GULEMAN KEOM YATAKLARI

578

GULEMAN KEOM YATAKLARI

Mineralog Y . Z E N G İ N

Genel Anlamda Krom Mevzuu:

Esas mevzua geçmeden önce önemli bir hususa temas edeceğim. Çağdaş toplum ve uluslar arasındaki münasebetleri ticaret ve ekonomi düzenliyor. Ekonomik zaruretler siyasî sınır ve sun'i gümrük maniaları ta­ nımıyor. Gulemandaki kazma sesi New York veya Londra Maden borsalarının bir aksisedasıdır, zira ulusal endüstriler için kendi sınırları içinde mevcut mineral mad­ delerin yetersizliği bir gerçektir. Bu gerçek Uluslararasında bazen kaderbirliğine varan sıkı bir işbirliğinin kuruluşuna bile sebep teşkil ediyor. Bu bakımdan maden cevher­ lerimize ve özellikle kromlarımıza lâyık ol­ duğu değeri kazandırmamız gerekiyor. Bu husus müstahsiller üstü bir mineral poli­ tikanın takibiyle mümkündür. Bunun biri iç diğeri dış olmak üzere iki veçhesi var­ dır, ve devlete ait bir mevzudur. Başkaları da bunu böyle görüyorlar. Mineral attaşeler ler bunun içindir.

Genel mânada krom; teknolojik, komer-siyal ve metalojenik olmak üzere üç veçhe­ li bir mevzudur. Metalojenik problem bol­ ca krom bulmak işidir. Bu problemin meç­ hulünü teşkil eder. Doneler: Mineralizas-yon çeşitleri, yataklanma şekilleri ve bun­ lara müteallik konum ve sayı gibi istatis­ tik! bilgilerdir. Çözüm metodu madencilik usulleri olup yarma, traverban, kuyu, başa-şağı, başyukarı ve mekanik sondajlardan ibarettir. Usullerin seçilmesi ve tercihinde başlıca amil yatağın şekli ve topografya­ dır.

Kromit arz kabuğu içinde teşekkül et­ miştir; Kabuk mütemadi hareket halinde­ dir, binanealeyh yatakların ilkel düzgün düzeni bozulmuştur. Bir yatağın sabit bir koordone sistemine göre olan X, Y, Z koor-doneleri artık aynı değerler değildir. Meka­ nik deplasmanlara ilâveten konumca ve şe­ kilce de değişme olmuştur. Böylece maden­ cilik tatbikatında bir ucundan yakalanan

bir yatağın üç boyudu istikametlerince de-velopmanmı yürütmek zahiren kesildiği zannedilen bir noktadan sonra devamını bulmak ve hiçbir emare vermeyen bir kit­ leyi tesbit etmek gibi safhalar arzeder.

Esas mevzua gelince:

Türkiye için krom cevheri bir ihraç maddesidir, zira yıllık ortalama istihsal ka­ pasitemiz olan 500.000 tonu çekebilecek bir metalürji endüstrimiz gerçek olmaktan çok uzaktır.

Jeologlar krom muhtevalı serpantin sa­ halarını ya üzerinde bulundukları tektonik ünitelere veya ültrabazik magmaların ent-rüziyon çağlarına göre tasnif ederler. To-ros, Kuzey Anadolu orojenik sahaları veya paleozik, mezozoik ve tersiyer yaşlı saha­ lar gibi....

Ticaret bakımından ise cevher ihraç li­ manlarına göre tasnif mecburiyettir. Biz bu görüşümüzü 1957 de yayınlamış olduğumuz bir etüdümüz ile açıklamıştık. Bu bakıma göre Guleman sahaları Akdeniz Grubu Krom sahalarından maduttur.

Bazı Bilgiler: İl: Elâzığ, İlçeler : Krom sahaları : Yükseklik : Sevk istasyonu • : Maden - İskenderun Guleman - Maden : Sori - Murat : Muharrik kuvvet : Maden direği : İşçi temini : Palu, Maden

Elâzığ-Muş ve Elâzığ-Diyarbakır de­ miryolu hatları arasında mahsurdur. 1000 - 1900 m. Su durumu

Bahru çayı (en az debi tahminen 200 L/san.

Maden ve Murat İhraç Limanı iskenderun

(D. D. Y.)

544 km. Murat - iskenderun (D.D.Y.) 537 km.

26 km. 12 ay çalışır, bakımı işlet­ mece yapılır. Şose.

35 km. Mayıs-Kasım kamyon ile cevher taşıma devresi

12 mega Wat müesses gücünde Hazer Hidroelektrik santralından temin edilir.

Muş orman işletmesi revirinden meşe direği alınır.

G U L E M A N . K R O M YATAKLARI 579

Krom cevheri:

• Cevher minerali sadece kromit'den iba­ rettir. Gölalan yatağında kemererlt ve

Her-bete yatağında da mükemmel krom gröna-sı kristal agregatları tesbit edilmiştir.

Mineral Renk' Ç i z g i ' Sertlik Yoğunluk Terkibi' Kromit " Kara, Zifti • ••• Kahverengi " ' . 5,5 ' " 4,5 - 4,8 Fe0r204 + Mg, Al, Mn,' Zn C rA FeO MgO Al203 Cevher 40 - 68 % 10 - 32 % 10 % kadar 20 % kadar 40-55 % kadar Standart Cevher = : 45 - 48 % : C r203 Krom Grönası Zümrüt yeşili, gri — •6,5- - 7,5 3,4 Ca3 Cr2 (Si04)3 en çok 25%Cr203 Cr yerine Fe, Al Ca yernie Fr, Mg. Kemererit Pembe — — — H„ Mg2 (Cr, Al)2 SİO, en çok 12 % C r203

Gölalan cevherinin tanı analiz neticeleri:

Cr,0, 53,81% FeO 13,52% Ş İ 02 I A1203 2,81% 1 5,63% CaO 0,93% MgO j Ni 19,61% 1 0,09% Mn 0,06% Cr/Fe 3,5%

Köyceğiz (Muğla) dolaylarında bulunan Üçköprü krom • cevherlerinde Ni ve V. daha yüksek birer kıymet

gösterirler:-Ocak C r203 Fe Si02 A1203 MgO CaO P S Ni V Ti02 Cr/Fe . Kumocak 47,39 % 9,36 % 5,95 % 11,36 % 19,43 % 0,30 % 0,008% 0,002% 0,28 % 0,05- % 0,21 % 3,464% Üçköprü 46,54 % 10,42 % 3,54 % 15,58 % 18,39 % 0,27 % 0,009% 0,003% 0,25 % 0;06 % 0,15 % ; 3,056% Andızhk 48,28 •% 9,54 % 7,29 % 9,52 % 19,65 % 0,17 % 0,008% 0,002% 0,39 % 0,05 % " 0,16 % 3,463% . Yatak Herbete Tenkeltâ Ayıd.amar Tepebaşı Yunusdere Kapin Batıkef Rutdağı Uzundamar Kündikan Tosinler Saysınlar Şimalyarması Mermek C r203% 52,42 47,67 45;43-51,04 46,42 39,79 48,15 49,92 48,38 49,26 51,03 49,77 50,53 50,65 FeO% 14,72 14,18 13,76 14,18 13,99 12,72 14,54 14,90 16,17 14,52 f 14,70 14,88 13,23 13,99 SiO//o 2,14 " 7,44 "8,76 6,08 7,68 7,72 3,00 7,44 7,44 5,66 4,36 3,92' 4,40 4,94 A1203% 11,14 8,42 8,17 ' 10,86 8,61 13,58 10,99 "' 11,35 8,27 9,19 11,49 12,79 11,57 10,19 MgO% 1 7 3 19,42 17,57 17,02 19,27 20,61 18,88 17,17 17,09 19,41 17,45 16,67 19,05 17,55

Jüvenil veya atmosferik alterasyon fak­ törleri, kromit mineralinin terkibinde her­ hangi bir değişiklik yapamazlar. Buna kar­

şılık krom cevherlerinin çatlaklarında ve-boşluklarında müşahede edilen krom ve ni­ kel silikat tezahürleri cevher gangının ih­ tiva ettiği krom ve nikel unsurlarının yu­ karıda bahsigeçen faktörlerin tesiri ile ha­ rekete geçmelerinden mütevellittir.

XFayalit+t Forsterit + izomorf serisin­ den müteşekkil bulunan gang minerali Oli­ vin, kolaylıkla krizotil ve antigorit'e tahav-vül eder. Bu yüzden, cevherin terkibindeki yekûn demir yüzdesinde bir azalma müm­ kün olur..

• Cevher mineralleri arasında çimento vazifesini gören Olivin ve. Piroksen gang minerallerinin altere olmalarından krom cevherlerini istihraç ve taşıma gibi normal mahipülasyonlar esnasında, nisbeten daha çok toz cevher; yığınlarının teşekkülüne se­ bep ojur. Bu hususta mekanik surette ezil­ meler de ikinci bir, sebeptir! Cevher hare­ ket yüzlerinde hasıl olan cevher tozlarının sonradan diyajönez suretile tekrar sıkışıp kompaklaştığı birçok yerlerde görülen olay­ lardır. Bağıridaki ana yatak cevherinin toz olur tabiatte oluşu ve ekay strütürlü bu­ lunması ve gene Gölalan cevherinin hakikî bir kromit şisti haline gelmesi hep meka­ nik olayların birer örnekleridir. Hidroter-maT sebeplerle cevherlerin silisleşmesi ve karbonatlaşması da çok görülen bir keyfi­ yettir. Bu çeşit silis, cevherin normal ma-nipülasyonlan ile kısmen olsun azalır. Rut

580 Y. ZENGİN

dağı cevherlerinin silisçe yüksek olmaları bu yüzdendir.

Yüksek fizik ve kimyasal karakterleri ile birer iyi metalürjik cevher kaynaklan olan Gölalan ve Herbete'nin büyük bloklar halindeki cevherleri ocak harmanlarında is­ tenilen şekil ve boyutlarda traş edilmek su­ retiyle Maden ve Murgul bakır izabe form­ larının iç örülmelerinde kullanılmaktadır.

KROM YATAKLARI: A — Elüviyal Yataklar:

1 — Yamaç plaserleri.

2— Teraslara ait plaserler

Eroziyon veya tektonik sebeplerle ye-rüstüne çıkmış bulunan yerli krom yatak­ larından kopan cevher parçalarının yerçe­ kimi veya akar suların tesiri ile sürüklen­ mesinden meydana gelen yataklardır. Bu çeşit yataklar bakımından Türkiyede ikinci bir yer mevcut değildir. Halen mevcut bu­ lunan cevher yataklarının etrafında kırmızı killer ile karışık olarak bulunan cevher dö­ küntüleri konsantratöre mevzu teşkil et­ mektedir.

Bölgede mevcut bulunan Bahru, Kün-dikan ve Sitealtı derelerinde ve bunların teraslarında yaygın bir haldeki irili ufaklı cevher çakılları hakikî elüviyal tezahürleri teşkil ederler. Bu kabil cevher çakılları da istihsal mevzuu olabilecek kesafet ve mik­ tardadır. Cevher çakıllarının yayılma alanı 0 - 1 0 km. sınırı içindedir. San tepe kalker sedimanlan üzerinde görülen köşeli cevher döküntülerinin, nerdeh geldiği hakkında kafi bir delil yoktur.

B — Yerli Yataklar:

Bunlar, ilk bakışta mercek şekilli Gö­ lalan, Saysınlar, Tosunlar, Herbete ve Ba­ ğın zuhurlan ile şekil ve dizilişleri itibariyle

müteakip tabakalar halindeki Sori dağı ya-taklanndan ibarettir. Bu sonuncular, doğu­ dan batıya müteveccih takriben müşterek bir yatım ile yaklaşık kuzey-güney ortak bir istikameti haizdirler.

Kuzeybatı - güneydoğu doğrultusunda Gölalan - Tosunlar - Saysınlar yataklannm Sori dağı zuhuratlarına benzer tarzda aynı bir cevher horizonuna ait teşekküller oldu­ ğu hakkında bir hükme bağlamak daha he­ nüz mümkün olmamıştır.

Yatakların en büyüğü olan Gölalan: a = 150, b = 45, c = 15 m. boyutlannı haiz üç eksenli bir elipsoid şeklindedir. Bu rakamlara göre yatağın genel cevher mev­ cudu:

R t=3i'4/3 n abc X d

= 4 / 3 X 3 , 1416 X 150 X 45 X 15 X 4,5 = 1.797.424 tönidi. : • •

Halen bu yatakta, 50% Cr203 tenörlü 150.0001

cevher kalmıştır.

Sori dağı zuhuratına gelince, Tenkella deresi seviyesinden itibaren Rut tepesine kadar 700 m. düşey yükseklik içinde mü­ teaddit cevher horizonlanndan müteşekkil­ dir.

Tenkellalar — Yunuslar: alt. Ayı damar — Ayıpınar Uzun damar— Haydar galerisi Tepe başı

Rut tepesi zuhuratları

1 \ Orta

J

cevher horizonlanm temsil ederler. Bunla­ rın aralannda tali horizonlann varlığına dair belirtiler vardır.

Yantaş:

* Yantaş, metamorfik peridotit'dir; Pe­ ridotitin olivin ve piroksen primer mine­ ral mürekkepleri yerine tamamen veya kıs­ men: antigorit, krizotil, talk ve smarâgdit kaim olmuştur. Mineral Olivin • -Hipersten Enstatit Antigorit Krizotil Talk Smarâgdit Terkip • (Mg.Fe) SiO„ , (MgO, FeO) SİQ2 (MgSİ03 Mg3 Si2 O, <OH)4 Mg3 Si2 Os (OH)„ M g O ^ S i O ^ H j O Ca2<Mg,Fe)5Sİ8OK(OH)2 Yoğunluk 3,26 — 3,36 3,50 — 3,50 3,2 — 3,5 2,2 2,2 2,7 — 2 , 8 Sertlik 6 3 — 7 5,0 — 6 5,5 2,0 — 5,0 2,0 — 5,0 1

GULEMAN KROM YATAKLARI

581

Guleman cevher yükleme SUo-Harman

T; ZENGİN

582

GULEMAN KROM YATAKLARI 583

Sori bölgesi yantaşlarmın yaklaşık kimya­ sal terkibi şöyledir:

SiO,%' MgO% 37,2 _44,1 H,0% i,01 FeaO,% 4,3 FeO% 3,4 Al203%j Cı\,03% 0,69 0,31

Mineral 'mürekkppleri yukarıda göste­ rilen primer ve transformasion mineralle­ rinden ibaret bulunan kayalara genel ola­ rak.serpantin adı verilir.

Peridotitti sahaların en çok transfor­ masyona uğramış yerleri hareket yüzleri ve fay zonlarıdır. Krom yataklarının şekilleri

ve cevherlerin ekaylı veya şist yapılı oluşu ile yantaşlann transformasiyön dereceleri arasında bir paralelizm mevcuttur. En çok transformasiyona uğramış bulunan Gule-man, merkez, Kündikan, Bağın ye Herbete sahaları mercek şekilli yataklar ihtiva eder­ ler. Buna karşılık, daha az mineralojik de­ ğişiklikler gösteren Sori dağı sahası ise mü­ teakip tabakalar halinde ilkel şekil ve di­ zilişlerini nisbeten muhafaza etmiş bulunan yatakların bulunduğu bir bölgedir.

Yantaşın alterasyon derecesi dekapaj, galeri ilerlemeleri ve yeraltı tahkimatı, kü-baj, metraj ve maliyetlerinde müessir bir

Ş i ş k i n l i k

faktördür. Sori dağı istikşaf sondajlarının geçiş kademeli olmasına karşılık çoğunluk metre maliyetlerinin 150 TL. gibi yüksek

oluşunda da hakim faktör taşın ihtiva et­ tiği Olivinden ibarettir. (WC nin sertliği 9,8).

Batı Kef yatağında yantaşdan cevhere

keskin bir sınır ile olur.

Sori Dağı yataklarında mekanik olaylar: Cevher horizonlannm ortak yatim ve doğrultulan boyunca doğru veya ters fay­

lardan mütevellit boyuna ve enine > kesil­ melere rastlanır. N-S ortak doğrultuları boyunca 3-3,5 km. takip olunabilen cevher horizonlan Yunus yayla ve Tepebaşmda ol­ duğu gibi 10 m. ye kadar çıkan kalınlık veya şişkinlikler gösterirler. Fay zonlan, 10 - İS cm. kalınlığında kuvarz damarları

veya breşli zonlardır. Özellikle Yunus yay­ la ve Tepebaşmda kuvarz damarlan para­ lel kalseduvan damar huzmelerini teşkil et­ miştir. Tektonik kuvvetlerin etkisi* altında yataklanh ilkel şekil »ve'dizilişten değişmiş­ tir. Fâv ve Sizayman hareketleri yataklanh bölünmelerini sonuçlandırdığı gibi; tabiî

584

Y. ZENGİN

ta bir çeşit ekaylanma ile münferit mercek­ ler haline gelmelerini tevlit etmiştir. Krom yataklarının mekanik etkiler altında yeni­ den şekillenmeleri, kromitin yantaş ilkel minerallerine nisbetle daha plastik olması hakim bir faktördür.

Sorideki çalışmalar, krom metalojenisi mevzuunda çok istifadeli olmuştur. Bu böl­ gede madencilik çalışmalarının gelecekteki inkişafı daha da yeni bilgiler getireceği mu­ hakkaktır.

//

\ ^ / • .

Aramaların oriyantasyonu:

Kromit yatakları için devamsızlık ve şekil intizamsızlığı genel ve normal bir olaydır. Buna sebep tektonik veya jönetik menşelidir. Her krom işletmesinin devamlı faaliyeti yeni cevher rezervlerinin bulunma­ sı ile mümkündür. Buna binaen her krom mevzuu herşeyden önce bir arama ve ihza-rat işidir. Bunun için her faaliyet yılında cevher satış hasılatının 1/10 kadar bir pa­ rayı arama, istikşaf ve izharat işlerine ayır­ mak makul, bir rakamdır.

• Krom aramaları jönetik ve tektonik donelerin ışığı: altında yürütülür. Başlangıç­ ta tabaka şekilli birer cevher horizonlann-dan ibaret bulunan krom yatakları,

bpîha-ra bölge yükselme ve tbpîha-ranslasyon hareket­ leri neticesinde şekil değişikliklerine uğra­ mıştır. Şekil değişiklikleri: sıkmalar, şiş­ kinlikler veya kopmalar tarzında tezahür eder. Binaenaleyh yatakların halihazır dağı­ lışlarını bü-noktaî nazardan görmek icap eder. Bu düşüncenin Sori'deki tahkiki ve tatbikatı çok mükemmel neticeler vermiş­ tir.

Topoğrafik konumun çoğunluk dik ya­ maçlar şeklinde oluşu arama ve istikşafla­ rın kolaylıkla ifasına imkân vermiştir. Sa­ dece traverbanlar ve yeryüzünden.veya ye­ raltında yapılan mekanik sondajlar saye­ sinde problemleri çözmek mümkün olmak­ tadır. Bununla beraber alttaki hususların göz önünde tutulması lâzımdır.

1 — Sondaj, faydan ötürü bir tabakayı iki kere kesebilir,

2 — Sondaj, gerçek arayozuna girmiş olabilir,

3 — Büyük atımdan dolayı cevhere tah­ inin edilenden daha derinde gire­ bilir,

4 — Sondaj, sıkma zonuna isabet etti­ ğinden cevher emaresi gösterme­ yen steril bir karot vermiş olabi­ lir.

5 — Sondaj, ezik zona isabet ettiğin­ den karot almak mümkün olmaz, saniyen çamurda da cevher göz­ den kaçmış olabilir.

Jönez: , Peridotit magması 800° üstünde bir ısı ve en az 10.000 m. bir derinlikte tedrici so­ ğuma île krom yataklarını meydana getir­ miştir. Bu olay kapalı bir çevrede ve 2500 at. üstünde bir basınç altında cereyan eder.

Sori yataklarının müteakip tabakalar . şeklinde olmaları ayrışmanın fasılalı oldu­

ğunu gösterir. Batı Kef yatağında da yan-taşdan cevhere geçiş basamaklı bir band şekilli bir doku arzetmesi aynı fikri teyit eder ikinci bir delildir. Sori yataklarının gerçek yerli yataklar olmaları, derinlikler­ deki muhtemel cevher horizonlannm de-teksiyonu için sismik prospeksiyonun müs­ pet sonuçları vermesi mümkündür.

Cevher istihsali:

Açık işletme şeklinde başlayıp inkişaf eden istihsal faaliyetleri yavaş yavaş ve ta.

GULEMAN KROM YATAKLARI

585

etmek üzeredirler. Bu sebebe binaen ocak­ ların tahkimat), rambleyaj ve havalandır­ maları yanında işçilere toz yutturmayacak

tertibatın alınması mühim mevzular olarak ortaya çıkmıştır. Su, daha henüz bir prob­ lem değildir.

Konsantre cevher İstihsali:

Guleman merkez yatakları etrafındaki plaserler ile yüksek tenörlü cevher muhte­ valı istihsal artıkları paşalar konsantrasyo­ nun mevzuunu teşkil eder.

1951 - 1960 konsantre cevher istihsali:

1936 -Yıl 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944" 1945 1946 1947 1960 cevher İstihsali: Yıllık i s t i h s a l 21.402 t o n 47.000 " 95.000 " 105.067 " 93.397 " 63.996 " 31.165 " 60.030 " 67.864 " 89.869 " 51.299 " 51.717 " Yıl 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 G. T o p l a m < Yıllık i s t i h s a l 99.034 t o n 172.689 " 165.968 " 159.623 " 179.503 " 174.244 " 121.579 " 173.149 " 277.440 " 314.231 " 194.406 " 109.301 " 161.000 " 3.074.925 " Yıl 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 H A M C E V H E R Ton 48490 52344 51825 40201 39557 7908 49997 49817 — 21643 % C r203 34,18 38,73 36,33 34,60 32,79 29,62 28,96 23,28 — 40,35 K O N S A N T R E Ton 26388 34592 33839 23180 22381 4570 26262 19140 — 15552 % C r203 49,57 49,92 49,25 50,03 49,41 48,43 48,38 48,61 — -50,13 A R T I K Ton 20651 17752 17981 »17021 17176 3338 20862 30167 — ~* % C r203 5,99 6,32 5,07 5,15 6,15 4,45 4,80 6,32 • — ~~ r a n d ı m a n ı % 83,26 92,60 94,44 90,67 92,97 98,41 93,12 91,85 — •^"•' Toplam 361782 30,95 % 205902

1960 Eylül sonu İtibariyle konsantreler:

Cevher Ham cevher İri konsantre Orta konsantre (Jig) Toz konsantre (İri+Orta+Toz) Kum artık Çakıl artık %Cr203 aylık vasati 37,49 50,35 49,20 50,12 49,91 4,33 2,53 %Cr203 yıllık vasati 40,19 50,26 49,45 50,40 50,11 4,86 2,03 Sonuç:

Hacimce devamsızlık, şekilce iregülâri-te ve aynı bir zuhur sınırlan içinde dahi

devamlı tenor ve tekstür değişikliği krom

49,38%

metalojenesinin genel karekfterlerini teşkil eder. Hal bu merkezde iken Sori dağında tesbit ettiğimiz müteaddit mineralizasyon orizonlarmdan müteşekkil nisbeten düzgün bir düzenin krom, -yatakları için örnek bir ilkel kuruluş olmasının ihtimali karşısında­ yız.

Elde mevcut geçmişteki istatistik! tec­ rübelerin ışığı altında biri diğerini tamam­ layacak surette traverban ve sondaj şebe­ keleri yardımı ile bu hususun tahkikine ça­ lışılıyor; böylece krom metalojenisi indî tefsir ve hipotezler safhasmdan çıkıp Sori

ışığı altında gerçek ve müşahhas hüviyeti­