ERMENILERIN TEHC~R EDILMESI KARAR~NDA
ETKILI OLAN FAKTÖRLER VE MARA~-ZEYTUN
ERMENILERININ TEHC~R~~
NEJLA GÜNAY*
Giri~~
Osmanl~~ Devleti, X.X. yüzy~la girerken siyasi, ekonomik ve askeri yön-den s~k~nt~lar içerisindeydi ve yüzy~l~n ba~~nda önce Trablusgarp daha sonra Balkanlarda a~~r kay~plar verdi. Osmanl~~ Devleti'nin Balkan sava~lar~~ sonu-cunda Balkanlardaki topraklar~n~~ kaybetmesi ba~~ms~zl~klar~n~~ elde etmek isteyen Anadolu Ermenilerini heyecanland~rd~l ve onlar~n devlete ba~l~l~k duyg-ularm~~ zay~flatt~. Bunun sonucunda mesela Zeytun Ermenileri, Birinci Dünya Sava~~'nda seferberlik emrine uymayarak Osmanl~~ ordusuna asker göndermediler, aksine silahlan~p da~lara ç~kt~lar ve Osmanl~~ Devleti'nin dü~manlanyla i~birli~i yaparak devlete meydan okudular. Kafkasya'da da benzer bir durum ya~and~~ ve Osmanl~~ Devleti'nin Almanya taraf~nda sava~a girmesini f~rsat bilen Ta~nak Komitesi, Anadolu Ermenileri ad~na Rusya ile anla~t~. Bu anla~maya ba~l~~ olarak Osmanl~~ ordusunda silah alt~na al~nan Ermeniler Rus taraf~na geçtiler ve küçük çeteler halinde örgütlenip Osmanl~~ ordusuna kar~~~ Rus ordusunun ileri ucunda görev ald~lar. Ermenilerin bir k~sm~n~n bu ihaneti, Osmanl~~ hükümetinin sava~~n bütün h~z~yla devam etti-~i bir anda bütün Ermenilerin sadakatinden ~üphe duymas~na sebep oldu'.
Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi , Gazi E~itim Fakültesi ö~retim Üyesi, ng-~may@gazi.edu.tr 'Richard Hovannisian, "The Armenian Questions, 1878-1923", The Crirne ofMenet The Armenian Ge-nocide The Permanent Peoples' Tribunal, Preface by Pierre Vidal-Naquet, Bath, 1985, p.18. Bu geli~meyle Bal-kanlar H~ristiyanla~~rken Anadolu'daki Müslüman nüfusu artt~. özellikle Kilikya'da Müslüman nüfusun artmas~~ ba~~ms~z devlet kurmay~~ amaçlayan Ermeniler için pek de olumlu sonuçlar do~urmayacakt~r. Hans Lukas Kieser, Isk,cdanm~~~ Bar~~~ Do~u Vilayetlerende Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, çev. Atilla Dirim, Istanbul, Ileti~im Yay, 2005, s. 415.
2 Kalerya Antonninova Belova, "The Interests of the Combatants of the Caucasian front during
World War I", Türk-Ermeni ili~kilerinin Geli~imi ve 1915 Olaylar~~ Uluslar aras~~ Sempozyumu Bildirileri, haz. Hale ~~vgin, Ankara, 2006, s.101-105; Donalt Quataert, Osmanl~~ Imparatorlu~u 1700-1922, Çev. Ay~e Berk-tay, Istanbul, Ileti~im Yay, 2005, s.266-267; Dickran H. Boyanan, Armmia The Case fir a Forgotten Genocide, New Jersey, Educational Book Crafters, 1972, p.109.
~tilaf Devletleri Osmanl~~ ordusunu yenebilmek için di~er Osman-l~~ halklar~n~~ isyana te~vik etti. Fransa, Adana ve Kilikya bölgesini Ermeni milliyetçili~i duygusunu canl~~ tutarak bu bölgeyi Anadolu'dan koparmay~~ tasarlamaktayd13. Rusya, Kafkas Ermenileri arac~l~~~yla sosyalist ve anar~ist ruhlu Van, Zeytun, Haçin ve Diyarbak~r Ermenilerini k~~k~rtmas~mn yan~~ s~ra Laz ve Kürtleri de ayakland~rmak istedi'. Ayr~ca Kafkasya'da ba~ar~l~~ olmak için Osmanl~~ Devleti'ne kar~~~ bir cephe daha aç~lmas~n~~ istiyordu. Ermeni isyan~~ ç~karmak için en uygun yerin Zeytun oldu~unu dü~ünen Rusya, bir taraftan Zeytun Ermenilerini Iskenderun üzerinden silahland~r-malar~~ konusunda Fransa ve ~ngiltere nezdinde giri~imde bulunurked bir taraftan da Erzurum6 ve Karadeniz'deki baz~~ limanlar üzerinden Zeytunlu Ermenilere silah gönderdi'. ~ngiltere, Rusya'n~n bu iste~ini ~ngiliz himayesi alt~nda bir Arap krall~~~~ kurulmas~~ için bir f~rsat olarak görerek 1915 y~l~-n~n Ocak ay~~ ba~lar~nda ikinci cephenin Iskenderun Körfezi'ne yap~lacak bir ç~karmayla aç~lmas~n~~ önerdis. ~ngiltere, Türkiye'ye Iskenderun üzerin-den sald~rma planlar~nda M~s~r ve K~br~s'ta toplanan Ermeni gönüllüleri ile Zeytun'da Ermenilerinden yararlanmay~~ dü~ündü. Urfa, Sivas, Harput ve Zeytun'dan gelerek K~br~s'taki kamplarda toplanan Ermeniler burada bir taraftan silahl~~ talim edip Kilikya'da kurmay~~ hayal ettikleri devlet için isya-na haz~rlan~rken bir taraftan da Osmanl~~ Devleti'ne ba~l~~ di~er H~ristiyan az~nl~k Rumlarla i~birli~i yapmaya çal~~~yorlar& Bunun sebebi Rumlar~n da ~tilaf devletleriyle i~birli~i yapmalar~~ ve Frans~z ordusuna 100 binden fazla Rum'un destek vereceklerini taahhüt etmeleriydi9. Ingilizlerin Kanal 3 Hasan Dilan, Frans~z Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olaylar:, cilt II, Ankara, TTK Yay, 2005,
s.XXXI.
4 Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence 1918, California, University of Califor-nia Press, 1967, p. 54.
5 Ermeni ileri gelenlerinin Büyük Devletlerle ili~kileri tehcirden sonra da devam etti. 23 Temmuz'da
Ermeni H~nçak Örgütü liderlerinden ve Zeytun Fedai Alaylar~'mn kurucusu olan Norveç'e gittiler. Üzerlerinde Rus pasaportu ta~~yan bu ki~iler Amerika Birle~ik Devletleri'ne gitme konusunda Ingiliz D~~i~leri'nden yard~m istediler. ~ngiliz D~~i~leri Bakan~~ Findley, Anadolu'da Ermenilere yap~lan uygu-lamalar~n katliam oldu~unun ~üpheli oldu~unu söyleyerek Ermenilere yard~m etmedi. Bkz. Salâhi R. Sonyel, The Great War and the Tragedy of Anatolia, Ankara, TTK Yay, 2001, s.130.
6 Donald Bloxham, The Great Game of Genocide Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman
Armenians, New York, Oxford University Press, 2007, p. 80.
7 Zeytunlu kad~nlar Amerikal~~ gazeteci George Schreiner'e ~ngiliz ve Frans~zlar~n Zeytunlu
Erme-nileri silâhland~rd~~~n~~ anlatm~~lard~r. Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: a Disputed
Genocide, Salt Lake City, The University of Utah Press, 2005, p.104.
8 Stefanos Yerasimos, "Birinci Dünya Sava~~~ ve Ermeni Sorunu", 1915'te Ne Oldu?, haz. Sefa Kaplan, 2.bask~, ~stanbul, 2005, s.148.
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 557
harekat~n~n devam etti~i s~rada Araplar~~ isyan ettirme giri~imi ba~ar~s~zl~k-la sonuçba~ar~s~zl~k-lansa da bu, Ermeni isyanba~ar~s~zl~k-lar~n~~ herhangi bir ~ekilde engellemedi. Çünkü onlar Osmanl~~ Devleti'nin y~k~laca~~na ve ba~~ms~zl~klar~n~~ elde ede-ceklerine inan~yorlard~.
Osmanl~~ Devleti birçok cephede sava~mas~~ ve askerden kaçmalar ne-deniyle asker s~k~nt~s~~ çekmekteydi. Bu nedenle 1879'dan beri Zeytun'da bulunan askeri bölük ordu komutanl~~~~ taraf~ndan cepheye sevk edilerek Zeytun'un güvenli~inin seyyar jandarma taraf~ndan sa~lanmas~na karar verildi. Zeytun'daki askeri birli~in kald~r~lmas~~ isyan etme planlar~~ yapan Ermenilerin cesaretini art~rd~. Çünkü seyyar jandarma kuvvetleri asker ka-çaklar~n~n kat~l~m~yla gücünü iyice art~ran Zeytun Ermenileriyle ba~~ edecek kadar güçlü de~ildi.
Zeytun'un asker kaçaklar~n~n topland~~~~ bir merkez haline gelmesi ve Zeytunlular~n çevredeki Müslüman köylere bask~nlar~n~~ art~r~p yoldan gelip geçenleri katl ve gasbetmeye'° ba~lamas~yla Zeytun'a harekât yap~lmas~~ mec-buriyeti do~du. 1914 y~l~n~n yaz sonlar~nda yap~lan harekâtla asker kaçakla-r~n~n bir bölümü yakalanchysa da Zeytun e~k~yas~~ kaçmay~~ ba~ard~.
Zeytun Ermenileri Çanakkale Sava~lar~'n~n devam etti~i s~rada eylem-lerini yeniden ba~latt~. Çünkü ~tilaf donanmas~n~n Akdeniz'i geçip Iskende-run Liman~'n~~ bombalamas~, demiryollar~n~~ keserek Türk ordusunun Filis-tin ve Mezopotamya ile ba~lant~s~n~~ koparmas~" ve Çanakkale Sava~lar~'mn tüm ~iddetiyle devam etmesi Ermenilerin bir taraftan cesaret ve umutla-r~n~~ bir taraftan da kendilerini destekleyenlerin say~s~n~~ art~rd112. Içeriden temin edilen gücün yan~~ s~ra yurt d~~~ndaki Ermeniler de Kilikya Ermeni-lerine para ve kuvvet yard~m~nda bulundular. Ta~naklar 20.000 gönüllüyü Kilikya'ya gönderirken Balkanlardan ve Amerika Birle~ik Devletleri'nden 10'ar bin gönüllü Kilikya'ya geldi. Merkezi Boston'da bulunan Ermeni Milli Savunma Komitesi Ermenilere silah ve mühimmat temin etti. Bu komitenin
Kahire ~ubesi de önemli yard~mlarda bulundu. Böylece olu~turulan yerel kuvvetlerle beraber Kilikya bölgesinde ciddi say~da asker topland~". Bütün I° Baz~~ Bat~l~~ yazarlar Ermenilerin herhangi bir isyan hareketi yapmad~klar~n~, çünkü Ruslar~n
na-s~lsa gelip kendilerini kurtaracaklar~na inand~klar~n~~ iddia ederler. Bkz. Yerasimos, Birinci Dünya Sava-~~nda..., s.148.
Il Lewy, The Armenian Massacres..., p.104.
12 Bloxham, The Great Game, p.81.
13 Bu say~n~n 50000 civar~nda oldu~u iddialar~~ için bkz. Lewy, The Armenian Massat~es, p.105; Sonyel,
The Great War, p.130. Bu kuvvetler genellikle K~br~s adas~~ üzerinden Anadolu'ya sokuluyordu. Anadolu'ya geçmeden önce adadaki kamplarda askeri e~itim al~yorlard~. Bkz. Nejla Günay, "K~br~s'~n ~ngiliz ~dare-
bunlar Ermenileri kontrol edilemez hale getirdi. Böylece ~ngiltere ve Fransa, donanmalar~n~n Akdeniz'i geçmesine paralel olarak Iskenderun Körfezi'ne yak~n olan Dörtyol, Musababa, Halep, Antep, Urfa ve Zeytun taraflar~nda ç~karmay~~ daha önceden planlad~ldar~~ Ermeni isyamn~~ Zeytun'da ba~latm~~~ oldu".
Zeytun Ermenilerinin orduya cephane ta~~yan askerlerin bir k~sm~n~~ öldürüp bir k~sm~n~~ esir almalar~~ üzerine Zeytun'a takviye kuvvetler gönde-rildi. Bu, cephede olmas~~ gereken askerlerin içeride me~gul edilmesi anla-m~na geliyordu. 24/25 Mart 1915 gecesi boyunca süren çat~~malarda toplam dokuz asker ~ehit dü~tü,'5 27'si de yaraland~. E~k~yadan 32 ki~i ölürken geri kalanlar~n büyük k~sm~~ karanl~ktan istifade ederek kaçt~. Sabah manast~ra girildi~i s~rada manast~r~~ ate~e vermek isteyen be~~ e~k~ya ele geçirilerek öl-dürülmü~se de Zeytunlu asiler yakalanamad~. Ancak bu harekât asker ka-çaklar~~ üzerinde etkili oldu. Asker kaçaklar~ndan bir k~sm~~ orduya geri dön-meye ba~lad~lar. Nisan ay~~ ba~lar~nda Mara~'tan 450, Zeytun'dan 125 asker kaça~~n~n teslim olmas~yla'' harekat~n amaçlar~ndan birine ula~~lm~~~ oldu. Bu çal~~mada, Mara~~ ve Zeytun'da sürgün karar~n~n al~nmas~ndaki faktörler ile sürgünün Mara~~ bölgesinde uygulan~~~~ ele al~nacakt~r.
Sürgün Karar~n~n Al~nmas~~
Sürgün karar~n~n al~nmas~nda Ermenilerin eylemleri ve ~tilaf Devletle-ri ad~na oynad~klar~~ rol etkili oldu. Çünkü onlar hükümetin ikazlar~m hiçe say~p tecavüzkar hareketleriyle Türk ordusunu nefs-i müdafaaya zorlayarak hükümetin kar~~~ tedbirler almas~na sebep oldular. Osmanl~~ Devleti'nin dü~-manlar~na sempati ile yakla~arak onlar~n yard~m~yla Türk hakimiyetinden kurtulmay~, Karadeniz'den Akdeniz'e uzanan ve Kilikya'y~~ da içine alan bir co~rafyada büyük bir Ermenistan devleti kurmay~~ hayal ettileri7. Bat~l~~ ya-zarlar~n ço~u Ermenilerin tehcir edilmesindeki temel sebebi Ermenilerin
sine B~rak~lmas~~ ve Bunun Anadolu'da Ç~kan Ermeni Olaylar~na Etkisi", Gazi Akademik Bak~~~ Dergisi, cilt 1, say~~ 1, K~~~ 2007, s.120-124; Halil Aytekin, K~br~s'ta Monarga (Bo~aztepe) Ermeni Lejyonu Kamp:, Ankara, TTK Yay, 2000, s.93-104.
14 Cemal Pa~a, Hat~~iit, haz. Metin Mart~, ~stanbul, Asma Yay., 1996, s.374.
15 Baz~~ Ermeni kaynaldan Zeytun Ermenilerinin Osmanl~~ ordusuna ba~~ kald~r~p askerleri öldürü~ü-nü gururla kar~~larlar ve Zeytunlulan "Kahraman" olarak nitelerler. Bkz. Hayk Ghazarian, 77~e Genocide of the Armenian People in the Ottoman Empire, Yerevan, 2005, p.61 vd.
16 K~vanç Galip över, Alman Belgelerinde Ermeni Meselesi 1915, ~stanbul, Kaktüs Yay. 2007, s.49. 17 Joseph Pomiankowski, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Çölcit~ü 1914-1918 1. Dünya Sava~:, çev. Kemal Tu-ran, ~stanbul: Kay~han Yay., 2003, s.148.
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 559
Birinci Dünya Sava~~'nda Rus ordusunda yer alarak Ruslarla birlikte ha-reket etmeleri ve Sar~kam~~'ta Osmanl~~ ordusuna büyük zayiat verdirme-lerine ba~larlarls. Sürgün karar~n~n al~nmas~nda hükümetin, Ermenilerin önemli ikmal hatlar~na yak~n olmas~~ ve dü~man birliklerinin Adana k~rma bir ç~kartma yapmas~~ ihtimali olmas~~ nedeniyle endi~elenmesinden kaynak-land~~~~ görü~ünü savunanlar oldu~u gibil° Zeytun Ermenilerinin ~ngilizler-le mektupla~t~klar~mn ortaya ç~kmas~ndan dolay~~ bölge halk~n~n (Mara~l~~ Müslümanlar~n) kendileri için tehlike olu~turan Zeytun ve çevresindeki Er-menilerin oradan uzakla~t~r~lmas~m istemelerine ba~layanlar da vard~r20.
Ermenilerin Zeytun'dan sürgün edilmelerinin sebebi Zeytunlular~n Mart 1915'te ç~kard~klar~~ ayaklanmad~r21. Bu ayaklanmamn bast~r~labilmesi için bölgeye Dördüncü Ordu bünyesinden asker sevk edilmesi asker s~k~n-t~s~~ çeken Osmanl~~ ordusunu zora soktu. Dördüncü Ordu Komutan~~ Ce-
18 Richard Hovannisian, "The Armenian Questions", p.19; Walker J. Christopher, Armenia The
Survi-val of a Nation, New York: St Martin's Press, 1990, p.204; Avadis K Sanjian, Armenian Communities in Syria Under Ottoman Dominion, Massachusestts, 1965, p.283; K.V. Sarkissian, "The Armenian Church", Religion in the Middle East:Three Religion.s in Concord and Conflict, Ed.A.J.Arbery, volume I, 1969, p.489.
19 Hilmar Kaiser, "1915-1916 Ermeni Soyk~r~m~~ S~ras~nda Ermeni Mülkleri, Osmanl~~ Hukuku ve
Mülkiyet Politikalar~", ~mparatorluktan Cumhuriyete Türkiye'de Etnik Çat~~ma, Der. Erik Jan Zürcher, ~stan-bul, ~leti~im Yay., 2006., s.130.
20 Ayr~ca yazar~n tehcir karar~n~n önceden planlanmay~p aniden al~nd~~~n~~ kabul etmesi ve yerel tehcirlerin ~ubat ay~nda ba~lad~~~~ iddias~~ için bkz. Yerasimos, Birinci Dünya Sava~~nda..., s.148.
21 1915 y~l~n~n ~ubat ay~~ ba~lar~nda Zeytun da~lar~nda bar~nan Ermeni e~kiya kendilerine s~~~nan
asker kaçaklanyla beraber hem yolculara hem de Osmanl~~ askerlerine öteden beri yapt~klar~~ sald~r~lan art~rd~lar. 1 Mart'ta 70-80 ki~ilik bir grup hükümet konag~n~~ basmaya te~ebbüs etti. 2 Mart'ta Kargalar Mahallesi'nde silah att~ktan sonra asker kaçalclaruun hükümeti basaca~~~ ~ayias~n~~ yay~p halk aras~nda korku ve huzursuzluk yaratt~lar. Telgraf hatlar~n~~ kestiler. Küçük bir jandarma müfrezesi Mara~~ ile Zeytun aras~nda 30 ki~ilik Zeytun Ermeni e~k~yas~mn sald~r~s~na u~rad~. Bu sald~r~da alt~~ jandarma ~ehit oldu. ~ki jandarma e~li~inde Zeytun'a gelmekte olan ba~ka bir jandarma miifrezesi silahlar~~ al~nd~ktan sonra asiler taraf~ndan Tekke Manast~n'na (Saint Mary Kilisesi) hapsedildi. Bu olay üzerine Ba~ktunandanl~k, Erme-nilerle meskün bölgelerden geçecek olan mtlfrezelerin daha s~k~~ korunmalan gerekti~i konusunda bir tamim yay~nlad~~ ve bölgeye iki bölük asker sevk edildi. öte yandan olaylar~n büyümesinin önüne geçmek isteyen hükümet iki Ermeni ileri geleni ve Protestan misyonerlerinden olu~an bir heyeti Zeytun'a gönde-rerek asilerin itaat etmesini temin etmeye çal~~t~. Ancak 12 Mart gecesi devriye gezen askerler üzerine ate~~ aç~lmas~~ sonucunda ikisi asker üç ki~i öldü. Olaylar~n devam etmesi üzerine Dördüncü Ordu Komutan~~ Cemal Pa~a, Hur~it Pa~a'r Zeytun'a harekat yapmak üzere görevlendirdi. Ilk kar~~la~ma s~ras~nda alt~~ Osmanl~~ askeri ~ehit oldu, 12'si hafif olmak üzere 26's~~ da yaraland~. ~ehit dü~en askerler aras~nda Mara., Jandarma Tabur Kumandan~~ Binba~~~ Süleyman da vard~~ (DH. EM. UM.2.~b: 54/20-34). Binba~~~ Süley-man Bey, Süley-manast~ra hücum edildi~i s~rada askeri te~vik etmek amac~yla en önde hücum etmi~~ ve yukar~-dan at~lan kur~unla ~ehit edilmi~tir. 24/25 Mart gecesi boyunca süren çat~~malarda toplam dokuz asker ~ehit dü~tü, 27'si de yaraland~. E~k~yadan 32 ki~i ölürken geri kalan~~ karanl~ktan istifade ederek kaçt~. Sabah manast~ra girildigi s~rada be~~ e~kiya manast~n ate~e vermi~lerse de yakalanarak öldürülmü~lerdir DH. EM. UM.2.~b: 68/30-1; Osmanl~~ Belgelerinde...2007: 114-115; ATBD 1982: 97.
mal Pa~a'n~n Ba~kumandanl~k Vekâleti'ne bildirdi~ine göre bütün Zeytun havalisinde 5 Nisan 1915 itibariyle Binba~~~ Hur~it Bey kumandas~nda 22. Alay'dan 1 Nizamiye Taburu, Halep Mürettep F~rkas~'ndan 3 Depo Taburu, 2 Süvari Bölü~ü ve 2 cebel topu bulunmaktayd~22. Bat~l~~ yazarlar Zeytun'daki Osmanl~~ askeri miktar~~ hakk~nda farkl~~ rakamlar verirler. Bu yazarlar~n bir k~sm~~ asker say~s~n~n 300023, baz~lar~~ 400024, baz~lar~~ da 500025 oldu~unu id-dia ederler. Bunun sebebinin Osmanl~~ bölük, tabur ve alaylar~nda bulunan asker say~s~n~n de~i~ken olmas~~ dü~ünülebilir. Nitekim bazen alayda 600 asker olabildi~i gibi" bazen de bir tabur 75027 veya 80028 askerden olu~abi-liyordu. Bu durumda Zeytun'a nakledilen taburlardaki asker say~s~n~~ eldeki verilere göre net olarak ortaya koymak mümkün görünmemekle beraber Zeytun'da askerin bar~nacak yerinin olmamas~, Osmanl~~ ordusunun birçok cephede sava~mas~~ ve asker s~k~nt~s~~ çekmesinden dolay~~ bu say~n~n 1000-1500 aras~nda oldu~u tahmin edilebilir.
Dördüncü Ordu Kumandan~~ Cemal Pa~a, Zeytun'un etraf~ndaki da~-lara ç~karak isyan eden Osmanl~~ askerini cephelerden uzak tutup burada me~gul eden e~k~yaya kar~~~ cayd~r~c~~ bir tedbir olarak asilerin ailelerindeki erkeklerin Zeytun'dan ç~kar~larak ba~ka yerlere sürülmesini emretti. Bu ka-rar halen fika-rarda olanlar için de geçerliydi. Bu geli~me üzerine Dâhiliye Ne-zareti, ilgili güvenlik birimlerinden görü~~ sordu. Emniyet-i Umumiye Müdü-riyeti, sadece erkeklerin ba~ka bölgelere sevk edilmesinin isyanlanyla ünlü Zeytun meselesini çözmek için yetersiz olaca~~n~, Zeytun'daki kar~~~kl~~~n 22 Genelkurmay Ba~kanl~~~~ Askeri Tarih Stratejik Etüt Ba~kanl~~~~ Ar~ivi (ATASE), Birinci Dünya
Harbi Katalo~t~~ (BDH), Klasör Numaras~(K1.):2287, Dosya Numaras~~ (Dos.):32-12, Fihrist(Fh.), 1-32-33.
23 Abraham H. Hartunian, Neither to Laugh nor ta Weep a Memoir of the Armenian Genocide, translated from the original Armenian manuscripts by Vartan Hartunian, Boston, Beacon Press, 1968, p.54.
24 Johannes Lepsius, Archives du Ge'nocide des Armdniens: Recueil de Documents Diplomatigues Allemands
Extraits de Deutschland und Armenien (1914-1918), Paris, Fayard, 1986, p.82.
25 Stanley E. Kerr, The Lions of Marash, Albany, State University of New York, 1973, p.17. Bu operas-yon için 5000 say~s~n~n abart~l~~ oldu~unu kabul edip bu kadar çok asker sevk edilmesinin Ermenilerin sürgün edilmesi fikrinin önceden planlanmas~ndan kaynakland~~~~ hakk~ndaki görü~~ için bkz. Raymond H. Kevorkian, Le Ginocide des Arminians, Paris, Odile Jakob, 2006, p. 726.
26 Ali Fuat Erden, Birinci Dünya Sava~~'nda Suriye Hat~ralar~, Türkiye ~~~ Bankas~~ Yay., ~stanbul, 2006,
s.63.
27 Mesela 1909 olaylar~nda Konya'dan Mara~'a sevk edilen Konya Redif Taburu'nda 750 ki~i
bulun-maktayd~. Bkz. BOA. ~.ASK, 1327/R-45.
28 Bkz. Osmanl~~ Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri, cilt I, Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdür-Ankara, 2005, s.4; Erden, Birinci Dünya Sava~~'nda, s.73.
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 561
sonland~r~lmas~n~n eskiden beri Zeytun'da isyan etmeyi meslek haline getir-mi~~ ki~ilerin aileleriyle birlikte hükümetin belirleyece~i ba~ka bölgelere bir an önce sevk edilmeleriyle mümkün olaca~~~ yönünde görü~~ bildirdi.29 Ben-zer bir görü~~ isyan nedeniyle Zeytun'da bulunan Mara~~ Mutasarr~f~~ Müm-taz Bey taraf~ndan 30 Mart 1915 tarihli ~ifre telgrafta Dahiliye Nezareti'ne bildirilerek Zeytun'da ~u tedbirlerin al~nmas~~ tavsiye edildi:30 "Zeytun'daki
olaylar Z~ytun'un co~rafi konumu ve Zeytun çevresindeki köylerde H~ristiyanlann
oturmas~ndan ve vaktiyle buralarda bulunan Müslüman köylülerin Zeytunlulara duy-duklar~~ korku nedeniyle arazilerini Ermenilere sat~p gitmelerinden kaynaklan~yordu. Zeytun'daki Ermeni isyanlann~n önüne geçebilmek için da~l~k arazide oturan Ermeni
köylüleri ovaya indirilmeli, onlar~n bo~altt~klan yerlere de Müslüman muhacirler
yerle~-tirilmelidir" .
Bu tavsiyelerin hakhl~~~na kanaat getiren Dördüncü Ordu Kuman-dan~~ Cemal Pa~a, 8 Nisan 19 15'te Ba~kumandanli~a bir ~ifre göndererek Zeytun'da ya~anan olaylar~n öteden beri görüldü~ü için ~a~~rt~c~~ olmad~~~n~, bu yüzden olaylara kar~~an ki~ilerin aileleriyle birlikte Anadolu'nun daha iç bölgesinde olan Konya'ya sevk edileceklerini ve ayr~ca Mara~'ta komite üye-si olup bu kar~~~kl~klarda rolü olan ki~ilerin de Konya'ya sevk edileceklerini, bu ki~ilerin Konya'da iskan ve ia~elerinin sa~lanmas~~ konusunda Dahiliye Nezareti'nin gerekli tedbirleri almas~n~, bildirdi31. Hükümet bir taraftan da Mara~'ta Ermenilerin silahlar~n~~ teslim etmesi konusunda çal~~malar ba~-latt~32. Ermeniler silahlar~n~~ teslim ediyor görünseler de mahalli hükümet silahlar~n tamam~n~n teslim edildi~i konusunda ikna olmayarak 4 Nisan Cumartesi gününden itibaren Ermeni evlerini tek tek aramaya ba~lad~33. Asl~nda hükümetin Ermenilere glivenmemesinin temelinde daha önce bir- 29 Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA), Dahiliye Nezareti Emniyet-! Umumiye 2.~ube (DH. EUM.2.~b.), 54/20-18. Fuat Dündar, Cemal Pa~a'n~n 26 ~ubat 1915 tarihinde Adana Vilayeti'ne gönderdi~i ~ifrede "...hal ve vaz'iyyet takdiriyle hükümet taraf~ndan ihtilal ve isyan~~ intac edecek ahval vuku'una meydan b~rak~lmamakla beraber Ermenilerin harekat ve fa'aliyetleri tezayüd eden menat~kda son derecede ~id-det ve stir'atle hareket olunmak ve her vak'ayi mü'essir ve kat'i vesa'it ile mahallinde esbab-~~ vuku'uyla birlikte imha etmek icab eder..." demesini genel olarak Ermenilerin sürülmesiyle ilgili bir emir olarak degerlendirir. Bkz. Dündar, Modern Türkiye'nin ~ifivsi, 267, 487.
30 Osmanl~~ Belgelerind,e Ermenilerin Sevk ve iskiinz (1878-1920), Ankara, Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü Yay., 2007, s.121-122.
31 ATASE, BDH, K1.2287, Dos.32-12, Fh., 1-34.
32 Ara Sarafian, United States Official Documents on the Armenian Genocide, volume I: The Lower Euph-rates, London, Gomidos Institute, 2004, p.8'den naklen National Archives and Research Administration of the United States of America(NARA), 867.00/761.
33 Hartunian, Neither to Laugh, p.56.
çok Ermeni'nin silahland~g-~~ bilindi~i halde teslim edilen silah miktar~n~n oldukça az olmas~yd~. Nitekim Ermeniler uzun zamandan beri silahlanma faaliyetleri yapt~klar~ndan silahlar~~ nas~l saldayacaklar~~ konusunda uzman-la~m~~lard~. Meselâ Boyac~~ Artin ve Vartan silah saklamadaki maharetleri nedeniyle ün salm~~lard~. Mara~l~~ Ermeniler baz~~ evleri silah saklamak için kullan~yorlar ve silahlar~n bulunmamas~~ için bu evleri s~k s~k de~i~tiriyor-lard~" Yap~lan aramalarda silah bulamayan ancak çok say~da zararl~~ yay~n bulan yerel makamlar pek çok Ermeni entelektüelini komiteci olduklar~~ suç-lamas~yla tutuklad~. Tutuklananlar aras~nda Paris'te ziraat e~itimi gördük-ten sonra M~s~r'daki Barigur Zirakan adl~~ Ermeni ~irketi arac~l~~~yla Adana ve Halep vilayetlerinde ahaliye ziraat e~itimi vermek üzere görevlendirilen ve Ta~naksutyun Komitesi'ne üye oldu~u belirlenen ve 30 Haziran 1914'te geldi~i Mara~'ta Ermeni Mektebi'nde idarecilik yapan Gazaros Polat, Al-man Mektebinde muallim A~ya Efendi ile Pançac~yan Artin, Mekteb-i ~dadi Frans~zca hocas~~ Ohannes Si~manyan, Dr. Kalmust Kakonyan da vard~. Söz konusu ki~iler yarg~lanmak üzere yeni te~kil edilen Divan-~~ Harbi Orfrye sevk edildiler".
Sürgün karar~~ al~nan Zeytun'dan 35 ailenin olu~turdu~u ilk kafile hay-vanlar~~ ve ta~~yabilecekleri e~yalanyla beraber 9 Nisan Cuma günü Konya'ya do~ru yola ç~kt~. 11 Nisan Pazar günü yola ç~kan ikinci kafilede üç papazla birlikte Zeytun'un lider ailelerinden birinin reisi de bulunmaktayd~. Üçüncü kafilenin çar~amba günü yola ç~kar~lmas~~ planland~ysa da ya~mur ya~mas~~ nedeniyle ertelendi". Konya'da bulunan ve buraya gelen Ermenilere yard~m eden Amerikal~~ misyoner Dr. Dodd'un raporuna göre Zeytun ve çevre köy-lerinden Konya'ya getirilen Ermeniler kasabadan ç~karken yanlar~na de~erli e~yalar~m, hayvanlar~n~, e~eklerini, atlar~n~~ ve öküzlerini ald~larsa da bun-lar~~ daha ileri götüremeyerek Toroslarda satmak zorunda kald~lar. Bir süre hanlarda ve okullarda bar~nd~r~lan Ermeniler 15 gün sonra Sultaniye'ye nakledildiler". Zeytun ve Mara~'tan Konya'ya sürgün edilenlerin say~s~~ Dr.
34 Mary H.Heghin, Olive Trees Grow Again, USA, Seekers of sekhimm, 1976, p.72.
35 BOA.DH.EUM. 2.~b., 9/78.
36 Sarafian, I: The Lower Euphrates, p.6'dan naklen National Archives and Research Administrati-on of the United States of America(NARA), 867.00/761. Üçüncü kafilenin 13 Nisan Çar~amba günü yola ç~kar~ld~~~~ hakk~nda bkz. Kkvorkian, Le G6nocide des ArnWnians, p.727.
37 Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917, Ankara, TTK Yay., 2005, s.229-230; James
Bryce - Arnold Toynbee, Osmanl~~ ~mparatorlugu'nda Ermenilere Yönelik Muamele 19151916, çev. Attila Tuy-gan, -Jülide De~irmenciler, cilt 2, ~stanbul: Pencere Yay., 2006, s.267.
MARA~-ZEYTUN ERMENILERININ TEHC~R~~ 563
Dodd'göre 100038, Wolffskeel'e göre 200 aile olmak üzere toplam 2000 ki~i civar~ndaych39. Konya'ya sürgün edilenlerin say~s~n~~ Amerika Birle~ik Dev-letleri Halep Konsolosu J.B.Jackson 4500-50004° civar~nda, Kvorkian ise 6000 olarak vermektedir'. Kieser'e göre ise Zeytun'dan Konya'ya sadece ka-d~n ve çocuklar gönderilmi~ti'. Sultaniye'ye yerle~tirilen Ermenilerin dini vecibelerini yerine getirebilmeleri için patrik vekili tayin edilmesi ve daha ne gibi tedbirler al~nmas~~ gerekti~i konusunda Konya Vilayeti'nden görü~~ soran' Dahiliye Nezareti, 5 A~ustos 1915'te ani bir karar de~i~ikli~iyle daha önceden Konya'ya yerle~tirilen Zeytunlu Ermenilerin Zor'a gönderilmeleri-ni Konya Valili~i'ne emretti".
Dördüncü Ordu Komutan~~ Cemal Pa~a, Zeytun'da Ermenilerin bir-kaç ay önce ç~kard~klar~~ olaylar sonras~nda' Mara~~ Mutasarr~f~~ taraf~ndan tutuklanan ve Halep Hapishanesi'nde bulunan Ermenilerden baz~lar~n~n Halep'te baz~~ ki~ilerin araya girmesiyle serbest b~rak~ld~~~n~,Ermenilerin yapt~klar~~ yanlar~na kâr kald~kça bu olaylar~n artarak devam edece~ini, bu nedenle halen tutuklu bulunanlar~n yarg~lanmak üzere Divan-~~ Harb'e sevk-lerinin elzem oldu~unu ve Zeytun Ermenilerine uygulanan sürgün karar~n-dan geri ad~m at~lmamas~mn çok önemli oldu~unu vurgulad~'''.
Zeytun'a Muhacirlerin ~skân~~
Dördüncü Ordu Kumandanl~~~, Mutasarr~f Mümtaz Bey'in tavsiyesi-nin hakl~l~~~n~~ dikkate alarak Zeytun ve çevresindeki köylere Müslüman mu-
38 Bkz.Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, 229.
39 Eberhard Count Wolffskeel Von Reichenberg, Zeitoun, Mousa Dagh, O~nfa: Letters on the Armenian
Genocide, [Second Edition], Ed. Hilmar Kaiser, London, Gomidas Institute, 2004, p.14.
40 Sarafian I: The Lower Euphratesten naklen p.15'den naklen NARA, 867.4016/72. Ayr~ca kr~. NARA, 867.4016/97 için bkz. Sarafian I: The Lower Euphratesten naklen p.35.
41 Kevorkian, Le Genocide des Armenians, p.727.
42 Zeytunlu tüm kad~nlar ve 12 ya~~n alt~ndaki çocuklar~n Konya'ya, erkeklerin Suriye'ye
gönderil-dikleri iddias~~ için bkz. Kieser, Iskalanm~s Bar~~..., s.479.
43 BOA, Dâhiliye Nezareti ~ifre Kalemi Evrak~~ (DH.SFR), 53/307(26 May~s 1331/ 8 Haziran 1915). 44 BOA, DH.SFR, 54A/278 (23 Temmuz 1331/ 5 A~ustos 1915).
45 Zeytun Ermenilerinin, 1914 A~ustos ay~~ sonunda terhis olup memleketlerine dönmeye çal~~an 100
kadar askere And~rm yak~nlar~nda sald~rm~~lar, 1 Eylül'de de yol keserek yolcular~~ katl ve gasb etmeleri üzerine bölgeye harekât yap~lm~~~ ve 61 e~kiya tutuklanm~~t~. ATASE, BDH, KL 2287, Dos. 32-12, Fh. 1-10.
46 Tutuklulardan bir k~sm~n~n affedilmesi konusunun duyulmas~~ üzerine Mara~~ ve s~k s~k Zeytunlu
Ermenilerin bask~mna u~rayan Elbistan, And~r~n ve Göksun e~raf~~ ayr~~ ayr~~ bildiriler yay~nlayarak buna kar~~~ ç~km~~lard~r. Bu bildirilere imza koyanlar aras~nda devlete sad~k Ermeni vatanda~lar da vard~r. Bu bildiri metinleri için bkz. ATASE, BDH, K1.2287, Dos. 32-12, Fh. 1-25, 1-26, 1-28.
hacirlerin yerle~tirilmesini onaylad~. ~lk muhacir kafilesi 20 Nisan 19 15'te Zeytun'a yerle~tirilmek üzere Ay~ntap'tan yola ç~kt~ . Bunlar~n say~s~~ 900 civar~ndad~r49. Bu uygulama daha sonra di~er bölgelerde de yayg~nla~t~. Mesela Mara~~ ve Adana'ya Balkan muhacirleri iskân edilirken" Elbistan ve Göksun'da Ermenilerin bo~altt~klar~~ evlere Makedonya'dan gelen göçmen-ler yerle~tirildi51.
Hükumet, muhacirlerin daha düzenli olarak yerle~tirilebilmeleri için vilayetlerden tahliye edilen Ermenilerin bo~altt~klar~~ yerlerin co~rafi duru-mu, hava ve toprak yap~s~, ziraata uygun olup olmad~~~, miktar~, yerlerine nereli muhacirlerin yerle~tirilmesinin uygun olaca~~~ konusunda rapor haz~r-lamalar~n~~ valililderden istedi".
Osmanl~~ Padi~ah~~ Mehmet Re~at Zeytun'dan Ermenilerin sevk edilme-sinin ard~ndan 31 May~s 1 9 15'te Zeytun ad~n~n son Ermeni isyan~nda ~ehit edilen Binba~~~ Süleyman Bey'in an~s~na "Süleymanl~" olarak de~i~tirilmesi hususunda irade buyurdu ve bunun icras~nda Dâhiliye Naz~r~n~~ görevlendir-di". Daha sonra Süleymanl~~ ve çevresiyle ilgili birtak~m idari düzenlemeler yap~ld~. Süleymanl~~ Kazas~'n~n merkezi de~i~tirilerek Süleymanl~~ kasabas~-n~n içinde Süleymanl~~ nahiyesi te~kil edildi54. Daha önce Müslüman ve H~ris-tiyanlar~n bir arada ya~ad~klar~~ Göksun Kazas~'na ba~l~~ Keban köyünün ad~~ "Fevziye" olarak de~i~tirildi". F~rn~s nahiyesinin merkezi Süleymanl~'dan Yeniyapan Köyü'ne
48 BOA, DH.~FR., 52/51(5 C1333/20 Nisan 1915); Osman!: Belgelerinde Ermeniler, s. 23; Fuat Dündar,
Modern Türkiye'nin ~ifresi Ittihat ve Terakki'nin Etnisite Mühendisi:0(1913-1918), ~stanbul, ~leti~im, 2008, s.270-271. Zeytun'a yerle~tirilen muhacirlerin Ermeni olduklan iddias~~ için bkz. Ahmet Eyicil, Ostru~nh'mn Son Döneminde Maras'ta Ermeni Siyasi Faaliyetleri, Ankara, 1999, 5.337. Ayr~ca Zeytun'a ilk muhacir kafilesinin 8 Nisan'da geldi~i iddias~~ için bkz. Kworkian, Le Ginocide des Ar~ninians, p.314. Zeytun'un bo~alt~lmas~n~n hemen ard~ndan buraya muhacirlerin yerle~tirildi~i Mersin Amerikan Konsolosu Nathan'~n Büyükelçisi Morgenthau'ya verdi~i bilgiden de anla~~lmaktad~r. Kr~. Ara Sarafian, United States Official Documents on the Armenian Genocide, volume II: The Peripheries, Massachusetts, The Armenian Review, 1994, p.80.
49 Dilan, Frans~z Diplomatik Belgelerin~le..., 5.171-177. 50 Bloxham, 77te Great Game..., p.83.
51 K&orkian, Le Ginocide des Arminians, p.729.
52 BOA, DH.~FR., 54/15(1 Haziran 1331/ 14 Haziran 1915).
53 BOA. irade Dâhiliye, Dosya numaras~:1514, 1333/B-34; BOA. Dâhiliye Nezareti ~dare-i Umumiye
Evralu (DH. ~.UM.), 48/11(1333 B 20/3 Haziran 1915).
54 BOA. DH. ~.UM., 45-2/49 (1334 R 117).
BOA, DH.~.UM., 443/12(1333 ~~ 17/30 Haziran 1915).
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 565
Zeytun Ermenilerinin Konya'ya Sevkine Tepkiler
Ermeni Patri~i, Zeytun Ermenilerinden bir k~sm~n~n Konya'ya sevk edilmesi karar~na ~iddetle kar~~~ koyarak uygulaman~n haks~z oldu~unu bil-dirince Dördüncü Ordu Kumandan~~ Cemal Pa~a Ba~kumandanl~~a bu ka-rar~n al~nmas~n~~ gerektiren süreci anlatan bir ~ifre gönderip Zeytunlular~n dü~manca bir tutum sergileyerek Osmanl~~ ordusunu me~gul etti~ini, aksi takdirde s~rf asayi~~ nedeniyle Zeytun'da ciddi bir kuvvet bulundurmak zo-runda oldu~unu bildirdi57. Nitekim son olaylar nedeniyle Zeytun'a Binba~~~ Hur~it Bey kumandas~nda 11.Alaydan bir nizamiye taburu, Halep Müret-tep F~rkas~'ndan üç depo taburu, iki süvari bölü~ü ve iki cebel topu gönde-rilmi~ti58. Bu, sekiz ayr~~ cephede sava~an Osmanl~~ Devleti için önemli bir kuvvet kayb~yd~. Öte yandan Osmanl~~ hükümeti Ermenilerin Zeytun'dan ç~kar~lmas~~ karar~n~n do~ruluk ve hakl~l~~~na o kadar inanmaktayd~~ ki in-celeme yapmak üzere Mara~~ ve Zeytun'a gitmek isteyecek yabanc~~ konsolos ve memurlara her türlü kolayl~~~n gösterilmesi hususunu yerel makamlara emretti58.
Mara.~~ ve Zeytun Ermenilerinin Güney Bölgelerine Sevki
Ermeniler, Anadolu genelinde özellikle de Adana, Zeytun, Van gibi dü~man~n lojistik deste~ini alabilecekleri yerlerde isyanlar ç~kararak devam eden Çanakkale Sava~~'nda Osmanl~~ Devleti'nin yenilmesi için çabalamak-tayd~. Van Ermenilerinin isyan ba~latmas~6° hatta Van'da ba~~ms~zl~klar~n~~ ilan etmeleri Osmanl~~ hükumetini daha köklü tedbirler almaya mecbur b~-rakt~. Dâhiliye Naz~r~~ Talat Pa~a, 24 Nisan 1915 tarihinde Dördüncü Ordu Komutan~~ Cemal Pa~a'ya bir ~ifre göndererek Zeytun ve Mara~'tan gönde-rilen Ermenilerin toplu olarak Konya'da yerle~tirilmelerinin asayi~i tehli-keye atmas~ndan dolay~~ bundan sonra yola ç~kacak kafilelerin Urfa, Zor ve Halep'in güneydo~usuna gönderilmelerini istedi"'. Zeytun'dan yola ç~kan
57 ATASE, BDH. K1.2287, Dos.32-12, Fh.1-37.
58 ATASE, BDH. K1.2287, Dos.32-12, Fh.1-32-33.
59 BOA, DH. ~FR. 51/200(21 Mart 1331/3 Nisan 1915).
69 Do~u Anadolu'da Ruslarla i~birli~i yapan Ermeniler, 13 Nisan 1915'te Çatak'ta, 20 Nisan 1915'te
de Van'da isyan ba~latt~. Bu sava~~n ba~~ndan beri Ermenilerin Müslümanlara kar~~~ katliam~n~~ daha da art~rd~. May~s ay~~ ortalar~nda Van, Ermeniler taraf~ndan Ruslara teslim edildi ve burada Rus-Ermeni yönetimi tesis edildi. Daha ayr~nt~l~~ bilgi için blcz. Orhan Sakin, Ermeni isyan Günlügü 1915, ~stanbul, Ekim Yay., 2007, s.32-197; Yusuf Halaçoglu, Sürgü nden Saylam= Ermeni iddialar~, ~stanbul, Bab~ali Kültür Yay., 2006, s.47.
6' BOA, DH.~FR., 52/93(11 Nisan 1331/ 24 Nisan 1915); BOA. DH. ~FR., 52/112(12 Nisan 1331/25
kafileler önce Mara~'ta Arasa Han~'nda topland~. Arasa Han~'nda toplanan kafilelerdeki hasta, ya~l~~ ve çocuklara gönüllü Ermeni doktor ve hem~ire-lerle Amerikan misyonerleri taraf~ndan bak~lmakta ve giden kafilelerin ye-rini yenisi almaktayd~". Dahiliye Naz~r~~ Talat Pa~a Mara~~ Mutasarr~f~'na 5 May~s'ta gönderdi~i ~ifre ile Zeytun Ermenilerinin tamam~n~n ihraç edil-mesini emretti". Halep Konsolosu Jackson'a göre bu defa Zeytun'dan sür-gün edilenlerin say~s~~ 2000 ki~i ya da 350 ailedir". Kerr'e göre ise Deyr-i Zor'a Zeytun'dan 8000 ve çevre köylerden 17000 Ermeni sürgün edildi". K&orkian ise bu say~y~~ 6000'i Konya'ya, 5000'i Halep'e ve geri kalan~~ Rakka ve Musul civar~na gönderilenler olmak üzere 18000 olarak vermektedir". Zeytun'un bo~alt~lmas~n~n ard~ndan Geben, F~rms ve Elbistan'dan önce li-der aileler olmak üzere Ermeniler Halep ve Zor'a sevk edildiler".
Dü~man~n ç~karma yapmas~~ ihtimali bulunan ~skenderun Liman~~ çev-resinin güvenli~inden emin olmak isteyen Osmanl~~ Devleti 23 May~s 1915'te Adana, Sis ve Mara~'~n ~ehir merkezleri hariç olmak üzere Adana, Mersin, Kozan ve Cebel-i Bereket (Osmaniye) livalar~~ dâhilindeki köy ve kasabalarda ya~ayan Ermenileri de sürgün kapsam~na ald~. Buna göre belirlenen yerle-re ula~an Ermeniler duruma göyerle-re ya mevcut köy ve kasabalarda ahaliden ayr~~ bir yere in~a edecekleri evlerde ya da yerel makamlar taraf~ndan be-lirlenen bölgelerde yeni kurulacak köylerde yerle~ecekler ve Ermenilerin sevk ve iskan~, can ve mallar~n~n güvenli~i, ia~e ve istirahatlar~n~n temini güzergâhlarda bulunan idari memurlara ait olacakt~". Mara~~ ve di~er yer-lerden Halep'e sevk edilen Ermeniler vilayet merkezine yerle~tirilmeyip bu vilayetin güney do~usuna yerle~tirileceklerdi69. Ayr~ca demiryolu hatt~~ çevre-sinde belirlenen kurallara ayk~r~~ olmamak ~art~yla (en az yirmi be~~ kilometre uzakta olmas~) Ermenilerin iskan edilmesinde bir sak~nca olmad~~~~ Dahiliye Naz~rl~~~~ taraf~ndan Mara~~ Emval-i Metruke Komisyonu Riyaseti'ne bildi-
62 Heghin, Olive Trees Again, p.75-76.
63 BOA, DH. SFR, 52/253(22 Nisan 1331/ 5 May~s 1915); BOA, DH. SFR., 52/286(26 Nisan 1331/9
May~s 1915).
64 Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s.230.
65 Stanley E. Kerr, The Lions of Marash: Personel Experien~es Mth American Near East Re¥ 1919-1922,
Albany: State University of New York Pres, 1973, s.17. K&orkian, Le G~<nocide des Arrniniarts, p.727.
67 Walker, Armenia The Survival, p..204; K6~orkian, Le G6nocide des Arminians, p.727. 68 BOA, DH. SFR., 53/92(10 May~s 1331/23 May~s 1915).
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 567
rildi70. Dahiliye Naz~r~~ Talat Pa~a, Ermenilerin gönderildikleri bölgelerde
örgütlenip yeniden devlete isyan etmelerinden çekiniyordu. Bu yüzden
Er-menilerin iskân edildi~i Suriye, Halep, Musul vilayetleriyle Urfa ve Zor
mu-tasarr~fl~klarma ~ifre göndererek ~u hususlar~~ emretti:71
"1-Zeytun, Suriye ve Adana sahil m
~nt~kas~ndan oralara da~~n~k bir surette
yerle~-tirilen Ermenilerin ülke içi ve yurt d
~~~~ haberle~meleri Türkçe yap~lacaktir.
2-Yeni kurulan yerle
~im bölgelerine Ermeni mektepleri aç~lmas~na izin
verilmeye-cektir.
3-
~imdilik yaln~z Istanbul'daki Ermenice gazetelerin ç~kmas~na izin verilecek
di-~er vilayetlerdeki Ermeni gazeteleri kapat~lacakt~r".
Ermenilerin iskan~nda onlar~n isyan edemeyecek ~ekilde
yerle~tirilme-teri ve daha önce isyanlara ad~~ kar~~an Ermenilerin di~erleriyle ayn~~ yerde
tutulmamalar~~ al~nan di~er bir tedbirdin.
Ermeni sevki s~ras~nda istisnai bir ~ekilde baz~~ kesimler sevkten muaf
tutuldu. Mesela Dahiliye Naz~r~~ Talat Pa~a, Mara~~ Mutasarr~fl~~~'na 8
Hazi-ran 1915'te gönderdi~i ~ifreyle ticaretle u~ra~an Ermenilerin
memleketlerin-de b~rak~lmalar~~ talimat~n~~ verdim.
Baz~~ Ermeniler sevk edilmemek için ihtida etme yolunu seçti. Ancak
hükumet bu gibilerin sevklerinin gerçekle~tirilmesi yönünde emir verdi74.
1 Temmuz 1915'te, Talat Pa~a, tüm vilayet ve mutasarr~fl~klara gönderdi~i
telgrafla ihtida eden Ermenilerin sevkiyle ilgili geni~~ bir talimat
göndere-rek ihtida "bir netice-i kanâ'at" oldu~u için sevk meselesinde "mevzü~~ bahs"
olunmamas~~ ve bu ~ekilde vukû bulacak ihtidalara itimat edilmemesini
is-tedi. Ayr~ca bu gibi ki~ilerin, öteden beri kendilerini tehlikede gördükleri
zaman ihtidaya ba~vurduklar~n~~ ve bu yüzden müracaatlar~n~n kati surette
kabul olunmamas~m; ihtida etseler bile tayin olunan mahallere sevIderinden
vazgeçilmemesini emrettim. Bu emre ra~men tehcir esnas~nda Ermenilerin
zorla Müslümanla~t~r~ld~~~~ görü~ünde olanlar da vard~rm.
70 BOA, DH. ~FR, 54A/307(25 Temmuz 1331/7 A~ustos 1915); Yusuf Halaço~lu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Ankara, TTK.Yay., 2001, s.49.
71 BOA, DH. ~FR., 54/261(18 Haziran 1331/ 1 Temmuz 1915); Ar~iv Bekelerinde Ermeni Faaliyetleri
1914-1918, cilt VIII, Ankara, Genelkurmay Askeri Tarih Stratejik Etüt Ba~kanl~~~~ Askeri Tarih Yay~n-lar~, 2008, s.5.
72 BOA, DH. ~FR, 53/201(19 May~s 1331/1 Haziran 1915). 73 BOA, DH. ~FR., 53/295(26 May~s 1331/8 Haziran 1915). 74 Osmanl~~ Bekelerinde Ermenilerin, s.184-185.
75 BOA, DH. ~FR., 54/254; Osmanl~~ Belgelerin& Ermeniler, s.58.
3 A~ustos'ta Katolik ve Protestanlar~n sevk edilmemesi emri verilir-ken" daha sonra bu emrin ad~~ geçen mezheplere inanan baz~~ zararl~~ ki~i-lerin de sevk edilmemesi manas~na gelece~i göz önüne al~narak Dâhiliye Nezareti'nden Mara~~ Mutasarr~fl~~~na gönderilen bir ~ifreyle bu mezhep-lere inanan muz~r kimselerin sevklerinin bir müddet ertelendikten sonra yap~lmas~~ emredildi".
Sevk~yatta zaman zaman büyük kar~~~kl~klar ya~and~. Bu durum özel-likle Katolik Ermenilerin sevkinde bu göze çarpmaktayd~. Nitekim zararl~~ faaliyetleri olmayan Katoliklerin sevk edilmemeleri emredildi~i halde kar~-~~kl~k ya~anarak baz~~ Katolik ailelerin de sevk edildi~inin ortaya ç~kmas~n-dan sonra Talat Pa~a konuyla bizzat ilgilenerek yanl~~l~~~n düzeltilmesi ve Katolik ailelerin Mara~'a geri dönmeleri için gerekli emirleri verdi". Mara~~ Katoliklerinden H~rlakyan'~n ye~enleri Kirkor Ohannes ~udarboyan? ile Karlusyan Oseb'in sevkinden sarf-~~ nazar edilmesi Talat Pa~a taraf~ndan Mara~~ Mutasarr~f~na emredildi80. Mara~~ mebusu olan H~rlakyan Efendi'nin karde~leri Avadis ve Artin ile ye~enleri Mihran, Osep, Setrak, Gabriel ve Kavac~yan Stepan'~n daha öteye gönderilmeyerek Halep'te b~rak~lmalar~~ Dâhiliye Naz~rfn~n bir ba~ka emriydi81. H~rlakyan Efendi'nin kay~nbiraderle-rinden Antep'ten Halep'e gönderilen Kendirci Minas Efendi'nin Mersin'e,82 Antep'ten Deyr-i Zor'a gönderilen Kendirci Osep Efendi ve yak~nlar~n~n da Halep'e gönderilmeleri emredildi. Daha sonra Konya'ya geldikleri anla~~lan H~rlakyan'~n akrabalar~~ ve di~er Katoliklerin Mara~'a gönderilmeleri emre-dildi". Halep'e gönderilmek üzere Urfa'da bulunan Mara~l~~ Katolik Ermeni-lerle Mara~~ mebusu H~rlakyan'~n biraderi olup Birecik'te bulunan Avadis ve di~er akrabalar~n~n tekrar Mara~'a gönderilmeleri emredildi. Söz konusu ki-~iler önce Halep'em oradan da Antep üzerinden Mara~'a sevk edildi86. Ancak
Müslümanl~~~~ ka bul etmekten ba~ka çareleri kalmad~~~~ iddialar~~ için bkz. Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü,
s.121.
77 BOA, DH. ~FR. 54A/252(21 Temmuz 1331/3 A~ustos 1915). 78 BOA, DH. ~FR 55A/22(20 Haziran 1331/ 3 Temmuz 1915). 79 BOA, DH. ~FR. 63/157 (19 Nisan 1332/2 May~s 1916).
BOA, DH. ~FR. 56/316 (23 Temmuz 1331/5 A~ustos 1915).
81 BOA, DH. ~FR. 57/103 (11 Te~rin-i EvveV24 Ekim 1915).
82 BOA, DH. ~FR 62/4 (1 Mart 1332/14 Mart 1916); BOA, DH.~FR., 62/177(17 Mart 1332/30 Mart
1916).
83 BOA, DH. ~FR. 62/9 (1 Mart 1332/14 Mart 1916). 84 BOA, DH. ~FR 63/163 (19 Nisan 1332/2 May~s 1916). 85 BOA, DH. ~FR. 64/61(5 May~s 1332/18 May~s 1916).
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 569
daha sonra mebus H~rlakyan'~n Halep'te bulunan karde~i Avadis'in pirinç ziraati için Mara~'a gönderilmesini talep etmesi87 ve bu talep do~rultusunda 1 A~ustos 1917'de Dâhiliye Naz~r~~ Talat imzas~yla Halep Valili~i'ne Avadis H~rlakyan'~n pirinç ziraati için Mara~'a gitmesine müsaade edilmesini em-retmesinden ve 19 Aral~k 1917'de de mebus H~rlakyan Efendi'nin Halep'te bulunan baz~~ akrabalar~n~n ~slahiye'ye gitmeleri emrinin verilmesinden89 Avadis ve di~erlerinin Mara~'a gitmeyip Halep'te kald~klar~~ anla~~l~yor.
Osmanl~~ kay~tlar~na göre 5 A~ustos 1915'e kadar sancakta ya~ayan Ermeni nüfusunun üçte ikisi sürgün nedeniyle azalm~~t~'. 22 A~ustos 1915'te Protestanlar~n ekserisinin zararl~~ faaliyetlerde bulunduklar~mn bil-dirilmesi üzerine bunlardan devlete sad~k aileler haricinde geri kalanlar~-n~n sevk edilmeleri emredildi91. Mara~'ta 24 Ekim 1915'te 2500 Ermeni ile 3000'den fazla Protestan bulunmaktayd~92. Dâhiliye Naz~r~~ Talat Pa~a, 27 Ekim 1915'te vilayet ve mutasarr~fl~klara gönderdi~i ~ifreyle belli yerlere gönderilmek üzere toplanm~~~ ve yola ç~kar~lm~~~ olanlar d~~~ndaki Ermeni-lerin sevk edilmemeErmeni-lerini,93 28 Ekim'de gönderdi~i ~ifreyle de geri kalan Ermenilerin sevkinin durdurulmas~n~~ emretti94. Ancak bu emir hiçbir olaya kar~~mam~~~ Ermeniler için geçerli olacakt~. Olaylara kar~~an ve komiteler-le ba~lant~s~~ olan Ermenikomiteler-ler daha önce emredildi~i gibi belirkomiteler-lenen yerkomiteler-lere sevk edilecekti95. Dâhiliye Nezareti bu karar~n al~nmas~n~n hemen ard~n-dan vilayet ve mutasarr~fl~klara birer genelge göndererek hiç sevk edilme-yip ikametgâhlar~nda kalan Ermenilerle özel izin almak suretiyle sevkleri engellenenlerin ihtida etmek istemeleri durumunda buna izin verilece~ini bildirdi96. Baz~~ Ermeniler sevk edilmemek için Katolik ya da Protestan mez-heplerine inand~klar~~ iddias~nda bulununca onlara nüfus tezkirelerinde ya-z~l~~ olana göre muamele edilece~i ancak bir yanl~~l~k olmas~~ durumunda
87 BOA, DH. ~FR. 75/220 (23 Nisan 1333/ 23 Nisan 1917). 88 BOA, DH. ~FR. 78/1 (lA~-ustos 1333/ 1 A~ustos 1917). 89
BOA, DH. ~FR. 82/138 (19 Kanun-~~ Evvel 1333/ 19 Aral~k 1917). 9° Dündar, Modern Türkiye'nin ~ifresi, 169.
91 BOA, DH. ~FR. 55/149 (9 A~ustos 1331/22 A~ustos 1915). 92 BOA, DH. ~FR. 57/96 (11 Te~rin-i Evvel 1331/24 Ekim 1915). 93 BOA, DH. ~FR. 57/135 (14 Te~rin-i Evvel 1331/27 Ekim 1915). 94 BOA, DH. ~FR. 57/182 (15 Te~rin-i Evvel 1331/28 Ekim 1915). 95 BOA, DH. ~FR. 61/72 (7 ~ubat 1331/20 ~ubat 1916). 96
bunun düzeltilmesinin mümkün oldu~u ifade edildi". Katolik ya da Protes-tan olduklar~n~~ iddia eden yakla~~k 1000 nüfusun durumu netlik kazanmasa da Mara~~ d~~~na gönderilmelerinin uygun olmayaca~~~ Talat Pa~a taraf~ndan Mara~~ Mutasarr~f~'na bildirildi98. Öte yandan ne olursa olsun bu ki~ilerin Dâhiliye Nezareti'nin izni olmadan vilayet d~~~na ç~kar~lmamalar~~ emredil-di99.
Dâhiliye Naz~r~~ Talat Pa~a, 16 ~ubat 1916'da Ba~komutan Vekili ve Harbiye Naz~r~~ Enver Pa~a'ya bir telgraf göndererek tehcir karar~nda daha önce Osmanl~~ Devleti'ni destekleyen Almanlar~n fikir de~i~tirebilece~i, o yüzden asker sevki nedeniyle Ermeni sevk~yat~n~n durdu~u Adana ve Mara~~ gibi yerlerde uygulamaya devam edilmesi gerekti~i, aksi halde ~u ana kadar al~nan tedbirlerin sonuçsuz kalma ihtimali oldu~u uyar~s~nda bulundum. Ancak hükumet 15 Mart 1916'da Ermeni sevk~yat~n~n tamamen durdurul-mas~n~~ ve ~u ana kadar ç~kanlanlar d~~~nda hiçbir Ermeni'nin ihraç edilme-mesini kararla~t~rd~K9. Bu karar~n al~nmas~ndan sonra yap~lan ara~t~rmada Mara~'ta 3845 erkek ve 5000'den fazla kad~n Ermeni nüfus bulundu~u ve bunlardan 3500 kadar~n~n Ermeni geri kalan~n~n Katolik ve Protestan oldu-~u anla~~ld~. Mara~~ Mutasarr~f~~ hakk~nda daha önce kendisine verilen emir-leri uygulamamas~~ sebebiyle soru~turma aç~larak Mülkiye müfetti~emir-lerinden Haydar Bey görevlendirildim.
Mara~'~n Dördüncü Ordu m~nt~kas~nda olmas~ndan dolay~~ Dördün-cü Ordu Kumandan~~ Ahmet Cemal Pa~a bu bölgeyle yak~ndan ilgileniyor-du. Zira Birinci Dünya Sava~~'n~n ba~lamas~ndan sonra ilk Ermeni isyan~~ Mara~'~n Zeytun bölgesinde ya~anm~~~ ve Cemal Pa~a birliklerinden bir k~s-m~n~~ buraya sevk etmek zorunda kalm~~t~. Mara~'ta kalan Ermeni say~s~n~n daha da fazla olabilece~ini tahmin eden Ahmet Cemal Pa~a yapt~rd~~~~ ince-leme neticesinde Mara~'ta 15000 ve ba~l~~ merkezlerinde de hemen hemen ayn~~ say~da Ermeni kald~~~n~~ ö~renince Mara~~ Mutasarr~fl~~~'na 13 Nisan 1916'da bir telgraf göndererek gerek merkez gerekse ba~l~~ bölgelerdeki Er-menilerin sevkine derhal ba~lanmas~n~~ istedi ve kafilelerin ia~eleriyle güven-
97 BOA, DH. SFR. 58/70 (7 Te~rin-i Sâni 1331/20 Kas~m 1915). 98 BOA, DH. SFR. 59/38 (6 Kanun-~~ Evvel 1331/19 Aral~k 1915). 99 Osmanl~~ Belgelerinde Ermenilerin, s.349.
Ar~iv Belgeleriyle Ermenilerin, s.104. Osmanl~~ Belgelerinde Ermenilerin, s.356.
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 571
liginin kendisi taraf~ndan sa~lanaca~~n~~ bildirerek kafilelerin Nizip üzerin-den sevk edilmelerini tavsiye etti". Söz konusu emir 14 Nisan'da Dahiliye Nezareti'ne ula~t~r~ld~" Yine de Mara~'taki Ermenilerin tamam~~ sevk edil-medi". Halep Amerikan Konsolosu J.B.Jackson'un 4 Mart 1918 tarihli ra-poruna göre Mara~'ta 14000 Ermeni bulunmaktayd~". Kirkor Kalustyan'~n Amerikan Yard~m Komitesi'nde çal~~an Stanley Kerr'e bildirdi~ine göre 6000,107 Levon Bilezikçiyan'a göre 8000 ve Almanya'da yap~lan bir çal~~ma-ya göre 6000 Ermeni Mara~'ta kald~".
Öte yandan daha önce Mara~'a sevk edilmek üzere Halep'e gönderi-len Mara~l~~ 12 Katolik Ermeni ailesinin Halep'ten Mara~'a gönderilmesi emrine ra~men ailelerin ba~ka yerlere sevk edildi~i haberlerinin gelmesi üzerine Emniyet-i Umumiye Nezareti, Halep Vilayeti'ne gönderdi~i ~ifreyle söz konusu sevk~yat~n önlenmesini, sevk edilenlerin geri ça~r~lmas~m ve bu durumun sebebinin ne oldu~unun bildirilmesini istedi".
Baz~~ Ermeniler kar~~~kl~klardan istifade ederek memleketlerine dön-meyi ba~ard~lar. Dahiliye Naz~r~~ Talat Pa~a vilayet ve mutasarr~fl~klara birer ~ifre göndererek bu gibi durumlar~n tahkik edilerek gelenler varsa onlar~n bulunduklar~~ yerlerdeki civar köy ve kasabalara yerle~tirilmelerini emret- v~~~lo. Sevk edilen Ermenilerden bir k~sm~~ Amele Taburlar~'nda al~konularak ordunun geri hizmetlerinde görevlendirildi. Mesela Konya Vilayeti'nde Koçhisar kazas~nda iskân olunmak üzere Mara~'tan sevk edilen 80 ki~ilik bir Ermeni kafilesinde bulunan 47 ki~i askeri in~aatlarda istihdam edilmek üzere menzil kumandan~~ taraf~ndan Pozant~'da al~kondum. Dördüncü Ordu Kumandanl~~~, Halep Ba~kumandanl~k Vekâletine gönderdi~i bir ~ifre telg-rafla 7 Aral~k 1915 tarihi itibar~yla ~am'a toplam üç bin Ermeni'nin gel-di~ini, bunlardan biri bin di~eri iki bin mevcutlu iki amele taburu olu~-
103
Ar~iv Belgeleriyle Ermeni, s.107.
104
Ar~iv Belgeleriyle Ermeni, s.108).
105 Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s.233.
106 sarafian, I: The Lower Euphrates, p.143'ten NARA, 867.4016/373.
107 Kerr, The Lions of Marash, p.25.
108 Lewy, 77te Armenian Masso,cres, p.187.
1°9 BOA, DH. ~FR. 62/3 (1 Mart 1332/14 Mart 1916); BOA. DH.~FR., 62/157(19 Nisan 1332/2 May~s 1916); Osmanl: Belgelerinde Ermenilerin, s.366.
11° BOA, DH. ~FR. 64/34(2 May~s 1332/15 May~s 1916).
turuldu~unu, iki bin ki~ilik taburun Rakka-~am-Manitra? yolu in~aat~nda
di~er taburun da M~s~r ~imendiferinde görevlendirildi~ini Ancak
daha sonra bu uygulamadan vazgeçildi ve Dahiliye Nezareti demiryolu ya-p~m~nda çal~~an Ermeni amelelerin 24 saat zarf~nda Mara~'a dönmemeleri halinde ailelerinin Mara~'tan gönderilece~ini bildirerek söz konusu ki~ile-
rin en k~sa zamanda Mara~'a dönmelerini Harbiye Nezareti Asayi~~
~ubesi 10 A~ustos 1916'da vilayet ve mutasarr~fl~klara gönderdi~i ~ifre ile ba~ka mahallere gönderilmi~~ asker ailelerinin ba~ka yerlere nakledilmeyip bulunduklar~~ yerde mahalli yetkililerin himayesinde korumaya al~nmalar~~ emredildi'14.
Tehcir edilen nüfusun say~s~yla ilgili de~i~ik kaynaklarda farkl~~ bilgiler oldu~undan net say~n~n tespiti zordur. Meselal4 May~s 1915 tarihli Osmanl~~ Devleti'ne ait resmi bir belgeye göre Mara~~ Sanca~~~ genelinde Ermenilerle ilgili nüfus durumu ~u ~ekildeydi: Mara~~ Merkez Kazas~'nda 12744, Süley-manl~~ (Zeytun)'da 9930, Elbistan'da 1168, Göksun'da 3229 ve Pazarc~k'ta 30 olmak üzere nüfusa kay~tl~~ olan toplam 27101 Ermeni sevk edildi"5. ~ngiliz istihbarat subay~~ Binba~~~ R.E. imzal~~ ve Kuzey Suriye ile Türkiye'deki du-rumu anlatan bir istihbarat raporunda yer alan bilgilere göre de 1915 y~l~-n~n Temmuz ay~nda Zeytun, Dörtyol, Mara~~ ve Urfa'dan tehcir edilenlerin toplam~~ 26500'dür. Bunlardan 5000'i Konya'ya, 5500'ü Halep ve çevresiyle Mezopotamya'ya, bir k~sm~~ da Ba~dat yak~nlar~na gönderilmi~lerdir"6. ~ngi-liz istihbarat raporu Osmanl~~ Devleti'nin haz~rlad~~~~ çizelgeden iki ay sonra yaz~ld~~~~ ve Mara~~ d~~~nda Urfa ve Dörtyol'dan tehcir edilenleri de kapsad~~~~ halde Osmanl~~ rakamlar~ndan daha az nüfusun tehcir edildi~i izlenimi ver-mektedir.
Osmanl~~ hükümeti, Ermeni sevkiyat' yap~lan vilayet ve mutasarr~fliklara gönderdi~i ~ifrelerle s~k s~k sevk edilen Ermenilerin mal ve canlar~n~n muhafa-zas~na dikkat edilmesi ve Ermenilerin iskan ve ia~elerinin sa~lanmas~~ hususun-
112 AT .
Pk~ .r~~ BDH, KI.13, Dos.1049-63, Fh.18.
113 BOA, DH. SFR. 63/75(9 Nisan 1332/22 Nisan 1916).
114 ATASE, BDH, K1.2291, Dos.24-27, Fh.10.
113 ATASE, BDH, K1.361, Dos.1445, Fh.1-8. Göksun ve çevre köylerden 9500, Elbistan civar~ndan
6000 Ermeni'nin göç ettirildigi ve ~slamiyet'i kabul eden 3000 Ermeni'nin Geben'e s~~~nd~~~~ iddialar~~ ve daha ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. K6forkian, Le Gtrnocide des ArmeMians, p.727.
116 Sarafian, I: The Lower Euphrates, p.35'den NARA, 867.4016/97. Ayr~ca krs. Özdemir vd, Ermeniler,
Sürgün ve Göç, s.74. Antepli Dr. Shepard'~n ayn~~ rakamlar~~ içeren 20 Haziran 1915 tarihli mektubu için
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LERIN~N TEHC~R~~ 573
da kati emirler vermesinin'17 yan~~ s~ra bu konuda bir de talimatname yay~nla-d~"''. Ancak kafilelerin güvenli~ini sa~lamakla görevli olan jandarma say~s~n~n yetersiz olmas~~ baz~~ suüstimallere sebep olabiliyordu"9. Bu yüzden Dördüncü Ordu Komutanh~~'nm talebiyle sevk edilen Ermenileri korumak üzere Pozant~~ ve Adana arasmda iki bölük asker görevlendirildi'20. Güvenlilde ilgili bu tedbir-ler ahnsa da açhk, yorg~mluk, uykusuzluk ve salg~n hastahldarm sebebiyle de ölümlere rastlanmaktayd~. Üstelik bu durumun düzelmesi ihtimali de çok dü-~üktü. Çünkü Osmanl~~ Devleti sava~~ ~artlar~ndan dolay~~ askerlerini dahi besle-mekte güçlük çekiyordu'22. öte yandan baz~~ konular sevk~yatta görevlendirilen askerlerin yetkisinde oldu~undan uygulamada farld~l~klar oldu. Baz~~ görevliler kad~n, çocuk ve ya~hlarm içinde bulunduldan a~~r ~artlar~~ görmezden gelirken baz~lar~~ çok insanc~l davranabildiler. Yürümekte zorlanan bir kad~n~n dinlen-mesine izin verip ard~ndan ona binebilece~i bir araba temin eden görevlilere de rastlanmaktayd~. Yolculuk s~ras~nda baz~~ kafilelerin ia~esi devletçe kar~~la-mrken baz~lar~na yerli halk~n yard~m etmesine izin verildi. Ama kafilelerden bir k~sm~~ bu yard~mlar~n hiç birini alamad~~~ndan aç ve sefil dü~tü'.
Sevkiyat esnas~nda Kürt a~iretlerinin sald~r~lar~~ sonucunda hayat~n~~ kaybeden Ermeniler de vard~. Mara~~ ve çevresinde Kürt a~iretlerinin olma-mas~~ ve buradan tehcir edilenlerin daha k~sa bir mesafe kat etmeleri Ma-ra§ Ermenilerinin tehcir s~ras~nda daha az kay~p vermelerine sebep oldu'24. Yine de olas~~ suiistimallerin önüne geçmek isteyen Osmanl~~ hükümeti lüzu-mu halinde Ermenilerle mesktin tüm vilayetlerde Divan-~~ Harbi sirfi te~kil edilmesini karar1a~t~rd1125.
Tehcirden Sonra Mara~"ta Kalan Kadm ve Çocuklar~n Durumu
Osmanl~~ hükümeti, sevkin küçük çocuk ve kad~nlar üzerinde olumsuz bir etki b~rakaca~~n~~ tahmin etti~inden onlar için genel veya özel düzenleme-
ATASE, BDH, K1.361, Dos.1445, Fh.3-1; ATASE, BDH, 1(1.401, Dos.50-1580, Fh.1-16.
118 ATASE, BDH, 1(1.401, Dos.50-1580, Fh.1-17. 3 May~s 1915 tarihli talimatname metni için bkz.
Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü, s.326.
119 E.Donald Miller, 8z Lorna Touryan Miller, Survivors: An Oral History of the Armenian G~nocide,
Cali-fornia, University of California Pres, 1993, p.88-89.
120 ATFiat, BDH, 1(1.401, Dos.50-1580, Fh.1-44. .
121 Ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Hikmet Özdemir, Salg~n Hastal~klardan Olümler 1914-1918, Ankara, TTK
Yay., 2005, s.244-250.
122 Bryce&Tonbee, Osmanl~~ l~nparatorlugu'rula Ermenilere, s.253. 123 Sarafian, I: The Lower Eg~~hrates, p.36'dan NARA, 867.4016/97. 124 Bryce&Tonbee, Osmanl~~ ~mparatorlugu'~~da Ermenilere, 5.241. ' ATASE, BDH, K1.13, Dos.1049-63, Fh.2-3.
ler yapabilmekteydi. Tehcirin ilk günlerinde vilayetlere gönderilen emirlerle dul kad~n ve yetim çocuklar~n sevkinin ertelenmesi istendi~i halde vilayetler-deki karga~a nedeniyle bu emre riayet edilmedi~i, dul ve yetimlerin Urfa'da yo~unla~t~~~~ anla~~ld~. Bunun üzerine hükümet, bunlardan 3000'inin Mara~~ ve Ay~ntab'a sevkini, geri kalanlar~n da Harran'da iskân~m kararla~t~rd~'".
Hükümet, Ermeni çocuklar~n~n varsa ebeveynlerine teslim edilmesini, ebeveyni olmayanlar~nsa darüleytamlara gönderilmesini benimsedi~inden çocuk ve kad~nlar~n bar~nma ihtiyaçlar~n~~ kar~~lamak amac~yla çe~itli tedbir-ler almaktayd~. Örne~in Maarif Naz~r~, Mara~~ Mutasarr~fl~~~na 16 Haziran 1915'te bir telgraf göndererek çocuklar~n yol ~artlar~na dayanmalar~~ çok güç olaca~~ndan on ya~~ndan küçük olanlar~n vilayet dahilinde bir darüleytam aç~larak orada bar~nd~r~lmas~n~n uygun olaca~~n~~ bildirdi'". Mara~'ta çe~itli ülkelerin misyonerleri taraf~ndan aç~lm~~~ yetimhanelerle birlikte az say~da Müslümanlara ait yetimhaneler de vard~. Mesela The Times'ta 4 Haziran 1916 tarihinde yer alan bir habere göre Mara~'ta 1909 Adana olaylar~~ son-ras~nda aç~lan kimsesiz kalm~~~ kad~n ve k~zlar~n bar~nd~~~~ bir yetimhane Türklere devredilmi~ti128. Bu yetimhanenin Birinci Dünya Sava~~'n~n ç~k-mas~yla Osmanl~~ Devleti ile kar~~~ kar~~ya gelen ~ngilizlere ait olma ihtimali güçlüdür. Zira ~ngilizler taraf~ndan i~letilen yetimhaneler Amerikahlara'29 ya da Türklere devredilmi~tir.
Ermenilerin tehcir edilmesiyle Amerikan okullar~ndaki e~itim ö~retim faaliyetleri durdu ve bu okullarda çal~~an Amerikal~lar~n ço~u yard~m gö-revlisi oldu. Böylece Amerikal~~ misyonerler Ermeni kad~n ve çocuklar~n~n koruyuculu~unu üstlendiler. Antep, Harput ve Merzifon'daki kolejlerle Kay-seri, Mara~~ ve Sivas'taki Amerikan okullar~~ yard~m merkezlerine çevrildi. Amerika Birle~ik Devletleri'nin Türkiye'deki kurumlar~n~n bir k~sm~~ Ameri-kan okullar~ndan mezun olmu~~ kimsesiz çocuklarla doldu. Tehcirin oldu~u bölgelerde ciddi bir yap~lanmaya giden Amerikan misyonerleri Antep, Kay-seri, Harput, Konya, Mara~, Mardin, Merzifon ve Sivas'taki misyon hastane-lerinde de çocuk bar~nd~rmaya ba~lad~. Bazen Türklere emanet b~rak~lm~~~ Ermeni çocuklar da bak~lmalar~~ için bu misyonlara b~rak~llyordul".
126 ~brahim Ethem Atnur, Türkiye'de Ermeni Kad~nlar~~ ve Çocuklar: Meselesi (1915-1923), Ankara, Babil
Yay., 2005, s.51
127 BOA, DH. ~FR 54/150 (13 Haziran 1331/ 26 Haziran 1915). 128 Atnur, Türkiye'de Ermeni Kad~nlar~, s.71.
129 Nejla Günay, "Cumhuriyet Öncesinde Mara~'taki Yabanc~~ Okullar", Atatürk Ara~t~rma Merkezi
Dergisi, say~~ 64-65-66, cilt XXII, s.407.
MARA~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 575
Hükümet, 26 A~ustos ve 1 Eylül'de Mara~~ Mutasarr~fl~~~'ndan ~ehirde-ki Alman yetimhane ve müesseselerinde bulunan Ermeniler hakk~nda bilgi istedi'31. Bunun üzerine Alman yetimhanelerinde çal~~an iki hizmetli ve se-kiz ö~retmenin tamam~n~n Ermeni oldu~u Emniyet-i Umum Müdüriyeti'ne bildirildi'32. Baz~~ yerlerde yabanc~~ misyonlarda çal~~an Ermenilere sald~r~lar oldu~u bildirilmesine ra~men Alman misyoner Beatrice Rohner'in raporu-na göre; Mara~'taki Alman yetimhanesinde görevli hem~ire Paula Schafer i~ini hiçbir engelle kar~~la~madan serbestçe yapabiliyordu. Ayr~ca 1916 y~l~n-da Protestan misyonerlerin Halep'te faaliyet gösteren yetimhanesi d~~~ny~l~n-da Kilis, Mara~, Hama, Resulayn, ~am ve Deyr-i Zor'da açt~klar~~ yetimhane-lerde 2000'den fazla çocuk bar~nd~r~lmakta ve 100 civar~nda gönüllü kad~n çal~~maktayd~m.
Baz~~ Ermeni kad~nlar~n~n ~slamiyet'e geçmesi Ermeniler için önem-li bir sorundu. Mondros Mütarekesi'nden sonra ~ngiönem-liz i~gaönem-line u~rayan Mara~'ta sert uygulamalarla kar~~la~~ld~. Ingilizlerin deste~ini alan Ermeni gençler, Müslüman olan Ermenilere sözlü ve fiili tecavüzde bulununca, baz~~ ~ah~slar kiliselere giderek eski dinine döndü, isimlerini de~i~tirdi. Türklerle evlenen kad~nlar~n zorla Müslüman olduklar~~ iddia edilerek onlar yeniden eski dinlerine davet edildi. ikna edilemeyenler için ilgili kö~e ba~lar~na afi~-ler as~larak Müslüman kalmakta ~srar edenafi~-ler polis ve jandarma zoru ile Amerikan Koleji'ne götürüldüler ve burada Ermeni din adamlar~~ taraf~n-dan telkin ve tehdit edildiler. Bu kad~nlartaraf~n-dan bir k~sm~~ eski dinine geçerken Müslümanl~ktan vazgeçmeyenler kocalar~na geri döndü. Bu arada bir Türk ile evli olan Ermeni kad~n~~ koleje gitmedi~i için Ermenilerce i~kence edile-rek öldürüldü'".
Mondros Mütarekesi'nin imzalanmas~ndan sonra Amerikan Kongresi, Yak~n Do~u'da bir yard~m kampanyas~~ ba~latt~. Türkiye'deki yard~m faali-yetlerini Near East Relief (NER) ad~~ verilen bir kurulu~~ yürütecekti. Böylece Anadolu'daki eski misyon merkezleri yeniden faaliyete geçirildi. Ancak bun-lar e~itimden ziyade yard~m çal~~mabun-lar~n~~ organize etmek ve bu yard~mbun-lar~~
131 BOA, DH. ~FR. 55/238 (13 A~ustos 1331/ 26 A~ustos 1915); BOA, DH. ~FR. 55/346 (19 A~ustos
1331/ 1 Eylül 1915).
132 BOA, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 5. ~ube, 27/16'dan naklen Günay,
Cum-huriyet Öncesinde Mara~'taki, s.398.
133 Sarafian, I: The Lower Euphrates, p.153'den NARA, 867.4016/373. Ayr~ca kr~.Atnur, Türkiye'de
Er-meni Kad~nlar~, s.103.
a~~rl~kl~~ olarak Ermeni muhacir, yetim k~z ve kad~nlar~na ula~t~rmak
ama-c~yla örgütlendi. Buna göre merkezler Merzifon, Mara~, Konya, Arapkir,
Malatya, Harput, Mardin, Ankara, Sivas, Diyarbak~r, Uluk~~la, Samsun,
Iz-mit, Derince, Istanbul, ~zmir, Bursa, Trabzon, Haçin, Antep, Urfa ve Adana
idi135. Near East Relief, Mara~'ta Almanlardan yüzlerce yetim çocuk
devral-m~~t~. Ayr~ca Mara~~ K~z Koleji bünyesinde kad~n ve çocuklara bakmak
ama-c~yla yetimhaneler ve Müslüman evlerinde kalan k~zlar için "Kurtarma Evi"
kurulmu~tu. ~ehirde sa~l~k taramas~~ ve yetim çocuklar~n bak~m~~ aç~s~ndan
çok büyük yard~m faaliyeti mevcuttu136.
Mara~'taki yetimhanede Isviçreli Maria Timm görevliydi ve burada
1000 yetim bar~myordu137.
Tehcire Di~er Devletlerin Gösterdi~i Tepki
Ermenilerin tehcir edilmeleri fikrinin nas~l ortaya ç~kt~~~~ ve
sorumlu-lar~~ konusunda tart~~malar vard~r. Konunun bu kadar çok tart~~~lmas~mn
sebebi ~tilaf Devletleri'nin Ermeni tehcirini propaganda arac~~ olarak
kullan-mas~~ ve tehcir esnas~nda Ermenilerin ya~ad~klar~~ zorluklar~, sava~~ ~artlar~n~~
göz ard~~ ederek dramatik bir ~ekilde kamuoyuna aktarmas~d~r'38. Tehcirin
sorumlulu~unun tek ba~~na Osmanl~~ Devleti'ne ait oldu~unu dü~ünenlerin
yan~~ s~ra tehcir fikrinin Osmanl~~ Devleti'nin müttefiki olan Almanlar
tara-f~ndan ortaya at~ld~~~n~~ savunanlar da vard~r. Halep Amerikan Konsolosu
Jackson 4 Mart 1918 tarihli raporunda Almanlar~n 60000 Frans~z'~~ Kuzey
Fransa'dan sürmesinin Osmanl~~ hükümeti taraf~ndan model al~nd~~~n~~ ya
da Almanlar~n bunu Osmanl~~ hükümetine önerdi~ini iddia eder13°. Ermeni
tarihçi Dadrian, Almanya'n~n tehcirde en az Osmanl~~ Devleti kadar
sorum-lulu~u oldu~unu iddia ederek Almanya'n~n engel olabilece~i bir konuda
hiçbir ~ey yapmad~~~n~, hatta Almanya'n~n ~tilaf Devletleri'ni
desteklemele-rinden dolay~~ Ermenilerden kurtulmak istedi~ini dile getirir'40.
135 Atnur, Türkiye'de Ermeni Kad~nlar~..., s.239. 136 Atnur, Türkiye'de Ermeni Kad~nlar~, s.251. 137 Kieser, Iskalanm~~~ Bar~~, s.526.
138 Bu tip yay~nlara örnek olarak Ingiliz Mavi Kitab~~ ile Ermenilere Yard~m Komitesi'nde yer alan
Isviçre Komitesi'nin bir yay~n~, A.B.D., Isviçre ve Danimarka misyonerleri, K~z~lhaç görevlileri ve baz~~ Almanlar~n tan~kl~~ma dayanarak haz~rlanm~~~ kitaplar gösterilebilir. Bkz. Andre N. Mandelstam, La SociiM des Nations et les Puissanees Devant Le Probleme Ar~nekien, Paris, 1926, p.44. Ayr~ca Almanlar bu tip yay~nlar~n say~s~mn artmas~~ üzerine kendi D~~i~leri'nden özenle seçilmi~~ belgeleri yay~nlay~p tehcirde Almanya'n~n bir sorumlulu~u olmad~~~n~~ ispatlama yolunu seçti. Bu görev ise Lepsius'a verildi. Man-delstam, Sociek. des Nations, p.44.
138 Sarafian, I: The Lower Euphrates, p.141'den NARA, 867.4016/373.
MARA~-ZEYTUN ERMENILERININ TEHCIRI 577
Alman D~~i~leri Bakanl~~~~ dokümanlar~na dayan~larak haz~rlanan "Al-manya ve Ermeniler" adl~~ çal~~man~n de~erlendirmesini yapan J.Ellis Bar-ker tehciri Almanlar~n ba~latt~~~n~~ söyler'41. Amerikan Büyükelçisi Morgent-hau, Türkiye'deki siyasi emellerine ula~mak isteyen Almanlar~, Osmanl~~ hükümetine Ermenilerin tehcir edilmesi fikrini vermekle suçlayarak buna gerekçe olarak da Ermenilerin ~tilaf Devletleri'nin yan~nda hareket etmele-rini gösterirm. Almanya'n~n Halep Konsolosu'nun ~u aç~klamas~~ Amerikan Büyükelçisi'ni destekler niteliktedir:143 "Ermenilerin kendilerini içinde bulduklar~~
durum her ne kadar kötü ve ac~mas~z olursa olsun Türk hükümeti ba~ka türlü
hare-ket edemezdi, çünkü onlar her yerde Türkiye'nin dü~manlanna yard~m ettiler." Ulrich Trumpener ise, "Almanya ve Osmanl~~ ~mparatorlu~-u 1914-1918" adl~~ çal~~-mas~nda Osmanl~~ Devleti'nin sava~~~ kazanmak için Ermenileri tehcir etme yolunu seçti~ini savunurken'44 Birinci Dünya Sava~~~ s~ras~nda Anadolu'da görev yapan ve kendi devletinin politikas~n~~ be~enmeyen Alman Papaz Lep-sius Avusturya-Macaristan Büyükelçisi Pallawicini ile ortak hareket ederek Talat Pa~a'y~~ Ermenilere kar~~~ yürütülen uygulamalara son verilmesi konu-sunda uyarsa da Alman hükümeti bu konuda do~rudan bir tav~r tak~nma-m~~t~r'45, Avusturya-Macaristan ~mparatorlu~u'nun ~stanbul'daki Askeri Ata~esi Joseph Pamiankowiski Osmanl~~ hükümetinin tehcir emrini vermesi konusunda ~u bilgileri vermektedir:'"
"Bu emrin uygulanmas~yla Ermeni halk~n Anadolu'daki nüfusunun
azalt~lmas~-na çal~~~l~yordu. Ermenilerin tehciri öyle gizli sürdürülüyordu ki, Avusturya-Macaristan
Büyükelçisi Pallawicini ile Istanbul'daki di~er yabanc~~ ülkelerin temsilcilerinin bu
olaydan ancak 1915 y~l~~ yaz sonlar~na do~ru haberi olabildi. Ermenilerin yeni yerlerine
yerle~tirilmeleri ile ilgili söylentiler o zaman kula~~m~za gelmi~ti. Ancak ayr~nt~lar~~ ve gerçe~i daha sonra ö~renebildik".
A~ustos ay~~ ortalar~nda, Pallawicini ile Alman Maslahatgüzar~~ Prens Hohenlohe, Sadrazam Said Halim Pa~a'ya ba~vurarak Ermenilerin hayat-
tanbul, Belge Yay., 2007, s.13-30,51,vd. Ayn~~ do~rultuda görü~~ için bkz. Mandelstam, SocieM der Nations, p.44-45.
141 Walker, Armenia The Survival, p.231.
142 Almanlar~n Osmanl~~ Devleti'ndeki siyasi ve ekonomik ç~karlar~~ ve tehcirdeki rolleri iddialar~~ için
bkz. Henry Morgenthau, Secrets of the Bosphorus: Constantinople 1913-1916, London, Hutchinson and co., 1918, p.58-59,182-I86. Ayr~ca kr~. Pomiankowski, Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun Çökü~ü, s.145.
143 Bryce&Tonbee, Osmanl~~ Imparatorlu~u'~~da Ermenilere..., s.244. 144 Walker, Arm~nia 77z~~ Survival, p.231-232.
145 Walker, Arm~nia 77ze Survival, p.232.
146 Pomiankowski, Osmanl~~ Imparatorlu~u'nun Çöki~,sü, s.144.
lar~n~n tehlikeye at~lmas~n~~ her iki hükümetin de onaylamad~~~n~~ söyleyip bu hareketin derhal durdurulmas~n~~ istediler. Said Halim Pa~a, Ermenilerin hayatlar~ndan kayg~~ duyulmas~n~n söz konusu olamayaca~~n~~ "Ermeniler, sadece ba~ka bir yere yerle~tirilmi~tir. Böyle bir uygulamaya da sava~~ duru-munda olundu~u için gerek görülmü~tür." sözleriyle ifade etmi~tir147.
Ermeni tehcirinin Büyük Devletlerin gündeminden dü~meyece~inin fark~na varan Harbiye Nezareti, Üçüncü Ordu Kumandanl~~~'na Ermenile-rin Anadolu'da yapt~klar~~ katliam ve mezalimin bölge halk~n~n ~ahadeti ve foto~raflarla desteklenmek suretiyle belgelenmesini, tehcir karar~n~n al~n-mas~ndaki etkenlerin ortaya konmas~n~~ emretti148.
Sonuç
Ermeniler, Birinci Dünya Sava~~'n~n en ~iddetli zamanlar~nda bir ta-raftan askerden kaçarak bir tata-raftan da Osmanl~~ Devleti'nin dü~manlanyla i~birli~i yap~p isyanlar ç~karmak suretiyle ~tilaf Devletleri'ne dolayl~~ olarak yard~m ettiler. Asker bulmakta zorlanan Osmanl~~ Devleti'nin ordunun bir bölümünü asayi~~ için cephelerden geri çekmesi orduda s~k~nt~~ yarat~yor-du. Öte yandan Ermenilerin dü~manla i~birli~i içinde olmas~~ dü~manlar~n Anadolu'da ilerlemesine zemin haz~rlamaktayd~.
Dördüncü Ordu Komutan~~ Cemal Pa~a, Zeytun'da ayaklanarak Os-manl~~ birliklerini burada me~gul eden Zeytun asilerinin 1915 y~l~n~n Nisan ay~~ ba~lar~nda Konya'ya sürülmelerini emretti. Bunun üzerine Dâhiliye Ne-zareti ilgili güvenlik birimlerinden Ermenilerin Zeytun'dan sürülmeleri ko-nusunda görü~~ sorduktan sonra bu ki~ilerin ailelerini de Konya'ya sevk etti. Buradaki amaç Ermenilerin Zeytun'un co~rafi ve demografik özelliklerini kullanarak isyan etmelerinin önüne geçmekti. Bu amaca tam anlam~yla ula-~abilmek için Zeytunlu Ermenilerin bo~altt~klar~~ evlere Balkanlardan gelen Müslüman muhacirler yerle~tirildi. Mara~'ta komite üyesi oldu~u belirlenen ki~iler tutukland~. Bu ki~ilerin yarg~lanabilmesi için Divan-~~ Harbi Örfi te~-kil edildi.
Al~nan bu önleme ra~men Zeytun asker kaçaklar~mn s~~~nd~~~~ yer olma özelli~ini devam ettirmekteydi. Öte yandan Van'da Ermenilerin büyük bir
147 Selami K~l~ç, "Ermeni Sorunu: Suçlanan Almanya ve Almanya'n~n Kendini Aklama Politikas~",
Ermeni Arasttrmalan, 1.Türkiye Kongresi Bildirileri, cilt I, Ankara, ASAM Yay., 2003, s.87. 148 ATASE, BDH, K1.359, Dos.1023-1435, Fh.3-10.
MARA.~-ZEYTUN ERMEN~LER~N~N TEHC~R~~ 579
isyan ç~kararak ~ehri Ruslara teslim etmeleriyle Ermeni-dü~man i~birli~inin ç~~~r~ndan ç~kt~~~~ anla~~ld~. Bunun üzerine Osmanl~~ hükümeti, dü~man~n ç~karma yapma ihtimali olan ~skenderun Liman~'n~n güvenli~inden emin olmak için daha önce Konya'ya sürülmesini istedi~i Ermenileri bundan sonra Halep, ~am ve Deyr-i Zor'a sevk etme karar~~ ald~. Ermenilerin sevk edildikleri bölgelerde isyan ç~karamayacak ~ekilde isk'an edilmelerine özen gösterildi.
Baz~~ Ermeniler sevkten kurtulmak için ihtida yolunu seçtiyse de hükümet buna itibar etmeyerek bu gibilerin sevkinden vazgeçmedi. Katolik ve Protestan olanlardan zararl~~ faaliyetlerde bulunmayanlar sevk edilmedi. Ancak Mara~'ta Katolik ailelerin sevk edilip edilmemesi hususunda büyük kar~~~kl~klar ya~and~. Bu durum Ermeni tehcirinin önceden planlanmad~~~-n~n göstergesi olarak dü~ünülebilir. öte yandan sürgün edilen Ermenilerin herhangi bir ~ekilde öldürülme kayg~s~~ ya~amad~klar~~ ve memleketlerine tekrar döneceklerinden emin olduklar~~ anla~~l~yor. Zira mebus H~rlakyan Efendi böyle bir kayg~~ ya~amad~~~~ için karde~i Avadis'in memleketine dö-nüp pirinç tarlalar~mn ekimini gerçekle~tirmesini hükümetten talep etmi~, hükümette ona gerekli izni vermi~tir. Bu iki taraf aras~nda kar~~l~kl~~ güven duygusunun var oldu~unun bir sonucu olmal~d~r.
Mara~'ta oturan Ermenilerin tamam~~ tehcire tabi tutulmad~. 6000-8000 aras~nda Ermeni Mara~'ta kald~. Açl~k, yorgunluk, uykusuzluk ve Kürt a~iretlerinin sald~r~s~~ nedeniyle tehcir s~ras~nda baz~~ kay~plar ya~and~. Mara~'tan tehcir edilen Ermeniler gidecekleri yolun çok uzun olmamas~~ ve güzerg-ahlar~nda Kürt a~iretler bulunmamas~~ sebebiyle bu olumsuzluklar-dan daha az etkilendiler.
Hükümet yolculu~a dayanamayacak küçük çocuklar için yetimhaneler açt~. Amerika Birle~ik Devletleri de Near East Relief adl~~ yard~m kurulu~u arac~l~~~yla Ermenilere yard~m elini uzatt~.
Ermeni tehcirinde Osmanl~~ Devleti'ni destekleyen Almanlar uygula-mada ya~anan s~k~nt~lar~n ard~ndan olayla ilgisi yokmu~~ gibi davrand~.
