Postmenopozal Kad›nlarda Vücut Kütle ‹ndeksinin
Kemik Mineral Yo¤unlu¤una Etkisi
The Effect Of Body Mass Index On Bone Mineral Density In Postmenopausal Women
Amaç: Bu araflt›rmada amaç, postmenopozal kad›nlarda kemik mineral yo¤unlu¤u (KMY) ile vücut kütle indeksi (VK‹)
aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmakt›r.
Gereç ve Yöntem: 54 postmenopozal hasta çal›flmaya al›nd›. Yafl ve menopoz süreleri kaydedildi. Sigara, alkol
kul-lan›m›, düzenli egzersiz al›flkanl›klar› sorguland›. Boy ve kilolar› ölçülerek vücut kütle indeksleri hesapland›. Hastalar vücut kütle indekslerine göre zay›f, ideal kilolu, fazla kilolu ve obez olarak üzere dört gruba ayr›ld›. Ön-arka lomber omurga ve sa¤ kalça proksimal femurdan dual enerji X ray absorbsiyometri kullan›larak kemik mineral yo¤unluklar› ölçüldü. L2-L4 ve femur boynu kemik mineral yo¤unluklar› ve t skorlar› tespit edildi.
Bulgular: Çal›flma, yafllar› (51-79) aras›nda olan 54 kad›n hasta üzerinde gerçeklefltirilmifltir. Hastalar›n 22’si (%40.8)
obez, 24’ü (%44.4) fazla kilolu ve 8’i (%14.8) ideal kilolu olarak bulunmufltur. Zay›f grubunda birey mevcut de¤ildi. Yafl, sigara kullan›m›, menopoz süresi, KMY ve t skor de¤erleri aç›s›ndan gruplar aras›nda farkl›l›k tespit edilmemifltir. VK‹ ile femur boynu ortalama KMY de¤erleri aras›nda (r =0.407, p=0.002) ve femur boynu t-skoru aras›nda (r =0.297, p=0.029) pozitif yönde anlaml› iliflki mevcuttu. Öte yandan VK‹ ile lomber KMY ve t-skor aras›nda anlaml› iliflki bulu-namad› (p >0.05).
Sonuç: Vücut kütle indeksi femur boyun kemik mineral yo¤unlu¤u ile iliflkili bulunmufltur. Postmenopozal kemik
kayb›n› önlemek için yeterli vücut kütlesini sürdürmek önemlidir. (Osteoporoz Dünyas›ndan 2007;13:56-9)
Anahtar kelimeler: Kemik mineral yo¤unlu¤u, obezite, osteoporoz, vücut kütle indeksi
Aim: We aimed to determine the relationship between bone mineral density and body mass index in postmenopausal
women.
Material and Methods: 54 postmenopausal women were included in the study. Age and time of menopause were
record-ed. Smoking, alcohol and exercise status were also recordrecord-ed. Weight and height were measured and body mass index was calculated. The patients were separated into four groups according to their body mass index, as underweight, ideal weight, over-weight and obese. Bone mineral density in all the patients was assessed via dual energy X-ray absorptiome-try from antero-posterior lumbar and right proximal femoral regions. For L2-4 and the femoral neck, bone mineral densi-ty and t scores were determined.
Results: The study was performed in 54 postmenopausal women, ranging in age from 51 to 79 years. 22 (%40.8) of the
patients were obese, 24 (%44.4) were overweight and 8 (%14.8) had ideal weight. There were no patients in underweight group. There were no difference in age, smoking, time of menopause, bone mineral density and t-scores among the groups. There was statistically significant correlation between body mass index and bone mineral density of the femoral neck (r =0.407, p=0.002), and femoral neck t-scores (r =0.297, p=0.029). There was no significant correlation between the body mass index and lumbar bone mineral density and lumbar t-scores (p >0.05).
Conclusion: Body mass index was found to be related to bone mineral density of the femoral neck. Our findings suggest
that maintenance of adequate body mass is important for the prevention of postmenopausal bone loss. (From the World of Osteoporosis 2007;13:56-9)
Key words: Body mass index, bone mineral density, obesity, osteoporosis. Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Burcu Yan›k, Fatih Üniversitesi Hofldere fiubesi, Hofldere Caddesi No: 145 Yukar› Ayranc› 06540 Ankara, Türkiye Tel.: 0312 495 70 66 Gsm: 0532 583 35 45 E-mail: burcucorek@hotmail.com
Burcu Yan›k, Hakan Atalar*, Duygu Geler Külcü**, Derya Gökmen***
Fatih Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Ankara *Fatih Üniversitesi T›p Fakültesi, Ortopedi Ve Travmatoloji Anabilim Dal›, Ankara **Yeditepe Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p Ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, ‹stanbul ***Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi, Biyoistatistik Anabilim Dal›, Ankara, Türkiye
Summar
y
Summary
Özet
Orijinal Araflt›rma /
Original Investigation
Girifl
Osteoporoz kemik kütlesinde azalma ve kemik doku-nun mikro-mimarisinde bozulma sonucu kemik k›r›l-ganl›¤›n›n ve k›r›k riskinin artmas› ile karakterize siste-mik bir iskelet hastal›¤›d›r (1). Osteoporoz en s›k görü-len kemik hastal›¤› olup, ortalama insan ömrünün uza-mas› nedeni ile artan kemik kayb› ve k›r›k riski önemli bir sa¤l›k sorunu haline gelmifltir (2).
Osteoporoz gelifliminde rol oynayan risk faktörleri; 50 yafl›ndan önce k›r›k geçirmifl olma, ailede k›r›k öyküsü, beyaz ›rk, ileri yafl, düflük kalsiyum al›m›, düflük vücut a¤›rl›¤›, sigara ve alkol öyküsü, 1 y›ldan uzun süren amenore veya 45 yafl›ndan önce menopoza girmifl ol-ma, erkekte düflük testosteron düzeyi, fiziksel aktivite azl›¤› ve günefl ›fl›¤›ndan yoksun olmad›r. Ayr›ca baz› ilaçlar (kortikosteroidler, anti epileptikler, heparin, afl›r› tiroid hormonu gibi) ve de¤iflik endokrin hastal›klar da (Cushing, tiroid ve paratiroid bezi bozukluklar› gibi) os-teoporoz geliflimi için ek risk faktörleridir (3). Osteopo-roz için risk oluflturan faktörlerin tespit edilmesi, teda-viden daha kolay ve ekonomik olan profilaksi aç›s›ndan çok önemlidir.
Obezitenin osteoporozdan koruyucu bir etkiye sahip oldu¤u düflünülmektedir (4,5). 65 yafl üzeri kad›nlarda yap›lm›fl olan genifl çapl› prospektif bir çal›flmada, mev-cut vümev-cut a¤›rl›¤› 25 yafl›ndakinden daha az olan kad›n-lar›n kalça k›r›¤› aç›s›ndan risk alt›nda olduklar› belirtil-mifltir (6). Bu koruyucu etkinin mekanizmas› hakk›nda birçok farkl› görüfl öne sürülmektedir. Obezitenin oste-oporozdan koruyucu oldu¤u ve bu koruyucu etkinin hormonal (androjenlerin ya¤ dokusunda östrojenlere periferal aromatizasyonu) ve mekanik faktörlerin (yük binen bölgeler) bir kombinasyonu oldu¤u bildirilmek-tedir; ayr›ca leptin hormonu da ya¤ ve vücut kütlesi üzerinde düzenleyici etki göstermektedir (7). Serum leptin düzeyleri vücut ya¤ kütlesi ile yak›n iliflkilidir. Leptinin periferik etki ile osteoblastik farkl›laflmay› ar-t›rd›¤› düflünülmektedir.
Son y›llarda yap›lan çal›flmalarda obezite-osteoporoz iliflkisi netlefltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. yak›n zamanda yap›-lan bir çal›flmada 40 yafl›ndan büyük kad›nlarda kemik kayb›n›n yafl, do¤um say›s› ve menopoz süresinden kilendi¤i ve obezitenin belirgin bir kemik-koruyucu et-kisi oldu¤unu bildirilmifltir. ‹lerideki çal›flmalarda bu faktörlerin k›r›k riski üzerine olan etkilerinin incelen-mesini önerilmifltir (8). Ülkemizde son y›llarda yap›lan bir çal›flmada 70 sa¤l›kl› erkekte yap›lan kemik dansito-metre ölçümlerine göre, endomorfik (ya¤l›l›k oran› yüksek) orta yafl erkeklerde lomber ve femur proksima-linde yüksek KMY de¤erleri saptanm›flt›r (9). Bu da bi-ze somatotipin osteoporoz riskini belirleme aç›s›ndan önemli oldu¤unu göstermektedir. da Silva ve ark. 588 kad›n üzerinde yapt›klar› çal›flmada obezitenin KMY üzerinde koruyucu etkisi oldu¤unu, ancak bu koruyucu etkinin yafl ve östrojen eksikli¤i nedeniyle maskelenebi-lece¤ini bildirmifller; bu nedenle obez kad›nlar›n da os-teoporoz aç›s›ndan taranmalar› gerekti¤ini belirtmifl-lerdir (10).
Günümüzde ortalama yaflam süresinin uzamas›yla oste-oporoz insidans› giderek artmaktad›r. Ayr›ca yaflam standartlar›n›n de¤iflmesiyle de ça¤›m›z›n hastal›¤› obe-zite belirgin flekilde s›klaflm›flt›r. Bu araflt›rmada amaç, postmenopozal kad›nlarda kemik mineral yo¤unlu¤u (KMY) ile vücut kütle indeksi (VK‹) aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmakt›r.
Gereç ve Yöntem
Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon ve Ortopedi poliklinikleri-ne çeflitli poliklinikleri-nedenlerle baflvuran postmenopozal 54 kad›n hasta çal›flmaya dahil edildi. Hastalar›n hiçbiri daha ön-ce osteoporoza yönelik ilaç tedavisi almam›flt›. Araflt›r-ma öncesi tüm hastalarla görüflüldü, çal›flAraflt›r-mayla ilgili bilgi verildi ve onaylar› al›nd›. Diabetes mellitus, kanser öyküsü, renal ve hepatik bozukluklar, endokrin hasta-l›klar (Cushing, tiroid, paratiroid bezine ait bozukluk-lar), östrojen, tiroid hormonu, glukokortikoid, antiepi-leptik ve tiazid grubu diüretik gibi ilaçlar› kulland›¤› belirlenen hastalar çal›flma d›fl› b›rak›ld›.
Hastalar›n yafl ve menopoz süreleri y›l cinsinden kayde-dildi. Sigara, alkol kullan›m› ve düzenli egzersiz al›flkan-l›klar› (var/yok olarak) kaydedildi. Boy ve kilolar› ölçüldü ve vücut kütle indeksleri kg/m2 cinsinden hesapland›. Hastalar VK‹ düzeylerine göre gruplara ayr›ld› (11). VK‹ ≤ 18.5 zay›f , VK‹ = 19-24.9 ideal kilolu, VK‹ = 25-29.9 faz-la kilolu, VK‹ ≥ 30 obez ofaz-larak dört gruba ayr›ld›. Hasta-lar›n standart olarak ön-arka lomber omurga ve sa¤ kal-çada k›r›k veya total kalça protezi öyküsü olmad›kça, sa¤ kalça proksimal femurdan dual enerji X ray absorb-siyometri (DXA, Lunar DPX-IQ) ölçümleri yap›ld›. L2-L4 ve femur boynu kemik mineral yo¤unluklar› (g/cm2) ve t
skorlar› tespit edildi (tutarl›l›k hata pay›: %1).
‹statistiksel analizlerde, gruplar aras› fark› saptamada Kruskal-Wallis testi, korelasyon analizleri için Spearman korelasyon analizi kullan›ld›. ‹statistiksel olarak p<0.05 de¤erleri anlaml› kabul edildi.
Bulgular
Bu çal›flma (51-79) yafl aras› postmenopozal 22 (%40.8) obez, 24 (%44.4) fazla kilolu ve 8 (%14.8) ideal kilolu hasta üzerinde gerçeklefltirildi. Zay›f grubunda hiç has-ta yoktu. Hashas-talar›n yafl, menopoz süreleri ile vücut küt-le indeksküt-lerini içeren demografik özellikküt-leri ve KMY de-¤erleri Tablo 1’de sunulmufltur.
Hastalar›n hiçbiri düzenli alkol alm›yordu ve egzersiz al›flkanl›klar› yoktu. Obez grupta 3 hasta, fazla kilolu grupta 2 hasta, ideal kilolu grupta 4 hasta sigara kulla-n›yordu. Gruplar aras›nda yafl, menapoz süresi, sigara kullan›m›, lomber ve femur boyun KMY de¤erleri ve lomber ve femur boyun t skorlar› aç›s›ndan fark saptan-mad› (p>0.05) (Tablo 1).
Spearman korelasyon analizi sonuçlar›na göre VK‹ ile femur boynu ortalama KMY de¤erleri ve femur boynu t skorlar› aras›nda pozitif yönde anlaml› iliflki mevcuttu. Öte yandan VK‹ ile lomber KMY ve lomber t skor ara-s›nda anlaml› iliflki bulunmad› (p<0.05) (Tablo 2).
Yan›k ve ark. Vücut Kitle ‹ndeksi ve Kemik Yo¤unlu¤u Osteoporoz Dünyas›ndan
Tart›flma
Postmenopozal osteoporozda obezitenin kemik mine-ral yo¤unlu¤una etkisi bugüne kadar pek çok araflt›r-maya konu olmufltur. Genel olarak obezitenin kemik mineral yo¤unlu¤u üzerinde olumlu bir etki oluflturdu-¤u kabul edilmektedir. Asomaning ve ark. düflük VK‹ ’li kad›nlar›n osteoporoz için artm›fl risk tafl›d›¤›n› belirt-mifller; VK‹’ndeki her bir birimlik de¤iflikli¤in, KMY’nu fiziksel aktivite, fonksiyonel kapasite, kalsiyum al›m›, si-gara ve alkol al›flkanl›¤› gibi de¤ifltirilebilir di¤er risk fak-törlerinden daha fazla etkiledi¤ini vurgulam›fllard›r (12). Bizim çal›flmam›zda da KMY ve VK‹ aras›nda pozitif ko-relasyon bulunmufltur. De¤erlendirdi¤imiz di¤er risk faktörlerine bak›ld›¤›nda ise hastalardan hiçbiri alkol kullanmamaktayd› ve düzenli egzersiz al›flkanl›klar› yoktu; beslenme tarz› ise çal›flmada incelenmemifltir. Çal›flmam›zda sigara kullan›m› ile KMY aras›nda iliflki saptanmam›flt›r ancak bu sonuç her üç grupta da siga-ra kullanan hasta say›s›n›n az say›da olmas›ndan kay-naklanm›fl olabilir.
Özellikle ileri yafl ve düflük VK‹’nin kemik yo¤unlu¤una olan negatif etkisi nedeniyle, zay›f ileri yafl kad›nlar›n k›r›k aç›s›ndan risk alt›nda oldu¤u; bu grup hastada düflmelerin ve dolay›s›yla k›r›klar›n önlenmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›r (13). Barrera ve ark. çal›flmas›nda ileri yafl hastalarda yüksek VK‹’nin, femur boyun KMY üzeri-ne koruyucu etkisi oldu¤unu bildirmifllerdir. Vücut kütle indeksi 30 ve üstü olan erkek ve kad›n hastalarda oste-oporoz riskinin VK‹ normal olan kiflilerle k›yasland›¤›nda yaklafl›k %33 daha az oldu¤unu saptam›fllard›r (14). Ülkemizde yap›lan klinik çal›flmalarda da VK‹ ile oste-oporoz aras›nda iliflki incelenmifl ve aralar›nda pozitif yönde iliflki saptanm›fl; obezitenin osteoporozdan ko-ruyucu bir faktör olabilece¤i belirtilmifltir (15-19). Yara-man ve ark. çal›flmalar›nda postmenopozal kad›nlarda VK‹ ile femur boyun T skorlar› aras›nda anlaml› korelas-yon saptam›fllard›r (15). Yesevi ve ark. ise fazla kilolu ve obez fibromiyaljili hastalarda femur boynu KMY de¤er-lerinin korundu¤u gözlemifllerdir (18). Bizim
çal›flma-m›zda da bu çal›flmalara benzer flekilde VK‹ art›fl›n›n fe-moral KMY de¤erini art›r›c› etkisi saptanm›flt›r. Çal›flmam›zla benzer olan bu çal›flmalar gibi, farkl›l›k gösteren çal›flmalar da literatürde mevcuttur. Sonuçla-r›m›z VK‹ ile lomber KMY aras›nda iliflki saptanan çal›fl-malardan farkl›d›r. Ostrowska, VK‹ ve lomber KMY ara-s›nda (20); Almehed ve ark. VK‹ ile hem lomber ve hem de femoral bölge KMY aras›nda (21) anlaml› pozitif ilifl-ki saptam›fllard›r. Lomber ve femur KMY de¤erleri ile VK‹ aras›ndaki iliflkinin incelendi¤i çal›flmam›zda, femur KMY ile VK‹ aras›nda iliflki saptan›p, lomber KMY ile benzer iliflki saptanamam›flt›r. Bunun sebebi çal›flma-m›zdaki VK‹ de¤erlerine göre ayr›lm›fl 3 grubun da yafl ortalamalar›n›n 64-66 yafl aras›nda olmas› olabilir; çün-kü yafl ilerledikçe lomber KMY de¤erlerindeki azalma femur KMY ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha yavafl olmakta-d›r (22). Bunun yan› s›ra yap›lan çal›flmalarda lomber omurgada meydana gelen KMY kayb›n›n ancak deje-neratif de¤iflikli¤i olmayan olgularda sa¤l›kl› bir göster-ge oldu¤u, ileri yafllarda dejeneratif de¤iflikliklerin aza-lan KMY de¤erlerini maskeleyebilece¤i belirtilmifltir (23-24). Bizim çal›flmam›zda da her üç grubun lomber KMY de¤erleri femur boynu KMY de¤erlerinden yük-sektir.
Obezitenin kemik mineral yo¤unlu¤u üzerinde olufltur-du¤u olumlu etkinin mekanizmas›, birçok klinik çal›flma ile aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu etkinin oluflmas›nda rol oynad›¤› kabul edilen mekanizmalardan biri iskelet üzerine yük binmesi ve mekanik stres oluflmas›d›r. Omurga ve kalça KMY üzerine yap›lm›fl klinik çal›flma-lar (25-27) iskelet üzerine yük binme ve mekanik stres görüflünü desteklemektedir. Bununla beraber obez hastalarda, a¤›rl›k tafl›mayan üst ekstremitelerde de ke-mik yo¤unlu¤unun yüksek oldu¤unun saptanmas›, me-kanik stres ve iskelet üzerine yük binmesinden baflka nedenler olabilece¤ini düflündürmektedir (28). Öner ve ark. VK‹ ile KMY aras›ndaki pozitif iliflki saptam›fllar ve bunun obezlerde mevcut olan hiperinsülineminin bir sonucu olabilece¤ini belirtmifllerdir (17). Obezitenin KMY’na olan olumlu etkisine iliflkin di¤er bir
mekaniz-Yan›k ve ark.
Vücut Kitle ‹ndeksi ve Kemik Yo¤unlu¤u
Osteoporoz Dünyas›ndan (2007;13:56-9)
58
Tablo 1. Hastalar›n demografik özellikleri ve KMY de¤erleri
‹deal kilolu (n=8) Fazla kilolu (n=24) Obez (n=22) p
Yafl (y›l)65.6±7.7 64.6±6.8 65.4±6.4 0,912
Menapoz süresi (y›l)17,8±6.5 16.2±6.7 17±4.9 0,818
Femur boynu KMY (g/cm2)0.79±0.13 0.86±0.12 0.93±0.16 0.089
L2-L4 KMY (g/cm2)1.05±0.12 1.08±0.21 1.05±0.16 0.866
Femur boynu t skoru (%)-1±1.46 -0.8±0.94 -0.27±1.57 0.312
L2-L4 t skoru (%)-2±1.12 -0.88±1.19 -1.15±1.34 0.088
KMY- kemik mineral yo¤unlu¤u, VK‹- vücut kütle indeksi, n: hasta say›s›
Tablo 2. VK‹ ile KMY ve t skorlar aras›ndaki iliflki
Femur boynu KMY Femur boynu t skoru L2-L4 KMY L2-L4 t skoru
VK‹ r =0.407 (p=0.002)r =0.297 (p=0.029)r =0.093 (p=0.504)r =0.181 (p=0.191)
man›n da özellikle menopozdan sonra ya¤ dokusunda-ki östrojen yap›m› oldu¤u düflünülmektedir (26). Meka-nizma ne olursa olsun, VK‹’nin KMY üzerinde olumlu etkisi vard›r ve bu etkinin bilinmesi gerek tarama yap›l-mas› gereken hastalar›n seçimi ve gerekse profilaksi aç›s›ndan çok önemlidir.
Postmenopozal kad›nlarda VK‹’nin osteoporoza olan etkisini incelemek amac›yla yap›lm›fl çal›flmam›zda, VK‹ ile femur boynu KMY aras›nda anlaml› iliflki bulunmas› ile, vücut a¤›rl›¤›n›n osteoporozdan koruyucu bir fak-tör olabilece¤i sonucuna var›lm›flt›r.
Kaynaklar
1. Gökçe Kutsal Y. Osteoporoz. In: Beyazova M, Gökçe-Kut-sal Y, editors. Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon. Cilt 2. Anka-ra: Günefl Kitabevi; 2000. p.1872-93.
2. Gökçe Kutsal Y. Erkeklerde Osteoporoz. In: Gökçe-Kutsal Y, editor. Osteoporoz. ‹stanbul: Roche; 1998. p. 159-70. 3. Delaney MF, LeBoff MS. Metabolic Bone Disease. In:
Ruddy S,Haris ED, Sledge CB, editors. Kelley’s Textbook of Rheumatology. Philadephia: W.B. Saunders Company; 2001. p.1635-53.
4. DeSimone DP, Stevens J, Edwards J, Shary J, Gordon L, Bell NH. Influence of body habitus and race on bone mineral density of the midradius, hip and spine in aging women. J Bone Miner Res 1989; 4: 827-30.
5. Liel Y, Edwards J, Shary J, Spicer KM, Gordon L, Bell NH. The effects of race and body habitus on bone mineral density of the radius, hip and spine in premenopausal women. J Clin Endocrinol Metab 1988; 66: 1247-50.
6. Cummings SR, Nevitt MC, Browner WS, Stone K, Fox KM,
Ensrud KE, Cauley J, Black D, Vogt TM. Risk factors for hip fracture in white women. N Engl J Med 1995; 332:767-73. 7. Crepaldi G, Romanato G, Tonin P, Maggi S. Osteoporosis
and body composition. J Endocrinol Invest 2007;30 (6 Suppl): 42-7.
8. El Maghraoui A, Guerboub AA, Mounach A, Ghozlani I, Nouijai A, Ghazi M, Achemlal L, Bezza A, Tazi MA. Body mass index and gynecological factors as determinants of bone mass in healthy Moroccan women. Maturitas 2007; 56: 375-82.
9. Saitoglu M, Ardicoglu O, Ozgocmen S, Kamanli A, Kaya AOsteoporosis risk factors and association with somatoty-pes in males. Arch Med Res 2007; 38: 746-51.
10. da Silva HG, Mendonça LM, Conceição FL, Zahar SE, Fari-as ML. Influence of obesity on bone density in postmeno-pausal women. Arq Bras Endocrinol Metabol 2007; 51: 943-9.
11. World Health Organization Expert Committee. Physical Status: The Use and Interpretation of Anthropometry, Re-port of a WHO expert committee. 1995; 854: 1-452. (World Health Organization, Geneva, 1995).
12. Asomaning K, Bertone-Johnson Er, Nasca Pc, Hooven F, Pekow Ps. The Association Between Body Mass ‹ndex And Osteoporosis In Patients Referred For A Bone Mineral Density Examination. J Womens Health (Larchmt) 2006; 15: 1028-34.
13. Korpelainen R, Korpelainen J, Heikkinen J, Vaananen K, Keinanen-Kiukaanniemi S. Lifelong Risk Factors For Oste-oporosis And Fractures In Elderly Women With Low Body Mass ‹ndex-A Population-Based Study. Bone 2006; 39: 385-91.
14. Barrera G, Bunout D, Gattas V, De La Maza Mp, Leiva L, Hirsch S. A High Body Mass ‹ndex Protects Against Femo-ral Neck Osteoporosis In Healthy Elderly Subjects. Nutriti-on 2004; 20: 769-71.
15. Yaraman N, Çelik C, Karao¤lan B. Postmenopozal Kad›n-larda Osteoporoz ‹le Çok Yönlü Risk Faktörlerinin De¤er-lendirilmesi. Fiziksel T›p Dergisi 2002; 5: 23-26.
16. Ertunç D, Tok CE, Dilek UK, Pata Ö, Arslan M, Dilek B, ve ark. Vücut Kütle ‹ndeksi, Vücut A¤›rl›¤› Ve Bel/Kalça Oran›n›n Postmenapozal Osteoporoz ‹çin Prognostik De¤eri Türk Fertilite Dergisi 2003; 11: 158-64.
17. Öner C, Avc› GK, Tosuno¤lu F. Postmenopozal Kad›nlarda Obesite, ‹nsülin Düzeyi Ve Kemik Mineral Yo¤unlu¤u Aras›ndaki ‹liflkiler . Türkiye Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Dergisi 2001; 47: 24-7.
18. Yesevi B, Adam M, Leblebici B, Elden H. Primer Fib-romiyaljili Olgularda Obezitenin Kemik Mineral Yo¤un-lu¤una Etkisi. Osteoporoz Dünyas›ndan 2005; 4: 148-50. 19. fiahin Y, Kirazl› Y, Akflit R. Erken Dönem Postmenopozal
Kad›nlarda Obesiteyle Kemik Mineral Yo¤unlu¤u Aras›n-daki ‹liflki. Fiziksel T›p Dergisi 1998; 1: 19-24.
20. Ostrowska B. The shape of anterior-posterior spinal cur-vature in post-menopausal women with osteoporosis. Or-top Traumatol Rehabil 2006; 8: 537-42.
21. Almehed K, Forsblad d'Elia H, Kvist G, Ohlsson C, Carlsten H. Prevalence and risk factors of osteoporosis in female SLE patients-extended report. Rheumatology (Oxford). 2007; 46: 1185-90.
22. Haffner SM, Bauer LR: The association of obesity and glu-cose and insülin concentrations with bone density in pre-menopausal and postpre-menopausal women. Metabolism 1993; 42: 735-38.
23. Kang C, Speller R. The effect of region of interest selec-tion on dual energy X-ray absorptiometry measurements of the calcaneus in 55 postmenopausal women. Br J Radiol1999; 72: 864-71.
24. Mazess RB, Barden HS, Eberle RW, Denton MD. Age chan-ges of spine density in posterior-anterior and lateral projections in normal women. Calcif Tissue Int 1995; 56: 201-5.
25. Mole PA, McMurdo ME, Paterson CR. Evaluation of perip-heral dual energy X-ray absorptiometry: comparison with single photon absorptiometry of the forearm and dual energy X-ray absorptiometry of the spine or femur. Br J Radiol 1998; 71: 427-32.
26. Kin K, Kushida K, Yamazaki K, Okamoto S, Inoue T. Bone mineral density of the spine in normal japanese subjects using dual-energy x-ray absorptiometry: Effects of obesity and menopausal status. Calcif Tissue Int 1991; 49: 101-6. 27. Kröger H, Tuppurainen M, Honkanen R, Alhava E,
Saarikoski S. Bone mineral density and risk factors for os-teoporosis-A population based study of 1600 pre-menopausal women. Calcif Tissue Int 1994; 55: 1-7. 28. Nishizawa Y, Koyama H, Shoji T, Aratani H, Hagiwara S,
Miki T, et al. Obesity as a determinant of regional bone mineral density. J Nutr Sci Vitaminol 1991; 37: 65-70.
Yan›k ve ark. Vücut Kitle ‹ndeksi ve Kemik Yo¤unlu¤u Osteoporoz Dünyas›ndan
