Fatih muvakkiti Osman imzalı ariza.” yazılıdır. Buradan anlaĢıldığı üzere muvakkitlerin kainlik,

müneccimlik gibi yönelimlerde bulunduğu anlaĢılmaktadır. 44 Huff, Toby, E., Age., s.132,239-240.

45 Aydın, Sayılı, Age., s. 253-254. 46 Aydın, Sayılı, Age., s. 254-255.

47 Baykara, Tuncer, Türkiye‟nin Sosyal ve Ġktisadî Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Ankara, 2000, s.208-209.

48 Erdemir, YaĢar, Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi, Konya, 2009, s.26. 49 Çam, Nusret, Age., s.9.

50 Kaçar, Yasemin, Age., s.122-124. 51

(24)

izleyicileri tarafından Allah’ın iradesinin işaretleri olarak değerlendirilmesi ve birçok halifenin hizmetinde bir astrologun bulunması,52 bunun yanında Hz Ömer zamanında da eyaletlere yani bir vali atanırsa astronomi ilmini, namaz vakitlerinin ve kıbleyi (yönlerini) iyi tayin edebilmesi istenirdi.53 Bu bilgiler bize İslam’da gök bilimine olan ilginin ve astronomi kavramına yabancı olunmadığının göstermektedir. Hatta astronominin Ģöhret bulup itibar kazandırdığı54

bu yüzden de pek çok yerli ve yabancı bilim adamlarının ilgisini çektiği bilinmektedir. Türk bilim tarihinin yetiĢtirdiği: “el muvakkit” lakabını alan Mustafa Ġbn Ali55, Takiyüüddin Ġbn Marûf56, Ġbni- Sina ve Ali KuĢçu‟nun yanında Ġtalyan Galieo Galile ve Alman Johannes Kepler gibi araĢtırmacılar konuya örnek verilebilir57

.

Saat ve namaz vakitlerinin tespiti yanında: (cebir geometri ve trigonometriyi kapsayan) yüksek matematiğin geliĢmesi ve kullanılması bazı yerel camilerde muvakkitlik yapan dini iĢlerle ilgili görevliler tarafından, astronominin gayet baĢarılı bir Ģekilde ilerlemesine katkı sağlamıĢlardır58

.

Muvakkitler hizmetleri karĢılığında vakıflardan cihetlerini (ücret) alırlardı.59 Osmanlılarda vakıfların çeĢitli dini, sosyal ve kültürel hizmetlerini sürdürebilmeleri için tahsis edilmiĢ olan görevlere verilen ada cihet denilmektedir. Muvakkitlik gibi cihetlerde çocuğun yeteneğine göre babadan oğla geçerdi. Siyakât60

ve rikâ61 türünde yazılan cihetler de meydana gelen artıĢlar pek çok suiistimali beraberinde getirmiĢ, hiçbir iĢ yapmaksızın buradan geçim kaynağı olarak istifade eden bir zümrenin ortaya çıkması cihetlerin ilk önce ġer‟iyye Evkaf Vekâletine daha sonra Vakıflar Umumi Müdürlüğüne bağlanması ile cihet sistemi kaldırılmıĢtır.62

Cihetlerin haricinde muvakkitlere on akçe yevmiye, yüz kuruĢ ev kirası63

ve ekmek yardımı64 gibi kolaylıklar da sağlanmaktaydı.

52 Braesch Fuzeau, Suzel, Age., s.55-56.

53 Kandehlevi Yusuf, , M., Hadislerle Müslümanlık, Cilt:4, Ġstanbul, 1984, s.1540.

54 Erzurum‟lu, Ġbrahim, Hakkı Hz. Marifetname, Cilt:I, Ġstanbul, 1991, s.278.( SadeleĢtirenler: Durali Yılmaz, Hüsnü Kılıç)

55 Fazlıoğlu, Ġhsan, Agm., s.33-34. 56 Demir, Remzi, Age., s.1-3. 57

Aksoy, NurĢah, Age., s.42-45,63-67,83-91. 58 Huff, Toby, E., Age., s. 130-131.

59 Anonim, Agm., s.347.

60 Siyakat: Yazı çeĢididir. Her kelime bir kısaltma yapılmıĢ, okunması oldukça zordur. Maliye, Tapu, Evkaf gibi dairelerde resmi kayıtları tumada çokça kullanılmıĢtır. Develioğlu, Ferit, Age., s.407.

61

Rikâ: Devir ve meyiller azaltılmıĢ, bu suretle yazıda çabukluk elde edilmiĢtir. Develioğlu, Ferit, Age., s.407.

62 ĠpĢirli, Mehmet, Agm., s.546-548.

63 Özbilgen, Erol, Age., s.603; Aydüz, Salim, Agm., s.667. 64

(25)

XVI. yüzyıl ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği 972 numaralı Tahrir Defteri‟nin Diyarbakır Cami-i Kebîr Vakfı‟nın gelir ve giderini gösteren tabloda Cihet-î Muvakkitin 1518 ve 1564 yıllarında yıllık 9.480 akçe aldığı görülmektedir65.

2.1.2. Muvakkitlerin Bağlı Oldukları Ġdari Yapı:

Muvakkitlerin idari yapısı bağlı oldukları vakfın mütevellisine ait olup muvakkitlik vakıfların imâmet66, hitabet, müezzinlik gibi cihât-ı ilmiyye denilen kısmındandı. Muvakkitlerin, yerine geçecek birini bırakmadan veya tayin etmeden vefat etmesi durumunda, ayrıca muvakkithanelere muvakkit tayinin de adayların imtihanları Osmanlı Sarayı‟nın Bîrun erkânından67

olan müneccimbaĢıları tarafından yapılırdı.68 Bu resmi izlek XIX. yüzyılın sonuna kadar bu Ģekilde devam etmiĢtir.

Adaylardan imtihanları kazananlar tayin için Divân-ı Hümâyun Ruûs Kalemi‟ne kaydedilir, bir dilekçe ile de divana müracaat ederlerdi. Divan muvakkithanenin son durumu hakkında Evkaf Muhasebesi Kalemi‟nden bilgi ister, ilgili Ģahsın imtihanı kazandığına dair müneccimbaĢından i‟lâm69

alınır.70 MüneccimbaĢının i‟lamı vermesiyle müracaat eden Ģahsın bütün kayıtları bir araya toplanmıĢ olduğundan ve gereken netice alındığından telhisi71

istenirdi. Neticede telhisi yazılır ve ne kadar cihet ve hangi neticelerde tayin edildiğini bildiren bir telhisi ile beratının verilmesi emr olunur ve üzerine sahh72

çekilerek beratı kendisine verilir. Bu aĢamalar sonunda muvakkittin meĢru olarak tayini yapılmıĢ ve görevine baĢlaması için izin verilmiĢ olurdu.73 Görevlerinde baĢarılı olan bazı muvakkitler müneccimbaĢılık makamına da yükselebildiği bilinmektedir.74

Bu anlamda Takiyüddin döneminde müneccimbaĢı olan Mustafa Çelebi‟nin ölümü üzerine Sultan II. Selim tarafından 1571 yılında müneccimbaĢılık görevine tayin edilen Takiyüddin buna örnek gösterilebilir.75

(Tablo 1)

65

Bizbirlik, Alpay, Age., s.19.

66 Ġmamet: Ġmamlık. Develioğlu, Ferit, Age., s.516. 67 Ġhsanoğlu, Ekmeleddin, Agm., s.219-220. 68

Ünver, Süheyl, Agm., s.254.

69 Ġ‟lâm: Elemi kader verme. Develioğlu, Ferit, Age., s.511. 70 Aydüz, Salim, Agm., s.414.

71 Telhîs: özetleme, hulâsa etme, uzun bir yazıyı kısaltma. Sadrazam tarafından padiĢaha yazılacak Ģeylerin kısaltması veyâ bu yolda kısaltılmıĢ yazı. Develioğlu, Ferit, Age., s.1284.

72

Sahh: Doğrudur, yanlıĢsızdır manasına resmi yazılara konulan bir iĢaret. Develioğlu, Ferit, Age., s.1093.

73 Aydüz, Salim, Agm., s.666-667. 74 Ünver, Süheyl, Agm., s.46. 75

(26)

2.1.3. Muvakkit Olmada Aranan ġartlar

Muvakkitlerde aranan Ģartlar kurumun bağlı bulunduğu vakfın vakfiyesinde belirtilirdi. Medrese eğitimi76

ve fen ideali77 taĢıyan muvakkitler: muvakkit ilm-i nücûma78

ait bilgilere, ilm-i mîkâta79, san‟at-ı mîkâta vakıf olacak, ezan vakitlerini müezzinlere bildirir, irtifa alma, fennini bilip muvakkithane saatlerinin doğruluğunu kontrol ve tashih ederdi. Cuma ve bayram namazlarında hafızlar ve müezzinlerle birlikte mahfilde hazır bulunur80

. AkĢam ezanının tam ezani saate göre 12:00 da okunması ile de herkesin saatini ayarlamasına yardımcı olurlardı81

Sarayda çalıĢan muvakkitin görevi ise saray saatlerinin tamiri, bakımı, padiĢaha ve saray mensuplarına namaz vakitlerinin bildirmekti. Muvakkitlerin karakter olarak: cömert ve özverili olduklarını, bu yüzden de burada çalıĢanların tıpkı medrese, cami veya hastanede çalıĢanlar gibi seçkin insan oldukları bilinmektedir82. Özellikle Ġslam dininin hizmetçisi olarak, muvakkitin sürekli cami içinde bulunması ve elindeki sınırlı imkânlarla zamanı tespit eden, Ġbn el-ġatır‟ın (1375) muvakkitlik yaptığı ġam‟daki Emeviye camiide saygın bir kiĢi olarak nitelendirildiği bilinmektedir83

.

Ebu Behram DımıĢki‟nin “Atlas-i Minor” “Kavânini Ülemâ-i Kiram” (Nuruosmaniye K.No.2296-N. 2295) adlı eserde muvakkitlerin bilmesi gerekenler Ģu Ģekilde belirtilmiĢtir84

.

1-) Mikat Sanatı‟na vakıf olmaları yani ibadette esas olan vakitlerin tayinini doğru yapmak.

2-) Namaz vakitlerinin tayinini dikkatle ve doğru olarak yapmak.

3-) Ġrtifa usullerini tam bilme, saat olsun olmasın her gün değiĢmesinden istenen vakitleri dikkatle ayarlamak. Mutlaka elerlinde bulunması gereken Rub‟u Tahtası ile zamanları dakikasına göre ayarlar ve saatleri buna göre düzeltir, arada usturlabı da kullanırlardı.

4-) Vakıf saatlerini tashih icabında tanzim edebilmek.

5-) Namaz vakitlerini vazifedarlara onlarında halka bildirmesini sağlamak.

76 ġapolyo, Enver, Behnan, Agm., s.11. 77 Ünver, Süheyl, Agm., s.47.

78 Ġlm-i nücûm: astroloji, yıldız bilimi. Develioğlu, Ferit, Age., s.1013.

79 Mîkât: Bir iĢ için belirtilen vakit, zaman veya yer. Develioğlu, Ferit, Age., s.773. 80

Aydüz, Salim, Agm., s.414.

81 UslubaĢ, Tolga; Keskin, Yılmaz, Age., s.423. 82 Aydın, Sayılı, Age., s. 242.

83 Aydın, Sayılı, Age., s. 16. 84

(27)

6-)Muvakkithanede bulunan saat ayarlarının çabuk bozulmaması için sağlam zeminde, kalın ve üstü mermer döĢeli kaidelere koymak. Bu mermer kaidelerden günümüze özgün bir Ģekilde G. T. Fossati‟nin85

yaptığı Ayasofya Muvakkithanesi gelebilmiĢtir86

. (Çizim 1, Fotoğraf 1)

7-) Ġrtifa alma vazifeleri esas görevleridir.

8-) Birer âlim olan muvakkitlerin medresenin Ģeri ilimleri bölümünden yetiĢmiĢ olanları Arapça dilini bilmek Farsçayı da hususi olarak öğrenmek.

9-) Ġnsanların zamanlarını değerlendirmek için yılları, mevsimleri, ayları, günleri, ramazanlarda oruç ve imsak saatlerini gösteren çizelge (takvimler)87 hazırlamak.

10-) Bozulan saatleri tamir edebilmek. Zamanın çoğununu saatleri tamir ederek geçiren Muvakkit Nuri Efendi yaptığı bozuk saatleri de fakir insanlara hediye eder ve onlarda “Al bakayım Ģunu! Hele bir zamana sahip ol… Ondan sonrası Allah kerimdir!...” derdi.88

Çizim 1. Ayasofya Muvakkithanesi‟nin Planı

(Semavi Eyice‟den) Fotoğraf 1. Ayasofya Muvakkithanesi‟nin dıĢ cephe görünüĢü

85 Cyriıl, Mango, Agm., s.773-789. 86 Yücel, Erdem, Agm., s.11.

87 Üçer, Cumhure, Agm., s.80; Gürsoy, C, R, Agm., s.364. 88

Şekil

Tablo 2. Osmanlı‟da Astronomi alanında yazılan eserlerin yüzyıllara göre dağılımı (Ekmeleddin  Ġhsanoğlu‟ndan)
Tablo 3. Osmanlı‟da Astronomi alanında yapılan yayınların konularına göre oranları (Yavuz Unat‟tan)
Tablo 6. Konumlarına göre muvakkithanelerin sınıflandırılması
Tablo 7. Plan tiplerine göre muvakkithanelerin sınıflandırılması
+3

Referanslar

Benzer Belgeler

Mükellefin Vergi Üzerindeki Etkileri (Manisa Örneği) Yrd.Doç.Dr.Tülin CANBAY Maliye 2010 Arzu TANIL. Türkiye'de Kurumlar Vergisi

Sonuç olarak; biz bu çalışmamızda ad durumlarını yalın, yönelme, belirtme, bulunma, ayrılma, ilgi, vasıta ve eşitlik durumu olarak belirledik. Belirlediğimiz

Süleymaniye Ktp. Reşîd Efendi 815 numarada bulunan bu şerh, tamamıyla Arapça olan iki cümlelik bir hamdele ve salvele bölümü ile başlar. Bu bölümden

Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin ÖDKT’den aldıkları toplam kavram yanılgısı puanlarının mezun olunan okulda ölçme değerlendirme dersi alıp almama durumuna göre anlamlı

28 ÜSTÜNOVA, s.173.. birimlerin tespiti ve açıklanmasında, şimdiye kadar genelde cümle düzeyinde ele alınan eksilti olayına farklı bir çehre, farklı bir soluk

Araştırmanın sonucu, tarımsal kooperatiflerde üyelerin kooperatif yönetimine duyduğu güven ile yönetime katılım algısı arasında pozitif ilişkiyi ortaya

Şeyhülislâm Yahyâ Tevfik Efendi dîvânının “İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Dîvânlar Kataloğu’’nda beş nüshasından söz edilmektedir; ancak yapılan

Siyaset ve iletişim arasındaki ilişkiyi göstermek açısından Türk siyasal hayatında üç dönem üst üste iktidar olan AK Parti’nin 12 Haziran 2011 Milletvekilli