Murat Tepe'de ele geçen Urartu dönemi metal eserleri

(1)

Bingöl University

Journal of Social Sciences Institute

ةيعامتجلاا مولعلا

دهعم لوكنيب ةعماج

Türkçe, İngilizce ve Arapça Yayımlanan Uluslararası Hakemli Dergidir İnternational peer-reviewed journal published

in Turkish, English and Arabic

Yıl/Year: 9 • Cilt/Volume: 9 • Sayı/Issue: 18 • Güz/Autumn 2019 ISSN: 1309-6672- e ISSN: 2618-6322

(2)

Doç. Dr. Yaşar BAŞ

Doç. Dr. Yaşar Baş Dr. Öğr. Üyesi Fikret Osman

Doç. Dr. Yılmaz Irmak Dr. Öğr. Üyesi Fevzi Kaçer

Arş. Gör. Ahmet Koçak (Türkçe) / Arş. Gör. Adnan Aydıntürk (İngilizce)

Arş. Gör. Ozan Can Akpınar

Zafer Medya Grup

Muratpaşa Mah. Yenikapı Cad. Yakutiye/ERZURUM • 0 442 234 22 85 Prof. Dr. Abdullah Taşkesen

Prof. Dr. Ahmet Gürbüz Prof. Dr. Ali Abouzeid Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim Al-Tayiş Prof. Dr. Hakan Olgun Prof. Dr. Hasan Çiftçi Prof. Dr. Hikmet Tan Prof. Dr. Muammer Erdoğan Prof. Dr. Orhan Başaran Prof. Dr. Liubov Pomytkina Prof. Dr. Tofiq Abdülhasanlı

Prof. Dr. Sait Patır Prof. Dr. Şahabettin Yalçın Doç. Dr. Cihat Yaşaroğlu Doç. Dr. Flaudette May Datuin

Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara Doç. Dr. Ioana Tudor Doç. Dr. Kazuaki Sawai Doç. Dr. Mehmet Zahir Ertekin Doç. Dr. Mehmet Emin Bars Dr. Öğr. Üyesi Beşir Koç

Dr. Öğr. Üyesi Emine Yeşim Bedlek Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Seyman Önder Dr. Öğr. Üyesi Nevzat Keleş Dr. Öğr. Üyesi Ramazan Korkut Dr. Öğr. Üyesi Süleyman Taşkın Dr. Öğr. Üyesi Vedat Avci

Dr. Hakim Abdurrahman Zübeyr el-Babirî Dr. Rudramma Siddheshwar Hiremath Dr. Tahir Aşirov

BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ,

Uluslararası hakemli bir dergidir. Bahar ve güz dönemi olmak üzere yılda 2 sayı yayımlanır. Yayım dili, Türkçe, İngilizce ve Arapçadır. Her hakkı saklıdır. Makale son kabul tarihleri: Bahar Dönemi

için Şubat ayı sonu, Güz Dönemi için Ağustos ayı sonudur. Dergi kapasitesine göre, makale kabul tarihleri daha erkene çekilebilir. Her sayı için kapasiteyi aşan başvurular sonraki sayılara aktarılır. Makaleler, Turnitin “iThenticate veya İntihal.Net” intihal programından olumlu rapor alındıktan sonra yayımlanabilir. Dergimizin yayım kurallarına göre hazırlanmamış makaleler kabul edilmez. Yazıların her türlü hukukî ve bilimsel sorumluluğu yazarlarına aittir. Makalelere PDF formatında Enstitümüz web ve

(3)

Prof. Dr. Ali Abouzeid Abouzeid Şam Üniversitesi Prof. Dr. Ali Ahmed İbrahim al-Tayiş Kahire Üniversitesi, Mısır

Prof. Dr. Ali Yılmaz Gündüz İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Cengiz Toraman Gaziantep Üniversitesi

Prof. Dr. Enver Çakar Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Erkan Oktay Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Hakan Olgun İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Himmet Uç Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. İsmail Hakkı Eraslan Düzce Üniversitesi

Prof. Dr. Kahraman Çatı Düzce Üniversitesi Prof. Dr. Kazım Yoldaş Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Canatar İstanbul Üniversitesi

Prof. Dr. Mehmet Çelik Muğla Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet İnbaşı Erciyes Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Takkaç Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Törenek Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Muhammet Beşir Aşan Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa D. Karacoşkun Kilis 7 Aralık Üniversitesi

Prof. Dr. Mustafa Uçar Biruni Üniversitesi Prof. Dr. Orhan Başaran Bingöl Üniversitesi

Prof. Dr. Pomytkina Liubov National Aviation University, Kiev, Ukrayna Prof. Dr. Reha Saydam Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Prof. Dr. Remzi Altunışık Sakarya Üniversitesi Prof. Dr. Sayın Dalkıran Uşak Üniversitesi

Prof. Dr. Turan Öndeş Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Turgut Karabey Erzincan Üniversitesi

Prof. Dr. Üzeyir Ok İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Prof. Dr. Yakup Bulut Mustafa Kemal Üniversitesi

Prof. Dr. Tofiq Abdülhasanli Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi UNEC Prof.Dr. Reşad Muradov Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi UNEC Doç.Dr. Tarana Khalilova Ahmed gizi Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi UNEC

Doç. Dr. Flaudette May Datuin Filipinler Üniversitesi

Doç. Dr. Hiroyuki Ogasawara Kyushu Üniversitesi, Fukuoka, Japonya Doç. Dr. Kazuaki Sawai Kansai Üniversitesi, Osaka, Japonya Doç. Dr. M. Şükrü Mollavelioğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Doç. Dr. Zafer Kanberoğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi Dr. Keivan Harrasi Tabriz ACECR, İran Dr. Mohd Nor Hakimin Bin Yusoff Malezya Üniversitesi

Dr. Mohd Rafi Yaacob Malezya Üniversitesi

(4)

Prof. Dr. Mustafa SAKAL (Dokuz Eylül Üniversitesi)

Prof. Dr. Ömer Selçuk EMSEM (Atatürk Üniversitesi)

Prof. Dr. Tahir AKGEMCİ (Selçuk Üniversitesi) Prof. Dr. Sait PATIR (Bingöl Üniversitesi) Prof. Dr. Umut AVCI (Muğla Sıtkı Koçman

Üniversitesi)

Prof. Dr. Vejdi BİLGİN (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Ahmet YIKMIŞ (Bolu Abant İzzet Baysal

Üniversitesi)

Doç. Dr. Cihat YAŞAROĞLU (Bingöl Üniversitesi)

Doç. Dr. Durmuş Çağrı YILDIRIM (Namık Kemal Üniversitesi)

Doç. Dr. Engin HEPAKSAZ (İzmir Katip Çelebi Üniversitesi)

Doç. Dr. Esra KABAKLARLI (Selçuk Üniversitesi)

Doç. Dr. Fatma Nur YORGANCILAR (Selçuk Üniversitesi)

Doç. Dr. Kasım TATLILIOĞLU (Bingöl Üniversitesi)

Doç. Dr. Mehmet AYTEKİN (Gaziantep Üniversitesi)

Doç. Dr. Murat YAMAN (Kütahya Dumlupınar Üniversitesi)

Doç. Dr. Recep ULUCAK (Erciyes Üniversitesi) Doç. Dr. Sıtkı ULUERLER (Bingöl Üniversitesi) Doç. Dr. Yasemin ŞEN (İstanbul Üniversitesi)

Doç. Dr. Yaşar BAŞ (Bingöl Üniversitesi) Doç. Dr. Yılmaz IRMAK (Bingöl Üniversitesi) Doç. Dr. Zehra BOZBAY (İstanbul Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi A. Turan ÖZTÜRK (THK

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Oğuz DEMİR (İstanbul Ticaret Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Ali Ülvi ÖZBEY (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Aydın ASLAN (Selçuk Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Aygülen KAYAHAN KARAKUL

(İzmir Katip Çelebi Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Berat ÇİÇEK (Muş Alparslan

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Bilal ÖZEL (Bingöl Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Canser KARDAŞ (Muş Alparslan

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Ebru ÇOBAN (Bingöl Üniversitesi)

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Fatma AKYÜZ (Uşak Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Fevziye EKER (Ordu Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Fikret OSMAN (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Gülşen AYDIN (Ankara Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Haşim BAĞCI (Aksaray Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Hıdır APAK (Bingöl Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi İsmail Fatih CEYHAN (Bartın

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Konur Alp DEMİR (Namık Kemal Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet ELALDI (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet GÜVEN (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Müslüm POLAT (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Nesip DEMİRBİLEK (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Nuri YEŞİLYURT (Ankara Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Okan ÇOLAK (Harran Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Osman ÖZER (Bingöl Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Özen AKÇAKANAT (Süleyman

Demirel Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Özlem ULUCAN (Bingöl

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Rahman DAĞ (Adıyaman Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Samet ÇEVİK (Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Samet KALECİK (Bitlis Eren Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Sami BASKIN (Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Sevdiye ERSOY YILMAZ (Çankırı Karatekin Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Sırrı TİRYAKİ (Bingöl Üniversitesi) Dr. Öğr. Üyesi Süleyman GÜRBÜZ (Bozok

Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Yavuz TÜRKAN (Bingöl Üniversitesi)

Dr. Öğr. Üyesi Veysel ERAT (Bitlis Eren Üniversitesi)

(5)

Kemal ERKİŞİ, Semra BOĞA

HIGH-TECHONOLOGY PRODUCTS EXPORT AND ECONOMIC GROWTH: A PANEL DATA ANALYSIS FOR EU-15 COUNTRIES YÜKSEK TEKNOLOJİLİ ÜRÜN İHRACATI VE EKONOMİK BÜYÜME: AB-15 ÜLKELERİ İÇİN PANEL VERİ ANALİZİ

669

Yakup BURAK, Emine AHMETOĞLU

OTİZMLİ ÇOCUKLARIN EĞİTSEL YERLEŞTİRİLMESİ, KAYNAŞTIRILMASI VE BÜTÜNLEŞTİRİLMESİNE YÖNELİK ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİNİN BELİRLENMESİ

EXPLORING TEACHERS’ VIEWS ABOUT EDUCATIONAL PLACEMENT, INCLUSION AND INTEGRATION OF CHILDREN WITH AUTISM

685

Abdulkadir ÖZDEMİR

MURAT TEPE’DE ELE GEÇEN URARTU DÖNEMİ METAL ESERLERİ URARTU (URARTIAN) PERIOD METAL ARTIFACTS AT MURAT TEPE

731

Mustafa DESTE, Melike HALİFEOĞLU

PERAKENDE TİCARET SEKTÖRÜNDEKİ İŞLETMELERİN TEDARİK ZİNCİRİ YÖNETİMİ AÇISINDAN FİNANSAL PERFORMANS

KRİTERLERİNİN BELİRLENMESİ: BIST’DE BİR UYGULAMA DETERMINATION OF FINANCIAL PERFORMANCE CRITERIA FOR THE SUPPLY CHAIN MANAGEMENT IN RETAIL TRADE INDUSTRY: AN APPLICATION IN BIST

751

Emre ÇITAK

SAVAŞ STRATEJİSİNDE İSTİHBARATIN ÖNEMİ

THE IMPORTANCE OF INTELLIGENCE IN WAR STRATEGY

775

Dilek TANDOĞAN

THE IMPACT OF EXPORT ON EMPLOYMENT: PANEL DATA ANALYSIS FOR REGIONAL BASE IN TURKEY

İHRACATIN İSTİHDAMA ETKİSİ: TÜRKİYE İÇİN BÖLGESEL BAZDA PANEL VERİ ANALİZİ

799

Tuba ÖZKAN

BIST’TE İŞLEM GÖREN MEVDUAT BANKALARININ TOPSIS YÖNTEMİYLE FİNANSAL PERFORMANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

THE EVAULATION OF THE FINANCIAL PERFORMANCES OF THE DEPOSIT BANKS TRADED ON BIST WITH TOPSIS METHOD

(6)

731

Geliş: 21.05.2019 / Kabul: 30.09.2019 DOI: 10.29029/busbed.568295

Abdulkadir ÖZDEMİR

1

MURAT TEPE’DE ELE GEÇEN URARTU

DÖNEMİ METAL ESERLERİ

WHITE, S. W., SCAHILL, L., KLIN, A., KOENIG, K., & VOLKMAR, F. R. (2007), Educational placements and service use patterns of individuals with autism spectrum disorders. Journal of autism and developmental

disorders, 37 (8), 1403-1412.

YAZICI, D. N., & AKMAN, B. (2018), Okul öncesi öğretmenlerinin otizmli çocukların kaynaştırılması hakkındaki düşüncelerinin incelenmesi.

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 19(1), 105-128. doi: 10.21565/ozelegitimdergisi.284253

YILMAZ, E., & BATU, E. S. (2016), Farklı branştan ilkokul öğretmenlerinin bireyselleştirilmiş eğitim programi, yasal düzenlemeler ve kaynaştirma uygulamalari hakkindaki görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim

Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 17 (03), 247-268.

MURAT TEPE’DE ELE GEÇEN URARTU DÖNEMİ

METAL ESERLERİ

Abdulkadir ÖZDEMİR

1

---

Geliş: 21.05.2019 / Kabul: 30.09.2019

DOI: (Editör Tarafından Doldurulacak)

Öz

Bu çalışma; Bingöl bölgesinde Murat Nehri kenarında doğal bir tepe üzerinde bulunan Murat Tepe’de yapılan kurtarma kazısı sonuçlarında ele geçen Urartu dönemi metal eserlerini tanıtır.2 Murat Tepe’de, MÖ 9-7. yüzyıllarda hüküm sürmüş Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının yerel izleri görülmektedir. Bu yerleşimin büyük olasılıkla Urartu krallığının yerleşim merkezi ile krallığın batı sınırında bulunan Elazığ bölgesi (Alzi) arasındaki iletişimi sağlayan sofistike karayolu güzergahı üzerinde bir konaklama istasyonu olduğu düşünülmektedir. Çünkü bu yerleşimde çok odalı ve köşeleri rizalitli bir dikdörtgen yapıya ait mimari kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Burada yapılan kazılarda ele geçen buluntular arasında tanımlanan seramiklerin Urartu merkezinde kullanılan seramik geleneğinin yerel ve yöresel örneklerini temsil ettiği görülmektedir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan metal eserler; bileklik, boyunluk, yüzük ve küpeler, iğneler, fibula ve kemer parçaları yine yerel özellikler sergiler. Murat Tepe metal eserleri Orta Demir Çağ’da Bingöl bölgesinde Urartu varlığı konusunda sahip olduğumuz arkeolojik bilgilerimize önemli oranda yeni bir katkı sağlar nitelikte olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu, Bingöl, Urartu, Metal Eserler, Fibula.

1_{Dr. Öğr. Üyesi, Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Arkeoloji Bölümü,} aozdemir@firat.edu.tr, ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3333-9118.

2_{Murat Tepe eserlerini çalışmama ve yayımlamama izin veren Murat Tepe Kazı Başkanı ve} Elazığ Müze Müdürü sayın Ziya KILINÇ’a içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca Elazığ Müzesi uzmanlarından arkeolog Mikail TOFUR, Yusuf AĞTAŞ, Ergün DEMİR ve Bilal AYDIN’a teşekkürü bir borç bilirim. Murat Tepe kazısı ekip üyelerimize özveri ile çalıştıklarından dolayı teşekkür ederim.

MURAT TEPE’DE ELE GEÇEN URARTU DÖNEMİ

METAL ESERLERİ

Abdulkadir ÖZDEMİR

1

---

Geliş: 21.05.2019 / Kabul: 30.09.2019

DOI: (Editör Tarafından Doldurulacak)

Öz

Bu çalışma; Bingöl bölgesinde Murat Nehri kenarında doğal bir tepe üzerinde bulunan Murat Tepe’de yapılan kurtarma kazısı sonuçlarında ele geçen Urartu dönemi metal eserlerini tanıtır.2 Murat Tepe’de, MÖ 9-7. yüzyıllarda hüküm sürmüş Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının yerel izleri görülmektedir. Bu yerleşimin büyük olasılıkla Urartu krallığının yerleşim merkezi ile krallığın batı sınırında bulunan Elazığ bölgesi (Alzi) arasındaki iletişimi sağlayan sofistike karayolu güzergahı üzerinde bir konaklama istasyonu olduğu düşünülmektedir. Çünkü bu yerleşimde çok odalı ve köşeleri rizalitli bir dikdörtgen yapıya ait mimari kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Burada yapılan kazılarda ele geçen buluntular arasında tanımlanan seramiklerin Urartu merkezinde kullanılan seramik geleneğinin yerel ve yöresel örneklerini temsil ettiği görülmektedir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan metal eserler; bileklik, boyunluk, yüzük ve küpeler, iğneler, fibula ve kemer parçaları yine yerel özellikler sergiler. Murat Tepe metal eserleri Orta Demir Çağ’da Bingöl bölgesinde Urartu varlığı konusunda sahip olduğumuz arkeolojik bilgilerimize önemli oranda yeni bir katkı sağlar nitelikte olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu, Bingöl, Urartu, Metal Eserler, Fibula.

1_{Dr. Öğr. Üyesi, Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Arkeoloji Bölümü,} aozdemir@firat.edu.tr, ORCID: https://orcid.org/0000-0003-3333-9118.

2_{Murat Tepe eserlerini çalışmama ve yayımlamama izin veren Murat Tepe Kazı Başkanı ve} Elazığ Müze Müdürü sayın Ziya KILINÇ’a içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca Elazığ Müzesi uzmanlarından arkeolog Mikail TOFUR, Yusuf AĞTAŞ, Ergün DEMİR ve Bilal AYDIN’a teşekkürü bir borç bilirim. Murat Tepe kazısı ekip üyelerimize özveri ile çalıştıklarından dolayı teşekkür ederim.

(7)

URARTU (URARTIAN) PERIOD METAL ARTIFACTS AT MURAT TEPE Abstract

This paper; introduces the results of a rescue excavation conducted at the site of Murat Tepe, located on a natural hillock along the banks of the Murat River. In Murat Tepe, local traces of the Urartian art of jewelry, one of the strongest civilizations of the Near East, reigned in 9-7 BC. The site most likely acted as a way-station (or staging-post) within the sophisticated land-based Urartian road network that connected the heartland of the Urartian kingdom to the Elazığ region (Alzi) on its western frontier during the Middle Iron Age. Because in this settlement, architectural remains belonging to a rectangular structure with many rooms and projecting buttresses on the corners rizalite were uncovered. The pottery assemblage recovered from the site represents regional versions of typical Urartian pottery, while metal objects such as bronze eyelet-type pins, bracelets, earrings, ring necklace, fibula, and belts display characteristic features of comparable finds known to us from major excavated Urartian sites of this period. The metal works of Murat Tepe make a significant contribution to our archeological knowledge about the existence of Urartu in Bingöl region in the Middle Iron Age.

Keywords: Eastern Anatolia, Bingöl, Urartu (Urartian), Metal Artifacts,

Fibula.

Giri

Murat Tepe; Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Yukarı Fırat Bölümü’nün Bingöl ili Solhan ilçesine bağlı Murat köyünün 30 m güneyinde, Murat Nehri kıyısında yer almaktadır Şek. . Murat Norik öyük olarak tescillenen ve ismini içinde bulunduğu köyden alan yerleşme, denizden 0 m yükseklikte, doğu-batı uzantılı 3 m büyüklüğünde ve m yükseklikte oval formlu olup, doğal bir tepenin üzerine kurulmuştur Şek. . Murat Tepe, Bingöl il merkezinin yaklaşık 0 kilometre doğusunda, Solhan ilçe merkezinin yaklaşık kilometre güneybatısında yer almaktadır.

Bingöl avzası/Ovası ve çevresi Orta liyosen sonlarında belirmiş, Üst liyosen sonlarında ortaya çıkmış ve leistosen dönemin sonlarına doğru ise günümüzdeki şeklini almıştır Tonbul, 0: 3 0 . Bingöl, Murat ve kollarının fazlaca gömülmediği bir plato görünümündedir. Zaman içerisinde gerçekleşen jeomorfolojik olaylarla Murat Nehri’nin yatağına az gömüldüğü anlaşılmakta olup, holosen dönemde Murat Nehri’nin yer yer menderesler çizerek vadi

tabanlarını ova yüzeyinden 0 ile 0 m arasında değişen derinlikte yardığı belirlenmiştir Tonbul, 0: 3 . Akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinin topografyanın şekillenmesinin yanı sıra prehistorik dönemlerde yer seçiminde de etkin rol oynadığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda yüksek dağların derin vadilerinden akan ve debisi oldukça yüksek olan Murat Nehri, menderes yaptığı ve sığlaştığı bir alanın Demir Çağı’nda yerleşim alanı olarak seçilmesinde coğrafyanın büyük bir etkisi olduğu görülmektedir zdemir vd., 0 : .

Yerleşme, köy yerleşiminin yakınında kalması ve hemen yanından demiryolu ve karayolu geçmesi sebebiyle çok tahribata uğramıştır. Yakın zamana kadar yerleşimin üzerinde modern bir yapı bulunmaktaydı. Yerleşmenin batısından ve kuzeyinden de geçen demiryolu ağının inşası sırasında, sorumlu mühendis tarafından, yerleşme üzerine bir ev inşa edilmiştir. Bu evin inşası yerleşmeye oldukça zarar vermiştir. üneyinden geçen karayolu çalışmaları sırasında yerleşmenin güney etekleri de tahrip olmuştur. Ayrıca yerleşmenin üzerinde bir bayrak direği yer almaktaydı. En büyük tahribat ise yerleşmenin doğusunda ve batısında olmuştur. Bu alanlardan yol yapım çalışmaları için iş makineleri ile toprak alınmıştır. Burada oluşan kesitte yerleşmenin ana kaya üzerine oturan oval görünümlü doğal bir tepe üzerinde yer aldığı tespit edilmiştir

zdemir vd., 0 : .

Urartular’ın, M . binyılın ilk yarısında, an avzası’nın bulunduğu bölgede merkezi bir krallık sistemi kuran, başkenti an Kalesi/Tuşpa olan, Doğu Anadolu, Kafkas ötesi ve Kuzeybatı İran bölgeleri gibi geniş bir coğrafyada egemenliğini sürdürdüğü bilinmektedir Erzen, Sevin, 0 Belli, 00 a Köroğlu, 0 . Bu dönem özellikle an bölgesi ve çevresinden iyi bilinmektedir. M . binyılın ilk yarısına ait Bingöl ve çevresi hakkında daha çok . Sevin’in - yılları arasında gerçekleştirmiş olduğu yüzey araştırmalarından bilgi edinilmektedir Sevin, a . Bu bölgede şimdilik arkeolojik kazısı yapılmış tek yerleşim olma özeliği gösteren Murat Tepe’de ele geçen metal eserleri, Doğu Anadolu’da M - . yüzyıllarda hüküm sürmüş, Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının yerel izlerinin görülmesi açısından önem arz etmektedir.

Murat Tepe

Murat Tepe’de 0 yılı arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda, volkanik ve Metamorfik Şist’ten oluşan doğal bir tepe üzerinde yer alan yerleşmede, temel kalınlıkları . - . m arasında değişen, taş temel seviyesi korunmuş olan, Konaklama İstasyonu işlevi gören bir mimari yapı ortaya çıkarılmıştır. Bu yapı, çamur harç ile tutturulmuş taş temel üzerine kerpiç üst yapıdan oluşmaktadır.

(8)

733

URARTU (URARTIAN) PERIOD METAL ARTIFACTS AT MURAT TEPE Abstract

This paper; introduces the results of a rescue excavation conducted at the site of Murat Tepe, located on a natural hillock along the banks of the Murat River. In Murat Tepe, local traces of the Urartian art of jewelry, one of the strongest civilizations of the Near East, reigned in 9-7 BC. The site most likely acted as a way-station (or staging-post) within the sophisticated land-based Urartian road network that connected the heartland of the Urartian kingdom to the Elazığ region (Alzi) on its western frontier during the Middle Iron Age. Because in this settlement, architectural remains belonging to a rectangular structure with many rooms and projecting buttresses on the corners rizalite were uncovered. The pottery assemblage recovered from the site represents regional versions of typical Urartian pottery, while metal objects such as bronze eyelet-type pins, bracelets, earrings, ring necklace, fibula, and belts display characteristic features of comparable finds known to us from major excavated Urartian sites of this period. The metal works of Murat Tepe make a significant contribution to our archeological knowledge about the existence of Urartu in Bingöl region in the Middle Iron Age.

Keywords: Eastern Anatolia, Bingöl, Urartu (Urartian), Metal Artifacts,

Fibula.

Giri

Murat Tepe; Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Yukarı Fırat Bölümü’nün Bingöl ili Solhan ilçesine bağlı Murat köyünün 30 m güneyinde, Murat Nehri kıyısında yer almaktadır Şek. . Murat Norik öyük olarak tescillenen ve ismini içinde bulunduğu köyden alan yerleşme, denizden 0 m yükseklikte, doğu-batı uzantılı 3 m büyüklüğünde ve m yükseklikte oval formlu olup, doğal bir tepenin üzerine kurulmuştur Şek. . Murat Tepe, Bingöl il merkezinin yaklaşık 0 kilometre doğusunda, Solhan ilçe merkezinin yaklaşık kilometre güneybatısında yer almaktadır.

Bingöl avzası/Ovası ve çevresi Orta liyosen sonlarında belirmiş, Üst liyosen sonlarında ortaya çıkmış ve leistosen dönemin sonlarına doğru ise günümüzdeki şeklini almıştır Tonbul, 0: 3 0 . Bingöl, Murat ve kollarının fazlaca gömülmediği bir plato görünümündedir. Zaman içerisinde gerçekleşen jeomorfolojik olaylarla Murat Nehri’nin yatağına az gömüldüğü anlaşılmakta olup, holosen dönemde Murat Nehri’nin yer yer menderesler çizerek vadi

tabanlarını ova yüzeyinden 0 ile 0 m arasında değişen derinlikte yardığı belirlenmiştir Tonbul, 0: 3 . Akarsuların aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinin topografyanın şekillenmesinin yanı sıra prehistorik dönemlerde yer seçiminde de etkin rol oynadığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda yüksek dağların derin vadilerinden akan ve debisi oldukça yüksek olan Murat Nehri, menderes yaptığı ve sığlaştığı bir alanın Demir Çağı’nda yerleşim alanı olarak seçilmesinde coğrafyanın büyük bir etkisi olduğu görülmektedir zdemir vd., 0 : .

Yerleşme, köy yerleşiminin yakınında kalması ve hemen yanından demiryolu ve karayolu geçmesi sebebiyle çok tahribata uğramıştır. Yakın zamana kadar yerleşimin üzerinde modern bir yapı bulunmaktaydı. Yerleşmenin batısından ve kuzeyinden de geçen demiryolu ağının inşası sırasında, sorumlu mühendis tarafından, yerleşme üzerine bir ev inşa edilmiştir. Bu evin inşası yerleşmeye oldukça zarar vermiştir. üneyinden geçen karayolu çalışmaları sırasında yerleşmenin güney etekleri de tahrip olmuştur. Ayrıca yerleşmenin üzerinde bir bayrak direği yer almaktaydı. En büyük tahribat ise yerleşmenin doğusunda ve batısında olmuştur. Bu alanlardan yol yapım çalışmaları için iş makineleri ile toprak alınmıştır. Burada oluşan kesitte yerleşmenin ana kaya üzerine oturan oval görünümlü doğal bir tepe üzerinde yer aldığı tespit edilmiştir

zdemir vd., 0 : .

Urartular’ın, M . binyılın ilk yarısında, an avzası’nın bulunduğu bölgede merkezi bir krallık sistemi kuran, başkenti an Kalesi/Tuşpa olan, Doğu Anadolu, Kafkas ötesi ve Kuzeybatı İran bölgeleri gibi geniş bir coğrafyada egemenliğini sürdürdüğü bilinmektedir Erzen, Sevin, 0 Belli, 00 a Köroğlu, 0 . Bu dönem özellikle an bölgesi ve çevresinden iyi bilinmektedir. M . binyılın ilk yarısına ait Bingöl ve çevresi hakkında daha çok . Sevin’in - yılları arasında gerçekleştirmiş olduğu yüzey araştırmalarından bilgi edinilmektedir Sevin, a . Bu bölgede şimdilik arkeolojik kazısı yapılmış tek yerleşim olma özeliği gösteren Murat Tepe’de ele geçen metal eserleri, Doğu Anadolu’da M - . yüzyıllarda hüküm sürmüş, Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının yerel izlerinin görülmesi açısından önem arz etmektedir.

Murat Tepe

Murat Tepe’de 0 yılı arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda, volkanik ve Metamorfik Şist’ten oluşan doğal bir tepe üzerinde yer alan yerleşmede, temel kalınlıkları . - . m arasında değişen, taş temel seviyesi korunmuş olan, Konaklama İstasyonu işlevi gören bir mimari yapı ortaya çıkarılmıştır. Bu yapı, çamur harç ile tutturulmuş taş temel üzerine kerpiç üst yapıdan oluşmaktadır.

(9)

Dikdörtgen planlı yapının korunan ölçüleri dıştan m boyutlarındadır. Bu yapının özellikle iyi korunmuş . m kalınlığındaki kuzeydoğu ve kuzeybatı rizalitli köşeleri dikkat çekicidir, güneybatı ve güneydoğu köşeleri ise tahrip olmuştur. Aynı zamanda kuzeydoğu-güneybatı uzantılı karşılıklı uzanan m kalınlığındaki kuzey ve güney çevre duvarları da rizalitlidir. Çevre duvarlarının dış yüzeyi rizalit tekniğinde çıkıntılarla desteklenmiştir. üney çevre duvarı üzerinde ise . m genişliğinde bir giriş tespit edilmiştir. Yapıya güneydeki girişin önünde yer alan taş döşeli bir alandan girilmektedir.

Murat Tepe’deki bu mimari yapının, direk ana kaya üzerindeki zemine inşa edilmiş Orta Demir Çağı/Urartu Krallığı’na tarihlendirilen tek dönemlik Konaklama İstasyonu işlevinde kullanıldığı anlaşılmıştır. Ayrıca bu yapının üzerine . ve 0. yüzyılları arasına tarihlenen eç döneme ait Bizans mimari izler’de yer almaktadır. eç dönem mimari tabakadan elde edilen bir kömür numunesinin radyokarbon tarihine göre Tübitak-0 MS 3- sigma arasında bir tarih vermiştir. Bu geç dönemdeki yapıların inşası sırasında, Konaklama İstasyonu yapısının tahrip edildiği, özellikle bu inşa faaliyetleri hem binanın içindeki bölümlere zarar verilmesine, hem de binanın içinde gerçekleştirilen faaliyetlerin türüne ilişkin bağlamsal bilgilerin kaybolmasına neden olduğu anlaşılmıştır.

Bölgede Urartu varlığı Bingöl-Merkezde Kaleönü Sevin, : - , Res. - a: Res. Köroğlu, : 30, Res.3 , Bingöl- enç arasında Samantepe Sevin, a: - , Res. - , Bingöl-Solhan arasında Zulümtepe Sevin, : - , Res. - : Res.0 :3, Köroğlu, : , Res.3 ve Solhan ilçesi merkezinde yer alan ankurtarantepe Sevin, : , Res. - 3 Köroğlu, : , Res.3 yerleşmelerinden bilinmektedir. Murat Tepe’deki gibi mimari yapılar, Bingöl’deki Kaleönü ve Zulümtepe yerleşmelerinde yapılan önceki araştırmalar sonucunda yollarla ilişkili ulaşım ağı içerisinde değerlendirilen konaklama istasyon yapıları olarak tanımlanmıştır

Sevin, : - : - 19 a: - b: 3 199 :

-Köroğlu, : -3 .

Murat Tepe’de siyahımsı, grimsi, devetüyü ve kahverenginin koyu ve açık tonlarında değişen hamur renklerine sahip, tamamen yerel üretim elde ve çarkta biçimlendirilen kapların, Doğu Anadolu M . binyıl geleneğiyle benzer özellikler sergilediği, özellikle de Urartu/Yeni Assur kap tiplerinin biçimsel taklitleri olduğu anlaşılmıştır. Murat Tepe’de görülen ana tipler çanaklar, kaseler, çömlekler, çömlekcikler, bardak, yonca ağızlı testi ve küplerdir. Seramiklerde düz

dipler, yuvarlak dipler ve halka dipler ön plandadır. Seramikler üzerinde ise genelde dikey ve yatay kuplar görülür.

Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Orta Demir Çağı’na tarihlenen bazı yerleşimlerden Norşuntepe .-3. yapı katları auptmann, : Lev. / 197 : - 3, Lev. : - , Üçtepe .- . yapı katları Köroğlu, 1998: 40-41, Res. : - , Res. : - , Res. 0: , , Kumru Tarlasında kse vd., 0 : 3 , Res. , Ayanis Kozbe vd., 00 : pl.I, II/ - , III/ , I / - 3, III, I , Çavuştepe I Erzen, 1978: 49, Res.3 : / , an Kalesi Sevin, 1994: 227, Res. : / Tarhan, : Res. : , : , an/Karagündüz de Sevin, 1999: Res. : - ele geçen seramikleriyle Murat Tepe’de elde ve çarkta yapılan yerel üretim kapları arasında form açısından bire bir benzer özellikler görülmektedir. Urartu merkezlerinin birçoğunda kırmızı perdahlı seramiklerin M . yüzyılda ortaya çıktığı, geliştiği ve kullanımının devam ettiği kabul edilir Tarhan ve Sevin, / : footnote Burney ve Lang, : Erdem ve Konyar, 20 : . Demir Çağı’nda taşra yerleşimlerinde yerel kültürün, daha hızlı ve yoğun üretilen düz yüzeyli kapların kullanıldığı bilinir kse ve örmüş, 0 : 0 . Bu bağlamda Murat Tepe’de ele geçen çanak çömleklerin yerli üretim Orta Demir Çağı kapları olmakla birlikte, form ve biçim özellikleri bakımından M . ve . yüzyıl kap repertuvarı ile benzer özellikler gösterdiği söylenebilir.

Murat Tepe’de D karelajında Mezar 1 olarak adlandırılan, basit toprak gömü şeklinde, yarı hocker tarzında, yanında hediyeleri ile birlikte, bir iskelete ait kemikler ortaya çıkarılmıştır. Mezar ’de bireyin kafatasına ait kemikler, ayrıca çok az kol ve bacak kemikleri ele geçmiştir. Bireyin kafatası üzerinde bir adet bronz iğne, kafatası yakınında bir adet küpe ve bir kase, kollarının yakınında bir adet bileklik ve ayaklarının yanında bir çömlekcik, dizlerinin yakınındaki alanda da bir boncuk ele geçen buluntular arasındadır. Mezar ’de ele geçen in

situ buluntuların haricinde, iskeletin yakınlarında bu mezara ait olduğunu

düşünülen bronz eserler de ele geçmiştir.

Bu tarz basit ve ekonomik mezarların Urartu halkı arasında yaygın olduğu düşünülse de Çevik, 000: , Urartuların az bilinen bir gömü türü olduğu ileri sürülmektedir Sevin, 0 : , 3 . Bu tip gömü türü uygulaması hakkında daha çok an bölgesindeki Kalecik ğün, a: 3 , Karagündüz Sevin ve Kavaklı, : 3 0 : , Yoncatepe Belli ve Kavaklı, 00 : 3 , Res. - ve Altıntepe Sevin vd., 000: - , Res. , Çizim nekropol kazılarından bilgi edinilmektedir. Mezar ve buluntuları, tipik Urartu dönemi mezar ve ölü gömme geleneğini yansıtmaktadır. Küpe, iğne ve bileklik gibi takılardan oluşan buluntulardan yola çıkılarak, bu mezarın kadın bireye ait olduğu söylenebilir.

(10)

735

Dikdörtgen planlı yapının korunan ölçüleri dıştan m boyutlarındadır. Bu yapının özellikle iyi korunmuş . m kalınlığındaki kuzeydoğu ve kuzeybatı rizalitli köşeleri dikkat çekicidir, güneybatı ve güneydoğu köşeleri ise tahrip olmuştur. Aynı zamanda kuzeydoğu-güneybatı uzantılı karşılıklı uzanan m kalınlığındaki kuzey ve güney çevre duvarları da rizalitlidir. Çevre duvarlarının dış yüzeyi rizalit tekniğinde çıkıntılarla desteklenmiştir. üney çevre duvarı üzerinde ise . m genişliğinde bir giriş tespit edilmiştir. Yapıya güneydeki girişin önünde yer alan taş döşeli bir alandan girilmektedir.

Murat Tepe’deki bu mimari yapının, direk ana kaya üzerindeki zemine inşa edilmiş Orta Demir Çağı/Urartu Krallığı’na tarihlendirilen tek dönemlik Konaklama İstasyonu işlevinde kullanıldığı anlaşılmıştır. Ayrıca bu yapının üzerine . ve 0. yüzyılları arasına tarihlenen eç döneme ait Bizans mimari izler’de yer almaktadır. eç dönem mimari tabakadan elde edilen bir kömür numunesinin radyokarbon tarihine göre Tübitak-0 MS 3- sigma arasında bir tarih vermiştir. Bu geç dönemdeki yapıların inşası sırasında, Konaklama İstasyonu yapısının tahrip edildiği, özellikle bu inşa faaliyetleri hem binanın içindeki bölümlere zarar verilmesine, hem de binanın içinde gerçekleştirilen faaliyetlerin türüne ilişkin bağlamsal bilgilerin kaybolmasına neden olduğu anlaşılmıştır.

Bölgede Urartu varlığı Bingöl-Merkezde Kaleönü Sevin, : - , Res. - a: Res. Köroğlu, : 30, Res.3 , Bingöl- enç arasında Samantepe Sevin, a: - , Res. - , Bingöl-Solhan arasında Zulümtepe Sevin, : - , Res. - : Res.0 :3, Köroğlu, : , Res.3 ve Solhan ilçesi merkezinde yer alan ankurtarantepe Sevin, : , Res. - 3 Köroğlu, : , Res.3 yerleşmelerinden bilinmektedir. Murat Tepe’deki gibi mimari yapılar, Bingöl’deki Kaleönü ve Zulümtepe yerleşmelerinde yapılan önceki araştırmalar sonucunda yollarla ilişkili ulaşım ağı içerisinde değerlendirilen konaklama istasyon yapıları olarak tanımlanmıştır

Sevin, : - : - 19 a: - b: 3 199 :

-Köroğlu, : -3 .

Murat Tepe’de siyahımsı, grimsi, devetüyü ve kahverenginin koyu ve açık tonlarında değişen hamur renklerine sahip, tamamen yerel üretim elde ve çarkta biçimlendirilen kapların, Doğu Anadolu M . binyıl geleneğiyle benzer özellikler sergilediği, özellikle de Urartu/Yeni Assur kap tiplerinin biçimsel taklitleri olduğu anlaşılmıştır. Murat Tepe’de görülen ana tipler çanaklar, kaseler, çömlekler, çömlekcikler, bardak, yonca ağızlı testi ve küplerdir. Seramiklerde düz

dipler, yuvarlak dipler ve halka dipler ön plandadır. Seramikler üzerinde ise genelde dikey ve yatay kuplar görülür.

Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan Orta Demir Çağı’na tarihlenen bazı yerleşimlerden Norşuntepe .-3. yapı katları auptmann, : Lev. / 197 : - 3, Lev. : - , Üçtepe .- . yapı katları Köroğlu, 1998: 40-41, Res. : - , Res. : - , Res. 0: , , Kumru Tarlasında kse vd., 0 : 3 , Res. , Ayanis Kozbe vd., 00 : pl.I, II/ - , III/ , I / - 3, III, I , Çavuştepe I Erzen, 1978: 49, Res.3 : / , an Kalesi Sevin, 1994: 227, Res. : / Tarhan, : Res. : , : , an/Karagündüz de Sevin, 1999: Res. : - ele geçen seramikleriyle Murat Tepe’de elde ve çarkta yapılan yerel üretim kapları arasında form açısından bire bir benzer özellikler görülmektedir. Urartu merkezlerinin birçoğunda kırmızı perdahlı seramiklerin M . yüzyılda ortaya çıktığı, geliştiği ve kullanımının devam ettiği kabul edilir Tarhan ve Sevin, / : footnote Burney ve Lang, : Erdem ve Konyar, 20 : . Demir Çağı’nda taşra yerleşimlerinde yerel kültürün, daha hızlı ve yoğun üretilen düz yüzeyli kapların kullanıldığı bilinir kse ve örmüş, 0 : 0 . Bu bağlamda Murat Tepe’de ele geçen çanak çömleklerin yerli üretim Orta Demir Çağı kapları olmakla birlikte, form ve biçim özellikleri bakımından M . ve . yüzyıl kap repertuvarı ile benzer özellikler gösterdiği söylenebilir.

Murat Tepe’de D karelajında Mezar 1 olarak adlandırılan, basit toprak gömü şeklinde, yarı hocker tarzında, yanında hediyeleri ile birlikte, bir iskelete ait kemikler ortaya çıkarılmıştır. Mezar ’de bireyin kafatasına ait kemikler, ayrıca çok az kol ve bacak kemikleri ele geçmiştir. Bireyin kafatası üzerinde bir adet bronz iğne, kafatası yakınında bir adet küpe ve bir kase, kollarının yakınında bir adet bileklik ve ayaklarının yanında bir çömlekcik, dizlerinin yakınındaki alanda da bir boncuk ele geçen buluntular arasındadır. Mezar ’de ele geçen in

situ buluntuların haricinde, iskeletin yakınlarında bu mezara ait olduğunu

düşünülen bronz eserler de ele geçmiştir.

Bu tarz basit ve ekonomik mezarların Urartu halkı arasında yaygın olduğu düşünülse de Çevik, 000: , Urartuların az bilinen bir gömü türü olduğu ileri sürülmektedir Sevin, 0 : , 3 . Bu tip gömü türü uygulaması hakkında daha çok an bölgesindeki Kalecik ğün, a: 3 , Karagündüz Sevin ve Kavaklı, : 3 0 : , Yoncatepe Belli ve Kavaklı, 00 : 3 , Res. - ve Altıntepe Sevin vd., 000: - , Res. , Çizim nekropol kazılarından bilgi edinilmektedir. Mezar ve buluntuları, tipik Urartu dönemi mezar ve ölü gömme geleneğini yansıtmaktadır. Küpe, iğne ve bileklik gibi takılardan oluşan buluntulardan yola çıkılarak, bu mezarın kadın bireye ait olduğu söylenebilir.

(11)

Mezarlarda bireyin yaşarken kullandığı eşyalar ile birlikte gömüldüğü ve bu eşyalardan yola çıkılarak da cinsiyet ayrımı yapılabildiği bilinmektedir (Çevik, 2000: 79; Sevin, 2012: 129,131). Genellikle mezarlara bırakılan hediyelerin sağlam bırakılmadığı düşünülürken (Çevik, 000: , Mezar ’in buluntularının sağlam olması dikkat çekicidir. zellikle kafatası üzerine bırakılan iğnenin sembolik bir anlamı olmasının yanı sıra bu durum bedenin giysiye sarılarak gömüldüğüne de işaret etmektedir.

karelajında, yerleşmenin güneybatı kısmında Mezar 2 olarak adlandırılan, dörtgen forma sahip bir mek n ortaya çıkarılmıştır zdemir vd., 0 : . Mek nın yeraltına ana kaya oyularak ve düzgün yüzeyli taşlarla örülerek inşa edildiği anlaşılmıştır. Yaklaşık . . m boyutlarında olan dikdörtgen planlı, tek odalı mek n, tüf karışımı volkanik bir kayaç olan ignimbirit taşından, düzgün yüzeyli kesme taşlarla inşa edilmiştir. Mezar 2’nin girişi batıda olup büyük bir kısmı tahrip olmuş diğer yan duvarlarının ise temel seviyesinde birkaç taş sırası korunarak günümüze ulaşmıştır. Mezar ’nin güneydoğu köşesinde Urartu dönemi bronz işçiliği gösteren kemer parçaları ele geçmiştir.

Murat Tepe Urartu Dönemi Metal Eserleri

Murat Tepe’de M - . yüzyıllarda hüküm sürmüş Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının izleri görülmektedir. Murat Tepe’de 0 yılında yapılan arkeolojik kurtarma kazı çalışmaları sonucunda ele geçen metal eserlerden, bu çalışma kapsamında adet bronz ve 1 adet gümüş eser ayrıntılı olarak incelenmiş ve kataloglanmıştır. Katalog sıralamasına göre bu metal eserler iğneler, bileklikler, boyunluk, küpeler, yüzük, fibula ve kemer parçalarından oluşmaktadır.

İ neler: Yerleşmede biri topuz başlı diğeri mantar başlı olmak üzere iki

adet bronz delikli iğne ele geçmiştir. İlki Kat. No , Şek. 3.1; 4. karelajında ortaya çıkarılmıştır ve bu iğnenin mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu alanda birbirine yakın olarak bulunan 3, ve no.’lu örnekler birlikte ele geçmiştir. Bu karelajdaki eç dönem yapılarının duvar temelleri inşası sırasında mezar yapısının tahrip edildiği etrafta dağınık bir şekilde çok az sayıda insan kemiklerinin bulunmasından ileri sürülmektedir. İkincisi Kat. No , Şek. 3.2; . D karelajında, Mezar ’de bireyin kafatası üzerinde in situ olarak ele geçmiştir. zellikle mezar hediyesi olarak bırakıldığı anlaşılan bu iğnenin, bireyin yaşarken kullandığı eşyalar ile birlikte gömülen kadın bireye ait olduğu söylenebilir. Bireyin kafatası üzerine iğne bırakılarak yapılan gömü türü uygulaması, an bölgesinde atnos yakınlarında yer alan Dedeli köyünde yapılan Urartu mezarlarından bilinir ğün, a: . Ayrıca iğnelere, an

Karagündüz Sevin ve Kavaklı, : 3 0) ve Altıntepe Sevin vd., 000: , Çizim : , ) nekropollerinde çoğunlukla iskeletlerin göğüs kısmında boncuklarla birlikte rastlanmıştır Arslan Sevin, 00 : 0 . Urartu döneminde birçok değişik tipte iğne genellikle mezarlardan ele geçmiştir. Bu dönemin iğne başlarının çeşitli hayvan başları, figürleri şeklinde, bitkisel veya geometrik şekilli olduğu bilinmektedir Yıldırım, : . ve no.’lu Murat Tepe iğnelerinin başları sade olması yönüyle farklılık göstermekle birlikte, tipik Urartu dönemi bronz işçiliği göstermektedir. Urartu dönemine tarihlenen birçok yerleşimde, özellikle mezarlardan ele geçen iğnelere rastlamak mümkündür (Belli, 0 0 Belli ve Kavaklı 00 : 3 Çavuşoğlu, 00 0 a 0 b Çilingiroğlu, Köroğlu ve Konyar, 00 : - 3, Fig. - Sevin ve Kavaklı, : 3 0 : 0, Res.

/ Sevin vd., 000: , Çizim : , ).

Bileklikler: Biri yuvarlak diğeri oval biçimli iki adet açık uçlu bronz

bileklik ele geçmiştir. İlki Kat. No 3, Şek. 3.3 .3 karelajında ele geçen bileklik, aynı alanda birbirine yakın ele geçtiği diğer , , no.’lu örneklerle birlikte düşünüldüğünde, bu bilekliğin de mezar hediyesi olduğu ileri sürülebilir. Urartu döneminde ejder-yılan başlı tipinde bilekliklerin kullanımının yaygın olduğu bilinmektedir. Ejder-yılan başlı tipinde bilekliklerin benzerlerine Ahlat Müzesi’nde ögtaş ve İgit, 0 : 0 Yiğitpaşa, 0 : Fig. 0 , Erzincan Müzesi’nde Üngör, 0 : Res. -3 , an Müzesinde Yiğitpaşa, 0 : Fig. , , Adıyaman Müzesi’nde Yiğitpaşa, 0 : Fig. , an-Altıntepe Nekropolü’nde (Ayaz, 00 : Res. - rastlanılmaktadır. İkincisi Kat. No , Şek. 3. . D karelajında, Mezar ’de bireyin kollarının yakınında in situ olarak ele geçmiştir. Bu bilekliğin benzerlerine Erzincan Müzesi’nde Üngör, 0 : Res. rastlanılmaktadır.

Boyunluk: Oval biçimli olmak üzere bir adet açık uçlu bronz boyunluk ele

geçmiştir Kat. No , Şek. 3. . . karelajında ele geçen boyunluk, aynı alanda birbirine yakın ele geçtiği diğer , 3, no.’lu örneklerle birlikte değerlendirildiğinde, bu boyunluğun da mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu boyunluğun benzeri aluk erk koleksiyonunda Belli, 0 0: 30 bulunmaktadır.

Küpeler: Biri tek uçlu sarkaçlı, üçü basit halka, biri sandal biçiminde

olmak üzere bir adet gümüş, dört adet bronz olmak üzere toplam beş adet küpe ele geçmiştir. Bunlardan ilki Kat. No , Şek. 3. . D karelajında, Mezar ’in m. batısında ele geçmiştir. Mezar ile aynı alanda ele geçen bu küpenin de iskelete ait mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu küpenin benzeri an-Altıntepe Nekropolünde Ayaz, 00 : Çiz. 3 Res. ele geçmiştir. İkincisi Kat.

(12)

737

Mezarlarda bireyin yaşarken kullandığı eşyalar ile birlikte gömüldüğü ve bu eşyalardan yola çıkılarak da cinsiyet ayrımı yapılabildiği bilinmektedir (Çevik, 2000: 79; Sevin, 2012: 129,131). Genellikle mezarlara bırakılan hediyelerin sağlam bırakılmadığı düşünülürken (Çevik, 000: , Mezar ’in buluntularının sağlam olması dikkat çekicidir. zellikle kafatası üzerine bırakılan iğnenin sembolik bir anlamı olmasının yanı sıra bu durum bedenin giysiye sarılarak gömüldüğüne de işaret etmektedir.

karelajında, yerleşmenin güneybatı kısmında Mezar 2 olarak adlandırılan, dörtgen forma sahip bir mek n ortaya çıkarılmıştır zdemir vd., 0 : . Mek nın yeraltına ana kaya oyularak ve düzgün yüzeyli taşlarla örülerek inşa edildiği anlaşılmıştır. Yaklaşık . . m boyutlarında olan dikdörtgen planlı, tek odalı mek n, tüf karışımı volkanik bir kayaç olan ignimbirit taşından, düzgün yüzeyli kesme taşlarla inşa edilmiştir. Mezar 2’nin girişi batıda olup büyük bir kısmı tahrip olmuş diğer yan duvarlarının ise temel seviyesinde birkaç taş sırası korunarak günümüze ulaşmıştır. Mezar ’nin güneydoğu köşesinde Urartu dönemi bronz işçiliği gösteren kemer parçaları ele geçmiştir.

Murat Tepe Urartu Dönemi Metal Eserleri

Murat Tepe’de M - . yüzyıllarda hüküm sürmüş Yakın Doğu’nun güçlü uygarlıklarından biri olan Urartu takı sanatının izleri görülmektedir. Murat Tepe’de 0 yılında yapılan arkeolojik kurtarma kazı çalışmaları sonucunda ele geçen metal eserlerden, bu çalışma kapsamında adet bronz ve 1 adet gümüş eser ayrıntılı olarak incelenmiş ve kataloglanmıştır. Katalog sıralamasına göre bu metal eserler iğneler, bileklikler, boyunluk, küpeler, yüzük, fibula ve kemer parçalarından oluşmaktadır.

İ neler: Yerleşmede biri topuz başlı diğeri mantar başlı olmak üzere iki

adet bronz delikli iğne ele geçmiştir. İlki Kat. No , Şek. 3.1; 4. karelajında ortaya çıkarılmıştır ve bu iğnenin mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu alanda birbirine yakın olarak bulunan 3, ve no.’lu örnekler birlikte ele geçmiştir. Bu karelajdaki eç dönem yapılarının duvar temelleri inşası sırasında mezar yapısının tahrip edildiği etrafta dağınık bir şekilde çok az sayıda insan kemiklerinin bulunmasından ileri sürülmektedir. İkincisi Kat. No , Şek. 3.2; . D karelajında, Mezar ’de bireyin kafatası üzerinde in situ olarak ele geçmiştir. zellikle mezar hediyesi olarak bırakıldığı anlaşılan bu iğnenin, bireyin yaşarken kullandığı eşyalar ile birlikte gömülen kadın bireye ait olduğu söylenebilir. Bireyin kafatası üzerine iğne bırakılarak yapılan gömü türü uygulaması, an bölgesinde atnos yakınlarında yer alan Dedeli köyünde yapılan Urartu mezarlarından bilinir ğün, a: . Ayrıca iğnelere, an

Karagündüz Sevin ve Kavaklı, : 3 0) ve Altıntepe Sevin vd., 000: , Çizim : , ) nekropollerinde çoğunlukla iskeletlerin göğüs kısmında boncuklarla birlikte rastlanmıştır Arslan Sevin, 00 : 0 . Urartu döneminde birçok değişik tipte iğne genellikle mezarlardan ele geçmiştir. Bu dönemin iğne başlarının çeşitli hayvan başları, figürleri şeklinde, bitkisel veya geometrik şekilli olduğu bilinmektedir Yıldırım, : . ve no.’lu Murat Tepe iğnelerinin başları sade olması yönüyle farklılık göstermekle birlikte, tipik Urartu dönemi bronz işçiliği göstermektedir. Urartu dönemine tarihlenen birçok yerleşimde, özellikle mezarlardan ele geçen iğnelere rastlamak mümkündür (Belli, 0 0 Belli ve Kavaklı 00 : 3 Çavuşoğlu, 00 0 a 0 b Çilingiroğlu, Köroğlu ve Konyar, 00 : - 3, Fig. - Sevin ve Kavaklı, : 3 0 : 0, Res.

/ Sevin vd., 000: , Çizim : , ).

Bileklikler: Biri yuvarlak diğeri oval biçimli iki adet açık uçlu bronz

bileklik ele geçmiştir. İlki Kat. No 3, Şek. 3.3 .3 karelajında ele geçen bileklik, aynı alanda birbirine yakın ele geçtiği diğer , , no.’lu örneklerle birlikte düşünüldüğünde, bu bilekliğin de mezar hediyesi olduğu ileri sürülebilir. Urartu döneminde ejder-yılan başlı tipinde bilekliklerin kullanımının yaygın olduğu bilinmektedir. Ejder-yılan başlı tipinde bilekliklerin benzerlerine Ahlat Müzesi’nde ögtaş ve İgit, 0 : 0 Yiğitpaşa, 0 : Fig. 0 , Erzincan Müzesi’nde Üngör, 0 : Res. -3 , an Müzesinde Yiğitpaşa, 0 : Fig. , , Adıyaman Müzesi’nde Yiğitpaşa, 0 : Fig. , an-Altıntepe Nekropolü’nde (Ayaz, 00 : Res. - rastlanılmaktadır. İkincisi Kat. No , Şek. 3. . D karelajında, Mezar ’de bireyin kollarının yakınında in situ olarak ele geçmiştir. Bu bilekliğin benzerlerine Erzincan Müzesi’nde Üngör, 0 : Res. rastlanılmaktadır.

Boyunluk: Oval biçimli olmak üzere bir adet açık uçlu bronz boyunluk ele

geçmiştir Kat. No , Şek. 3. . . karelajında ele geçen boyunluk, aynı alanda birbirine yakın ele geçtiği diğer , 3, no.’lu örneklerle birlikte değerlendirildiğinde, bu boyunluğun da mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu boyunluğun benzeri aluk erk koleksiyonunda Belli, 0 0: 30 bulunmaktadır.

Küpeler: Biri tek uçlu sarkaçlı, üçü basit halka, biri sandal biçiminde

olmak üzere bir adet gümüş, dört adet bronz olmak üzere toplam beş adet küpe ele geçmiştir. Bunlardan ilki Kat. No , Şek. 3. . D karelajında, Mezar ’in m. batısında ele geçmiştir. Mezar ile aynı alanda ele geçen bu küpenin de iskelete ait mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu küpenin benzeri an-Altıntepe Nekropolünde Ayaz, 00 : Çiz. 3 Res. ele geçmiştir. İkincisi Kat.

(13)

No 7, Şek. 3. . Mezar ’de bireyin kafatasının hemen yanında in situ olarak ele geçmiştir. Üçüncüsü (Kat. No 8, Şek. 3. . E karelajında ele geçmiştir. Dördüncüsü (Kat. No 9, Şek. 3. . D karelajının doğu sınırında, Mezar ’in batısında bulunan bu küpenin de iskelete ait mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Sonuncusu Kat. No 0, Şek. 3. 0 . 0 karelajında ele geçen bu sandal biçimli, açık uçlu küpenin de mezar hediyesi olması muhtemeldir. Bu küpenin benzerlerine Erzincan Müzesi’nde Üngör, 0 : Res.

-7), Van-Altıntepe Nekropolünde Ayaz, 00 : Res. , rastlanılmaktadır.

Yüzük: Basit halka biçimli açık uçlu olmak üzere bir adet bronz küpe ele

geçmiştir (Kat. No 11, Şek. 3. . karelajında ele geçen yüzük, aynı alanda birbirine yakın ele geçen diğer , 3, no.’lu örneklerle birlikte ele alındığında bu yüzüğün de mezar hediyesi olduğu düşünülmektedir. Bu yüzüğün benzeri Van-Altıntepe Nekropolünde (Ayaz, 00 : Çiz. - , Res. - , 00 ele geçmiştir. Ayrıca an-Yoncatepe basit toprak mezar (TM 3) içerisinde de tunçtan yüzükler bulunmuştur (Belli ve Kavaklı, 00 : 3 .

Fibula: Murat Tepe’de tek örnekle temsil edilen bu fibula, tipik Urartu

dönemi işçiliği ve takı sanatını yansıtmaktadır Kat. No , Şek. 3.12; 4.12). zellikle fibulanın bir ucunun el şeklinde kıvrılması Urartu dönemi fibulalarında çok karşılaşılan bir özelliktir. Urartu döneminde, M . yüzyılın sonlarından itibaren fibulaların kullanılmaya başlandıkları bilinmektedir Belli, 00 b:

0 0: 3 -3 Çavuşoğlu, 0 b: Köroğlu and Konyar, 00 : . zellikle M . yüzyılda kurulduğu bilenen Toprakkale artke, 0: :b ve Ayanis Stone and Zimansky, 003: fig. : merkezlerinin yanı sıra, aynı yüzyıla tarihlenen an Kalesi Tarhan, : fig. : , an-Altıntepe Nekropolünde Ayaz, 00 : Çiz. 3- Res. - , Adilcevaz ğün, b: Lev.3 : ve atnos-Dedeli (Öğün, b: Res. 3 kazılarında bulunan fibulalar (Köroğlu and Konyar, 00 : ,fig. ile Murat Tepe’de ele geçen fibula arasında tipolojik benzerlikler bulunmaktadır. Ayrıca benzer fibula örneklerine Ahlat Müzesi’nde ögtaş ve İgit, 0 : ,Foto. , an Müzesi’nde Belli, 0 0: 3 ,3 , aluk erk koleksiyonunda Belli, 0 0: 3 , Bastam edde, 000: Lev. 3:3 3,3 ve Muncuklutepe’de Aslanov vd., 00 : Lev. III rastlanılmaktadır.

Kemer Parçası: Bronz kemer parçası Kat. No 3, Şek. . 3 yerleşmenin

batısındaki karelajı Mezar ’nin güneydoğu köşesinden tipik Urartu dönemi bronz işçiliği gösteren kemer parçaları ele geçmiştir zdemir vd., 0 : ). Kabartma tekniğinde bitki motifleri ile bezendiği anlaşılan kemerin üstte ve altta konturları bellidir ve düzenli aralıklarla delikler bulunmaktadır. Bu parçalar

kemerin orta kısmına ait bir parçalardır. Urartu dönemine ait kemerler üzerindeki betimlemeler genelde mimari tasvirli, av ve savaş sahneli, tanrı, hayvan ve karışık figür bezemelidir Çavuşoğlu, 2014a: 20-21). Urartu kemerlerinin arka yüzlerinin deri ile kaplandığı, uzun ve yan kenarları boyunca açılmış deliklerle kemere tutturulduğu bilinmektedir ğün, b: - Çilingiroğlu, : Çavuşoğlu, 00 : 0 a: . zellikle Urartu kemerleri üzerine araştırma yapan bilim insanları tarafından, kemerlerin üzerindeki tasvirlerin stil gelişimine göre, süsleme unsurları ve sahnelere göre, benzer sahnelerin olduğu yazıtlı eserlere göre veya genişliklerine göre M . ile . yüzyıllar arasına tarihleme yapıldığı anlaşılmaktadır Akurgal, Kellner, Çilingiroğlu, Çavuşoğlu, 00 0 a: 0 . Murat Tepe’de ele geçen bronz kemer parçasının bitki motifleri ile süslenmesi, çağdaşı yerleşimlerde ele geçen sahneli kemerlerden farklı olmasının yanı sıra, mezar hediyesi olması da benzer inanç dünyasına sahip olduğunu göstermektedir. Ayrıca diğer metal eserler gibi bronz işçiliği ve bezemesi yönlerinden ele alındığında kemer parçasının yerel üretim olduğu düşünülmektedir.

Sonuç

Murat Tepe mimarisi, seramikleri ve bronz eserlerinin form, biçim, bezeme, bronz işçiliği gibi belirgin özelliklerinden dolayı yaklaşık olarak M . binyılın ilk yarısına, Orta Demir Çağı/Urartu Krallığı dönemine tarihlendirilmektedir. Bingöl’de, . Sevin tarafından Kaleönü, Zulümtepe ve ankurtarantepe Urartu dönemi yol ağıyla ilişkilendirilmiş ve standart plana sahip olan birer konaklama istasyonu oldukları tanımlanmıştır Sevin, 1988: 4- b: 3 1991: 98- . Bingöl ili Solhan ilçesine bağlı Murat köyündeki dikdörtgen planlı, rizalitli kalın çevre duvarları ve köşeleri olan, üstü kapalı ve içi mek nlara bölünmüş ve daha çok günlük kullanıma yönelik buluntularıyla ön plana çıkmaktadır. Bu yapının büyük olasılıkla Urartu Krallığının yerleşim merkezi ile krallığın batı sınırında bulunan Elazığ bölgesi Alzi arasındaki iletişimi sağlayan sofistike karayolu güzergahı üzerinde bir konaklama istasyonu olduğu düşünülmektedir zdemir ve Kılınç, 0 .

Murat Tepe’de ele geçen seramik formların, pişmiş toprak ve bronz eserlerin benzerlerine Urartu Krallığı hakimiyetinde olan Doğu Anadolu coğrafyasında rastlandığı görülmektedir. Bununla birlikte Urartu Krallığının merkezinden uzaklaştıkça daha taşrada yaşayan halkların Urartu tipi yerel üretim kapları kullandıkları ve malların kalite açısından merkezden çok farklı olduğu bilinmektedir. Bu bağlamda Murat Tepe’de ele geçen çanak çömlekler yerli üretim Orta Demir Çağı kapları olmakla birlikte, form ve biçim özellikleri

(14)

739