History
Volume 13/8, Spring 2018, p. 51-64
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13051 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Şubat 2018 Accepted/Kabul: Haziran 2018 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Davut KILIÇ – Prof. Dr. Mehmet
KÖÇER
This article was checked by iThenticate.
KILIÇTAN TÜFEĞE: MİRAHUR OSMAN AĞA’NIN YAŞAMINDAN DEĞİŞİMİN İZLERİ
Emine DİNGEÇ*
ÖZET
Eşyalar yaşamlara dair izler taşır. Eşyanın üretildiği malzeme, üzerindeki süsleme kullanıcısının ekonomik durumunu yansıttığı gibi zevk ve sanat anlayışını gösterir. Hatta toplumsal ilişkileri, yaşam standardı hakkında bilgi verir. Kullanıldığı dönemin moda anlayışına ışık tutar. Zamanla zarar görseler, kullanılamayacak biçimde olsalar da Osmanlı’nın kişilerin ölümünden sonra tutmuş olduğu ayrıntılı tereke kayıtları bu eşyaların varlığından haberdar olmamızı sağlamaktadır. Maddi değerini tespit edebilmek için eşyanın detaylarına yer veren bu kayıtlar son derece önemlidir.
Osman Ağa’nın terekesi İstanbul Müftülüğü, Şeriye Sicilleri, Kısmet-i Askeri Kassam defterinde bulunmaktadır. Prut seferindeki faaliyetlerinden ötürü önce başarılı bulunup taltif edilen Osman Ağa daha sonra suçlu bulunarak katledilmiştir. Bu nedenle malları Beytülmal’a kalmıştır.
Osman Ağa Antalyalı’dır. Hazinedarlık’tan sonra Birun ve taşrada önemli görevlerde bulunmuştur. Bu özellikleri ile Osmanlı elitini temsil etmektedir. Yaşadığı dönem Osmanlı erken modern dönemin son zamanlarıdır. Osmanlı tarihi açısından bu dönem birçok yönden bir dönemin kapanışını, yeni bir dönemin tohumunun atıldığı zamandır. Toplumun alt kesimleri, sosyal yaşam açısından elit kısmı taklit etmiştir. Bu nedenle Osman Ağa’nın bir Osmanlı eliti olarak yaşamının ipuçlarını sunan terekesinin incelenmesi bu değişimin yakalanabileceği yerlerden biri gibi durmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Osman Ağa, değişim, tereke, Mirahur, Prut Savaşı.
FROM SWORD TO RIFLE: TRACES OF CHANGE FROM THE LIFE OF MIRAHUR OSMAN AGA
ABSTRACT
Belongings bear traces from lives. These traces are sought on the ornament on the material of the produced good. These reflect the economic situation of the user as well as present his/her sense of taste and art and even provide information about his/her social relations and life standard. It offers an insight into the sense of fashion for the period. Even the belongings get damaged in time and become out of use, the estate registrations kept by the Ottomans after the death of people makes us hear of such belongings. Such registrations are very important as they include the details of belongings in order to identify their material values.
Estate of Osman Aga is available at Istanbul Office of Mufti, Sharriya Registrations, book of Kısmet-i Askeri Kassam. Osman Aga was honoured for his activities in Pruth war in the beginning; however, he was found guilty afterwards and murdered. Therefore, his wares were passed to the treasury.
Osman Aga is from Antalya. After serving as a Treasurer, he has accomplished important duties in Birun and field. With his such characteristics, he represents the elite of the Ottoman. The period he has lived was the last times of the Ottoman's early modern age. In terms of Ottoman history, this period is a closure of one period in many aspects and a time frame which a new period's seeds were sown. Culturally deprived of the society has imitiated the elite population in terms of social life. Therefore, review of Osman Aga's estate that offers clues for an Ottoman elite before the tulip era seems one of the points where this change might be visible.
STRUCTURED ABSTRACT
The first work on studying life and understanding the period based on inheritance records was written by Halil Inalcık. Ömer Lütfi Barkan followed Inalcık’s example with his study on the Edirne Military Qassam (fixer of inheritance shares). Many researchers of the present attempted to understand individuals, families, dress of societies and city lifestyle standards through inheritance records. This study is based on the inheritance records of Osman Ağa. Osman Ağa was appointed as “treasurer” by the palace.” He was also assigned the duties of Aleppo tax collector, chamberlain of the vizier janitors in 1694-1695, and later as chief equerry. He was appointed as border designation official in 1698-1699; chief sergeant and also deputy chamberlain to the grand vizier in 1702-1703, head equerry in 1704 and chamberlain to the grand vizier in the same year, chief sergeant for the second term in 1705-1706 and chief equerry again in 1706-1707. After a while, he was dismissed from his duties, but served as chief equerry again in 1711. Found guilty during his duty in the Pruth Campaign, he was executed in December of the same year. It is clear both due to his position in the palace, and studies of his inheritance records that Osman Ağa came from the most elite circle in the Ottoman Empire.
The main factor for me choosing Osman Ağa’s inheritance records was his identity and the period in which he lived. Osman Ağa lived in an era when the Ottoman social customs began to change. This period portrays the transition from an environment where political history was frequently discussed, and although there was an interruption, to an environment where the signs of the cultural and social life reflected more. This transition led towards the episode where the reforms in industry, architecture, medicine and many other fields spread; where the shell of the Ottoman Empire began to crack, the empire destroyed its own barriers, and where there was virtually a revolution. Due to its social and cultural changes, Ahmet Refik named this period where irrevocable customs emerged, the “Tulip Era.” Osman Ağa who was executed in 1711 lived in the early transition stage of this period.
There were many factors that paved the way for these changes which occurred at the beginning of the 18th century. Two of these were extremely significant, the first being awareness. This awareness was associated with the Ottoman Empire predicting and administering the boundaries of their own potential and power. The second is the human factor. This study will be focusing on this human factor. The Ottoman elite were also the locomotive of the society. The living habits of the Ottoman elite; their changes in the form of technology, production and consumption triggered this transition. Therefore, studying the Ottoman elite will determine their roles in this transformation.
Osman Ağa’s inheritance is also important in terms of the confiscation of his property. In view of this, we will be concentrating on the reasons for the confiscation of his wealth. The assets in his inheritance records indicate that using new and old elements together, Osman Ağa was a person that was open to change. He developed social relationships connected with his occupation. These relationships were not restricted to domestic relations, but also expanded to as far as Russia and states under Ottoman rule. Therefore, he was well acquainted with both the west and other states. His income gave him the opportunity to use luxury products in his home. The large numbers of horses and camels he owned enabled him to become even richer. Thus, there was also an increase in the numbers of staff serving him at home. He had a broad outlook and vision. Researchers refer to him as an intelligent, competent person who managed the state administration, but despite all these qualities, he was a devious and corrupt individual, a perfect bureaucrat. They believe his main objective was to become grand vizier. Giving the example of Osman Ağa, we will be studying the type of individual capable of changing the state with these characteristics. We will be examining the factors that triggered the change in the cultural and consumption habits of the Ottoman elite based on Osman Ağa’s inheritance records.
Chief equerry Osman Ağa ibn Ibrahim’s inheritance records were prepared in May 1712. These inheritance records were registered in a specific order. The registry order was as follows: furs, harnesses, stirrups, horse blankets, bridles, saddles, silver pitcher and bowl sets, silver bowls, mugs, trays, watches, arrows, swords, long daggers, rifles, guns, shields, fabrics, belts, clothing, prayer beads, carpets, towels, eiderdowns, pillows, cushions, rugs, horses, slaves, female slaves and carriages. In terms of quantity, Osman Ağa’s assets were significantly above average
for personal use. This brings two things to mind, either he was trading or collecting these assets.
The quality of the objects he used in his home appears to be of equal quality of those used in the palace. Sapphire gilded vessels, gilded bowls and pitchers, European pillows, Bagdad rugs, Cyprus sheets, fabrics, mohair and silk materials from Mosul, Diyarbakır and Denizli registered in his inheritance records can be classified as evidence of this. These fabrics indicate that Osman Ağa used consumer goods regarded as luxury in that period.
Considering that in addition to the breeding organization, the state attempted to supply the demand of horses and camels by purchasing and renting methods particularly in this period, it appears that he was successful in turning his knowledge of this into a significant form of income. We reach this conclusion from the fifty three adult camels, forty six mules and seventeen horses he owned. Osman Ağa was possibly engaged in transportation. Another factor supporting this was his three hundred and seventy gumwood chests. He possibly used the camels and mules for transportation and the horses for his own personal use. In which case, he probably rented the camels and mules to others. Another factor that indicates Osman Ağa’s economic potential was his ten female slaves, three of whom were apprentices, and a European slave.
In Osman Ağa’s inheritance records, he was registered as residing in the Ibrahim Pasha neighborhood in Istanbul. In addition, he clearly wanted to move to a waterside mansion in Ortakoy. In his inheritance records, he allocated a specific amount for the purchase of a mansion there. This entry reflects the change in his lifestyle. With the change in his living conditions, his interest in neighborhoods that were becoming more popular began to increase. Due to this demand, waterside mansions became the symbol of a totally new lifestyle.
Conclusions we reached can be listed as follows: Firstly, equerry Osman Ağa’s career and living standards indicate that he was a member of the Ottoman elite. We can classify Osman Ağa’s connection with the palace as his means of acquiring wealth. It appears that his duties and experience opened doors to new income opportunities. His official duties determined his social networks. These social networks were not restricted to social relationships alone, material gains were also a significant factor in these relationships.
It would not be incorrect to suggest that although he had not reached the position of pasha, Osman Ağa lived a comfortable life financially. We see that he was accustomed to using valuable fabrics and materials for his clothing and home decoration. This indicates that as an Ottoman elite, Osman Ağa was a consumer of luxurious goods. Both the quantity and quality of his female slaves and servants, his horse equipment and level of social status appear to support this view. His social network and business relationships lead us to believe that he used his military and political status in his position within the society. Although he claimed to study in the Enderun (palace school), and taking into consideration that he learned to read and write there, it is interesting that he owned no books. This can be classified as an indication that he never or rarely ever read books. However, although he owned no books, he owned a significant number of swords and rifles. This may not be
surprising considering his position (military official), but the quantity can also indicate that he had a particular interest in weapons. Furthermore, the reduction in the use of swords and these being replaced by rifles can be considered a factor symbolizing the change in social life. On the other hand, we may also suggest that the social life of the 18th century
Ottoman elite was mainly based on the ambition of acquiring wealth. Keywords: Osman Aga, change, estate, Mirahur, Pruth War.
Giriş
Tereke üzerinden yaşam okuma, dönemi anlama adına ilk çalışma Halil İnalcık’a aittir. İnalcık, Bursa tereke defterini inceleyerek, önce tereke defterinin nasıl tutulacağı bilgisini verir sonra Bursa’nın ticari faaliyetlerini ele alır (İnalcık, 1953: 693-708). Edirne Askeri Kassamı’na dair çalışması ile Barkan, İnalcık’ın izinden gitmiştir (Barkan, 1966: 1-479). Günümüzde birçok araştırmacı tereke üzerinden, kişileri (Çadırcı, 1986: 45-163; Savaş, 1993: 249-290; Nagata- Emecen, 2004: 1-72; Kılıç 2007: 17-28; Oğuz, 2010: 91-100), aileyi (Özlü, 2006: 81-102; Erten, 2001: 200: Eken, 1992: 447-490), toplumun kıyafetini, (Yağcı Güneş-Genç, 2007: 227-246; Oğuz, 2011: 106-116), şehir yaşam standardını (Artan, 1998: 49-64; Başarır, 2011: 49-66) anlamaya çalışmıştır. Tereke kayıtlarının güvenilirliğini sorgulayan Oğuz ise olabilecek hatalarda mal kaçırmaya dikkat çekmektedir (Oğuz, 2014: 409-426).
Bu çalışmada Osman Ağa’nın terekesi esas alınacaktır. Osman Ağa’nın terekesinin seçimindeki ana etken onun kimliği ve yaşamış olduğu dönemdir. Osman Ağa, Osmanlı toplumsal alışkanlıklarının değişmeye başladığı bir dönemde yaşamıştır. Bu dönem, siyasi tarihin çok konuşulduğu bir ortamdan, her ne kadar sekteye uğrasa da kültürel ve sosyal yaşamın izlerinin daha çok yansıdığı ortama geçişi ifade eder. Geçiş, sanayi, mimari, tıp ve daha birçok alanda yeniliklerin yayıldığı, Osmanlı’nın kabuklarını kırdığı, kendi duvarlarını yıktığı, adeta bir devrimin yaşandığı zaman dilimine doğruydu. Ahmet Refik, vazgeçilmez alışkanlıkların ortaya çıktığı bu dönemi, sosyal ve kültürel değişimlerden dolayı “Lale Devri” olarak isimlendirecektir. 1711 yılında katledilen Osman Ağa Lale Devri’nin kıyısında yaşamıştır.
Onsekizinci yüzyılın başlarında gerçekleşen değişimin oluşumuna zemin hazırlayan birçok faktör vardır. Bunlardan ikisi çok önemli olup, birincisi farkındalıktır. Farkındalık Osmanlı’nın kendi olanaklarının ve gücünün sınırlılıklarını tahmin ve tayin etmesiyle alakalıdır. İkincisi ise beşeri unsurdur. Çalışmamız ikinci unsura yani insan faktörü üzerine yoğunlaşacaktır. Toplumun ileri gelenleri aynı zamanda toplumun lokomotifi olmuşlardır. Osmanlı elitlerinin yaşama alışkanlıkları, teknoloji, üretim ve tüketim biçimlerindeki değişim yukarıda bahsettiğimiz geçişi tetikler. Osmanlı elitinin incelenmesi, değişimdeki insan rollerini belirleyecektir.
Osman Ağa’nın terekesi, mallarının müsadereye uğraması açısından önemlidir. Bu nedenle önce mallarının müsadere uğramasının gerekçeleri üzerine durulacaktır. Terekesindeki eşyalar, Osman Ağa ‘nın eski ve yeni unsurları bir arada kullanarak değişime açık bir kimliği olduğunu göstermektedir. Mesleği ile bağlantılı olarak sosyal ilişkileri gelişmişti. Bu ilişkiler ülke içi ile sınırlı kalmayıp Rusya ve Osmanlı’nın vassal devletlerine kadar genişlemişti. Böylece Osman Ağa, gerek batıdan ve gerekse diğer devletlerden haberdardı. Kazancı evinde farklı lüks ürünleri kullanmasına imkan tanıyordu. Sahip olduğu at ve deve miktarı ona ticaret yaparak daha da zenginleşme fırsatı sunuyordu. Böylece evde kendisine hizmet edeceklerin sayısı da artıyordu. Bakış açısı ve vizyonu açıktı. Akdes Nimet Kurat; Cevheri, Ferriol, Fındıklılı Mehmet Ağa ve Mehmet Raşit’in eserlerine dayanarak, Baltacı’yı Osman Ağa’sız kafasız vücuda benzetir. Onu çok zeki, becerikli ve devlet idaresini elinde tutan fakat bütün bu meziyetlere rağmen kurnaz, hilekar ve ahlaksız olarak tanımlar ve tam bir bürokrat olarak nitelendirir. Asıl hedefinin ise “vezirlik” olduğunu düşünür (1943: 282, 283). Bütün bu özellikleri ile devleti değiştiren insan tipini, Osman Ağa’nın üzerinden mercek altına
alacağız. Osman Ağa’nı terekesinden yola çıkarak, Osmanlı elitinin yaşam kültürü ve tüketim alışkanlıklarından değişimi tetikleyen unsurları irdeleyeceğiz.
Hayatı ve Müsadereye Giden Olaylar
“Hazinedar” olarak anılması itibari ile muhtemelen devşirme olarak saraya alındı. Taşra ve Birun’daki ayrıntılı mesleki deneyimi Mehmed Süreyya tarafından belirlenmiştir. Buna göre; önce Halep muhasılı, sonra 1694-95’te vezir kapıcılar kethüdası olmuştur. Daha sonra sırasıyla mirahur-ı sani, başbaki görevlerine getirilmiştir. 1698-1699’da hudut belirleme memuru, 1702-1703’de çavuşbaşı ve o sırada sadaret kethüdası vekili, 1704’te mirahur-ı evvel,1 aynı yılın sonlarında sadaret
kethüdası, 1705-1706’da ikinci defa çavuşbaşı, 1706-1707’de yeniden mirahur-ı evvel görevine atandı. Bir süre sonra azledildi. Fakat 1711’de tekrar mirahur-ı evvel hizmetine geldi. Görüldüğü gibi Osman Ağa, kariyer basamaklarını tırmanarak mirahurluk ve sadrazam kethüdalığı görevine kadar yükselmiştir. 1711 yılının Aralık ayında katledildi (Mehmed Süreyya, 1996: 1284-1285). Gerek saraydaki konumu ve gerekse incelenen terekesinden Osman Ağa’nın Osmanlı’nın elit zümresinden olduğu anlaşılmaktadır.
Osman Ağa’nın hayatının, Baltacı Mehmet ile kesişmesi kaderini değiştirecektir. Sadrazam Numan Paşa Temmuz 1710 yılında görevden azledilip, Büyükçekmece’ye gönderildiği sırada Osman Ağa’ya teslim edildi. Numan Paşa’dan sonra Baltacı Mehmet Paşa, ikinci kez sadrazamlık makamına geldi. Osman Ağa ise bu tarihte birinci mirahurdu. Görevini 16 Aralık 1710 yılına kadar icra etti. Fakat bu tarihte daha önce de yapmış olduğu veziriazam kethüdalığı görevine getirildi. Böylece Baltacı Mehmet Paşa ve Osman Ağa, biraz daha yakınlaştılar. Baltacı, 19 Şubat 1711’de Rusya üzerine sefere çıktı. Osman Ağa’da beraberinde idi. 17 Temmuz 1711 yılında Moskov kralının bizzat yenilmesiyle anlaşmaya varıldı. Azak kalesinin Osmanlı’ya verilmesi, Kamanka ve Taygan kalelerinin yıkılması yönünde kararlar alındı. Bu kararları ve zaferi payitahta götürme görevi Osman Ağa’ya verildi.2 Veziriazam kethüdası Osman Ağa taltif ile tekrar büyük mirahurluğa getirildi.Fakat
bu durum hem Osman Ağa hem de Baltacı için bu geçici bir mutluluk olacaktı.
Baltacı’ya muhalefet olanlar, onun aleyhine propaganda yapmaya başladılar. Propagandalar, Rus cephesi sonucundaki başarı algısının yerinin hezimete dönüşmesine neden oldu. Baltacı’nın Rus çarının eman dileğini kabul etmesi büyük bir hata olarak kabul edildi.3 Kırım hanı ile padişahın
arasında cereyan eden konuşma bundan sonra olacaklara işaret etmekteydi:
1 Mirahur, Has Ahır teşkilatından sorumludur. Emir-i ahur, sözlü dilde mirahur veya imrahur biçiminde kullanılmıştır.
Fatih döneminde teşkilat yapısının büyümesine bağlı olarak Mirahur-ı evvel ve mirahur-ı sani olarak ikiye ayrılmıştır.
2 Prut seferine katılan Yeniçeri Hasan, savaş sırasındaki gelişmeleri detaylı bir şekilde anlatır. Buna göre, Prut Savaşı
öncesinde Osmanlı ordusu özellikle topları sayesinde Rus ordusunu hezimete uğratır. Rus çarının teslim olması üzerine sadrazam kethüdası Osman Ağa ve bazı şahıslar, anlaşma maddelerini görüşmek üzere Rus karargahına giderek geceyi orada geçirirler. Gece yapılan müzakerelerde Rus toplarının Osmanlı’ya teslim edilmesi kararı alınır. Katib Hasan’ın ifadelerinde bu sırada bir takım dolapların döndüğü söylemleri yer alır. Bunlar; topların sayımına uzman birinin gönderilmemesi, Rusların elinde yüz yirmi iki top olduğu halde “otuz iki şahi ve iki büyük top” olarak ilan edilmesi gibi hususlardır. Bunun üzerine sadrazam kralın topuyla çekilmesine izin verir ve anlaşma imzalanır. Akabinde Rus çarının sözünde durmadığı ortaya çıkar (Bkz. Yeniçeri Kâtibi Hasan, 2008: 60-67).
3 Erdel Prensi Rakoczi, 1703 yılında Habsburglara karşı savaş açmış ve başlattığı savaşta 1711 yılında yenilgiye uğramıştır.
Yenilgi sonrasında Osmanlı’ya mülteci olarak sığınmıştır. Kelemen Mikes de Erdel Prensi Rakoczi’nin maiyetinde yer almıştır. Osmanlı ülkesinde kırk dört yıl yaşamış ve yetmiş bir yaşında vefat etmiştir. Osmanlı ile ilgili gözlemlerini hayali teyzesine hiç postalamadığı mektuplardan öğrenmekteyiz. Mikes, mektuplarında; Baltacı’dan Oduncu diye bahseder ve Rus çarı ile anlaşmaya girmesini büyük bir gaf olarak yorumlar. Baltacı aklı olsaydı çarın bütün ordusuyla esir olabileceğini belirterek şu anekdotu aktarır; Bu arada İsveç sadrazamın yanına gelmiş ve ona “Şimdi Moskof çarı senin elindedir,
istersen yarın esir alabilirsin” demiş. Bunun üzerine sadrazam, “Eğer çarı esir alırsam, onun ülkesine kim bakacak” demiş. Bu cevabı alan İsveç kralının ne kadar öfkelendiğini siz düşünün…(Mikes, 1999: 23; Benzer anlatı için bkz.
… Bu sulhü salah böyle olmazdı beni söyletmediler ve bir müşavereye götürmediler ve geldikçe Eflak Boğdan keferesi payesine koyub kalpaklı gavur geldi gitti deyü darb-ı mesel idüp kulağıma değin işittirdiler. Saye-i devlet-i aliyyende hutbe sikke sahibi İslam padişahı olam ve sancağın çeküp ve ulufen yiyüp devam-ı ömr-i devletin duasında olan bu kuluna bu hakareti reva görme padişahım” diyerek şikayetçi oldu. Padişahın cevabı adeta Osman Ağa ve diğerlerinin kaderini belirleyici nitelikteydi: “İden bulur hatırın hoş tut”… (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 722-753).
Eleştiri sahipleri daha önceden birçok eman dileyip bağışlandığında Rus çarının sözünde durmadığının sabit olduğu konusunda padişahı ikna ettiler. Böylece, Baltacı’nın gerek Tatar hanı ile görüşmemesi ve gerekse İsveç kralının sözlerini dinlememesi Rus çarına yol vererek anlaşma imzalaması Devlet-i Aliye’yi töhmet altına soktuğu gerekçesi ile suçlu bulundu.4 Anlaşma sırasında
yanında bulunan Kethüda Osman Ağa ve Ömer Efendi de bu suçlamalardan nasibini aldılar. Osman Kethüda Kavakhisarı mevziinden Ömer Efendi, Edirne Bostancıbaşı hapsinden İstanbul’a getirilerek 20 Aralık 1711 tarihinde katledildiler. Nusretnâme’de, Rusya ile yapılan anlaşmaya sadık kalınmamasının sorumluluğu Osman Ağa’ya yüklenerek öldürülmesine gerekçe olarak sunulur. Anlaşma maddeleri içinde yer alan Taygan ve Kamanka kalelerin yıkılmaması, Leh’ten, Kazak’dan ve Potkal’dan asker çekilmemesi zafiyet olarak görüldü (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 758). Yeniçeri Kâtibi Hasan ise Osman Ağa’nın zimmetine para geçirdiğinin delilini sunmaktadır. Hasan’ın sunduğu belgeye göre 2.500 kuruş olan bu paranın hazineye teslimi istenmektedir (Bkz. Ek 2). Başka bir ifade ile malları müsadere edilir.
Mayıs 1712 yılında Mirahur-ı evvel Osman Ağa ibn İbrahim'in terekesi düzenlenir. Terekeden ailesinden sadece iki kişi hakkında bilgi edinebilmekteyiz. Biri alacak verecek işlerini organize etmesi bakımından ismi geçen kardeşi Ebubekir Ağa’dır. Ebubekir Ağa kayıtlara geçen malları Sultan çarşısında müzayede ile satacak ve satıştan elde edilen kazancı hazineye teslim edecekti. Diğeri ise kendisine mal bırakarak vefat eden eşi Fatma’dır (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1119). Mallarının müsadere edilmesi nedeniyle ailenin diğer üyeleri hakkında bilgi edinememekteyiz. Bununla birlikte Akdes Nimet Kurat, Osman Ağa’nın birinin ismi Hüseyin olan üç kardeşinden (1943: 283) Mehmed Süreyya ise İsmail Efendi adında bir oğlundan bahseder (1996: 1285). Tereke ailesi hakkında fazla bilgi vermese de yaşantısı hakkında izler taşımaktadır. Bu kayıtlar alacak ve borçların tespiti için gündeme gelmiştir.
Osman Ağa’nın Sosyal Ağları
Osman Ağa’nın en çarpıcı kariyerini; birkaç kere aynı göreve gelmesi ve o görevi icra ederken de siyasete uğraması sebebiyle “mirahurluk” olarak belirleyebiliriz. Mirahurlar Onsekizinci yüzyıl Osmanlı siyasetinde önemli rol oynadılar. Özellikle Baltacı Mehmet Paşa’nın sadrazamlığı sırasında görev yapmakta olan Osman Ağa’nın biyografisi bu rolü ortaya koymaktadır. Bu yüzyılda kuzeyde Rusya büyümeye ve Osmanlı için tehdit oluşturmaya başlamaktaydı. Mirahur-ı evveller diğer görevlerinin yanında önemli evrak ve mektupların getirilip götürülmesinden de sorumluydular. Özellikle kuzeydeki ülkeler ve Kırım hanı ile olan iletişimde mirahurlar görevlendirildiler.5 Böylece
adeta ritüelleşen bir uygulama ile siyasetin doğal parçası haline geldiler. Bütün bunlar Osmanlı
4 Yeniçeri Katibi Hasan, Kırım hanının da hazır bulunduğu sırada, suçlamalar karşısında, Kethüda Osman Ağa, Mektupçu
Ömer Efendi, Çavuşlar Katibi Abdülbaki Efendi’nin kendilerini müdafaa edecek sözlerinin olmadığını bildirir (Yeniçeri Kâtibi Hasan, 2008: 86).
5 Benzer görevlendirmeler şöyledir: Kaplan Giray Sultan’a Kırım Hanlığı’na atanınca geleneksel hediyeleri Büyük Mirahur
Freng Osman Ağa ile irsal olundu (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 691); Mirahur Freng Osman Ağa, Devlet Giray Han’a ferman-ı hümayun göndermeye atandı (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 710); Büyük Mirahur Türk Mehmed Ağa Bender’e gönderildi (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 777).
mirahurların yönetimdeki yerini gösteren önemli anekdotlardır. Mirahurluktan gelme Baltacı Mehmet Paşa ve Mirahur-ı evvel Osman Ağa 1711 yılında Osmanlı’nın en önde gelen kişileri olarak Rus çarı ile anlaşma masasına oturup ülkenin kaderini çizmişlerdi. Nusretnâme’de Osman Ağa ve Ömer Efendi Moskov keferesinin vekilleri olarak takdim edilmektedir. Aynı eserde, Baltacı Mehmed Paşa’nın azline ve Osman Ağa’nın öldürülmesinde Çorlulu Ali Paşa’nın yakınlarından olan ve sonradan Veziriazam olacak olan Ali Paşa’nın sebep olduğu yazmaktadır (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 865). Bu durum şaibeli bir konu da olsa Osman Ağa’nın Rusça bildiğini ve kuzey dillerine hakim olduğunu düşündürmektedir.
Osman Ağa’nın özellikle kuzeye olan gidişleri, orada üst düzey yetkililerle iletişim kurmasını sağladığı gibi, alacak verecek konusuna girecek kadar samimiyet kurduğunu göstermektedir. Terekesinde Boğdan Beyi İskarlet oğlu ve Rodos’da bulunan Kaplan Giray Han’dan alacağı olduğuna dair temessük (borç senedi) bulunmaktadır.6 Divan-ı Hümayun baş tercümanlığı
görevinde bulunmuş olan İskerlet oğlu Aleksander’ın büyük oğlu Nikola, sonradan Boğdan Beyi atandı. Fakat daha sonra Nikola padişahın güvenini yitirmesi ile 1710-1711 yılının sonlarında görevden alındı (Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, 2001: 722, 740).
Osman Ağa’nın ölümünden sonra bütün işlerini kardeşi Ebubekir Ağa yürüttü. Zaten Ebubekir Ağa ile hayatta iken de yakındı. Şöyle ki, Osman Ağa farklı zamanlarda parasını ona emanet bırakmaktaydı. Ebubekir Ağa o sıralarda Gümrük Kalemi’nde çalışıyordu. Muhtemelen muhasebeden anlamaktaydı. Özellikle sefer dönüşünde 6500 kuruşu Ebubekir Ağa’ya teslim etmesi, Osman Ağa’yı şüpheli konumuna düşürür. Aşağıda değineceğimiz gibi Osman Ağa’nın ticari bağları bulunmaktaydı. Yahudi İbrail ile olan ilişkisi bu bağı doğrular niteliktedir. Yine kardeşi aracılığı ile İbrail’e borç vermiş ve almıştı (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1119).
Osman Ağa’nın Mal Varlığı
Mirahur-ı evvel Osman Ağa ibn İbrahim'in terekesi Mayıs 1712’de düzenlendi. Tereke belirli bir düzene göre kaydedilmişti. Kayıt sırası; kürkler, rahtlar (at takımı), rikablar (üzengi), at örtüleri, yularlar, eyerler, gümüş ibrik ve leğen takımları, gümüş taslar, maşrapalar, tepsiler, saatler, oklar, kılıçlar, gaddareler (uzun kama), tüfekler, tabancalar, kalkanlar, kumaşlar, kuşaklar, elbiseler, tespihler, halılar, havlular, yorganlar, yastıklar, minderler, kilimler, atlar, köle ve cariyeler, ve de arabalar şeklindeydi. Osman Ağa’nın eşyaları sayı bakımından kişisel kullanımının çok üstündeydi. Bu iki şeyi akla getirmektedir. Ya ticaretini ya da koleksiyonunu yapıyordu.
Osman Ağa’nın sahip olduğu kürkler hem çok özel hem de sayı bakımından oldukça fazladır. Çoğu sıradan tebaanın terekesinde bir kürke bile rastlanmazken, Osman Ağa’nın on dokuz kürkü bulunmaktadır (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1114). Bu rakamsal fazlalık aşağıdaki sebeplerden dolayıdır. Özellikle Kırım ve Rusya’ya olan yolculukları bu sayıyı artırmış olmalıdır. Kürk çeşitlerindeki zenginlik de bunu göstermektedir. Samur kürk, Tatar beylerinin giydikleri kontoş,7 kurdun ensesinden yapılan cılkava kürk,8 tilki ve benzeri hayvanın göbeğinden yapılan nafe
(Parlatır, 2012: 1249) gibi kürk çeşitleri bulunmaktadır. Osman Ağa bunun ticaretini yapıyor da olabilir. Öyle ki elindeki kürkler padişaha yakışacak tarzda ve kalitededir.
Evinde kullandığı eşyalar sarayda kullanılan ürünlerin kalitesine eşdeğer görünmektedir. Terekesinde bulunan safir yaldız tas, yaldızlı leğen ve ibrikler, Frenk yastıklar, Bağdadi kilimler, Kıbrıs çarşafı, Musul, Diyarbekir ve Denizli bezi, sof ve ipekli kumaşlar buna delil sayılabilir (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1114-1118). Bu malzemeler, Osman Ağa’nın çağının lüks
6 Merhum-ı mezburun zimemde hayatında karındaşı Ebubekir Ağa yediyle Boğdan Beyi İskarletoğlu zimmetinde
ba-temessük 2500 guruş, Rodos’da olan Kaplan Giray yine mumamileyh yediyle verilen ba-ba-temessük 1000 guruş (Kısmet-i
Askeri Kassam Defteri, 0022: 1119).
7 Tatar beylerinin giydikleri dar kollu üst giysi (Parlatır, 2012: 920).
tüketim maddelerini kullandığını göstermektedir.
Osman Ağa’nın terekesinin önemli bir kısmını tüfek, kılıç, gaddare gibi silahlar oluşturmaktadır (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1114-1115). Seyfiye sınıfından olan birisi için bu şaşırtıcı değildir. Fakat ihtiyacın çok üstünde olan silahlar Osman Ağa eğer bir koleksiyoncu değilse devletin önemli bir kademesinde olması dolayısıyla yönetim hakkında önemli mesajlar taşır. Her birinin hangi usta tarafından imal edildiği belirtilen elli dokuz adet tüfek, sayısı kırk dörde ulaşan gümüşten farklı model ve şekillerde yapılan kılıçlar ve on üç gaddare muhtemelen Osman Ağa’ya hediye olarak gelmişti. Sık görev değişimi ve atanmalarında ayrıca haberci olarak gitmiş olduğu görevlerinde bu hediyeleri kabul etmiş olabilir.
Osmanlı’da hediyeleşme, bir ritüel ve sahip olunan sosyal konumun gereği olarak yerine getirildiğinde adabına göre davranma biçimi olarak karşımıza çıkar. Fakat bu nokta ille de suistimale açık bir konudur. Hediyeleşmeyi bir bozulma olarak algılamak, hediyenin açılmayacak kapıları açtığı zamanlarda söz konusu olabilir. Kıymetinde yapılan abartma ile ritüel ve sıradan olan durum kayırma ve iltimasa kapıları aralayabilir. Osman Ağa’nın gerek mirahurluğa ve gerekse sadrazam kethüdalığına kadar yükselmesi, hediye olarak değerlendirdiğimiz bu materyalleri göz önünde bulundurursak, çağına ayak uydurduğunu belirtebiliriz.
Osman Ağa birkaç defa mirahurluk görevine getirilmiş biriydi. İşi gereği özellikle at ve develer hakkında bilgiye sahip olması beklenen bir durumdur. Devletin özellikle bu dönemde at ve deveyi taycı teşkilatı yanında mübayaa ve kiralama usulü ile temin etmeye çalıştığı düşünülürse, bu konudaki bilgisini kazanca dökmeyi başarmış gibi görünmektedir. Bu kanıya, sahip olduğu elli üç re’s deve, kırk altı katır ve on yedi attan varmaktayız (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1116-1117). Muhtemelen Osman Ağa nakliye işi ile uğraşmaktaydı. Bu görüşü destekleyen diğer bir unsur üç yüz yetmiş adet olan sakız sandıklarıdır. Büyük bir olasılıkla deve ve katırlar nakliye, atlar ise kendi kullanımı içindi. Deve ve katırları kiraya veriyor olmalıydı. Mirahurun böyle bir işte yer almış olmasını belki de yeniçerilerin esnaflık yapması ile aynı kategoride değerlendirmek gerekir.
Mirahur Osman Ağa’nın terekesi at fiyatları hakkındaki değişkenliği gözlemlememizi sağlamaktadır. Bu durum günümüzde de aynıdır. Osman Ağa’nun 3.000 akçe ile 28.400 akçe arasında değişen fiyat aralığında on sekiz atı bulunmaktaydı. Terekeye göre Osman Ağa’nın atlarının değeri ucuzdan pahalıya göre şöyleydi:
Tablo 1. Mirahur Osman Ağa’nın Atları
At Adet Akçe Koçi bargiri 2 6.000 Kır çapkun 1 3.700 Kır at 1 4.000 Mısrî doru at 1 4.200 Al Bargir 1 4.700 İhrac at 1 6.250 Bakır at 1 6.800 Kır at 1 9000 Kır kısrak 1 10000 Doru at 1 10.000 Kızıl tir at 1 10.000 Al Mısrî at 1 11.000 Kır at 1 14.400 Siyah bargir 1 15.200 Kır bargir 1 18.900 Doru at 1 20.500 Mısrî kır at 1 28.400
Osman Ağa’nın atlarının fiyatını belirleyen unsur, sadece cinsi değildir. Bazı atlar cinsine göre bazıları ise donuna (tüyünün rengi) göre yazılmışlardır. Yaş ve başka özellikleri belirtilmemiştir. Buna rağmen fiyat değişkenliğinden, cins, özelliğinin yanında yaş, cinsiyet, iğdiş olup olmama, sağlık, güç ve huy özelliklerinin göz önünde bulundurulduğunu düşünmek yanlış olmasa gerekir. Şöyle ki listede görüldüğü gibi, 4.200 akçe, 11.000 akçe ve 28.400 akçe ederinde Mısrî atı bulunmaktadır. Muhtemelen bu fiyat farklılığına saydığımız değerler etki etmektedir. Söz konusu atların bir kısmının Osman Bey’e hediye edilmiş olasılığı oldukça yüksektir.
Osman Ağa’nın terekesi, binek hayvanlarının yük taşıyan diğer hayvanlara göre daha pahalı olduğunu düşündürmektedir. Kırk katır rahtlarıyla birlikte iki yüz kırk bin eder ki bir katırın rahtıyla birlikte fiyatı 6.000 akçedir. Rahtsız katırın fiyatı ise 2.300 akçe değerindedir. Osman Ağa’nın 132.000 akçe kıymetinde elli üç devesi bulunmaktaydı. Bir devenin ortalama olarak fiyatı bir katırdan sadece 140,5 akçe daha fazladır.
Tablo 2. Mirahur Osman Ağa’nın Binek Hayvanları
Hayvan Adet Akçe Birim Kıymet/Akçe
Deve 53 132.000 2.490,5
Katır (rahtlarıyla) 40 240.000 6.000
Katır 6 13.800 2.300
Kaynak: İstanbul Müftülüğü, Kısmet-i Askeri…, 0022: 1117.
Tereke kaydında Osman Ağa’nın ikameti, İstanbul’da İbrahim Paşa Mahallesi olarak geçmektedir. Bununla birlikte Osman Ağa’nın Ortaköy’de bir yalıya taşınmak istediği anlaşılmaktadır. Adı geçen yerde bir yalı almak için bir miktar teminat vermiştir (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 1119). Bu kayıt yukarıda da bahsettiğimiz gibi yaşam alışkanlıklarında değişimi yansıtmaktadır. Değişen sosyal koşulları ile revaçta olmaya başlayan semtlere ilgi artmıştır. Bu talep doğrultusunda deniz kenarındaki yalılar yeni yaşam tarzının simgesi haline gelmiştir.
Osman Ağa’nın ekonomik gücünü gösteren bir diğer unsur da dördü acemi on cariye ve bir Efrenc kökenli kölesinin hizmet etmesiydi. Cariyelerden dördü acemi olarak geçmekte ve re’s olarak belirtilmektedir. İsimleri yazılmamıştır. Toplam fiyatları 600 kuruştur. Muhtemelen bu dört cariye henüz eğitim aşamasındaydılar. Tek başlarına bir evin işlerini yürütecek olgunlukta değildiler. Diğer beşi ise isimleri ile yazılmıştır. Bunların tecrübeli ve kendilerini kanıtladıkları düşünülebilir. En tecrübeli, genç ve güzel olanı Habibe olsa gerekir. Çünkü onun fiyatı diğerlerinin neredeyse iki katıdır (520 kuruş). Hatta dört acemi cariyenin fiyatına da yakındır. Hüsnişah’ın ücreti ise 350 kuruştur. Nigar (285 kuruş), Fazile (250 kuruş) ve Afife’nin (230 kuruş) fiyatları birbirine yakındır. Gülfem’in ise 150 kuruştur. İsmi ile anılan Gülfem’e acemi cariyeler kadar fiyat biçilmesi onun yaşlı olduğunu düşündürmektedir. Tek erkek kölesi ise Efrenc kökenli Mahmud 200 kuruştur (Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022: 118). Cariye sayısının fazla olması evin büyüklüğünü düşündürmektedir. Muhtemelen bahçesi de bulunmaktaydı. Ev ve bahçe işleri ile bu cariyeler ilgilenmekteydi. Mahmut ise muhtemelen kapı ve dışardaki işlere bakmaktaydı.
Sonuç
Ulaşılan sonuçlar şöyle sıralanabilir: Öncelikli olarak Mirahur Osman Ağa’nın kariyer ve hayat standardı bir Osmanlı eliti olduğunu göstermektedir. Osman Ağa’nı saray bağlantısı ekonomik kazançlar elde etmesi için bir kanal oluşturmuş olduğu kabul edilebilir. Getirildiği görevler ve iş tecrübesi ona yeni kazanç kapıları açmış görünmektedir. Resmi görevi, sosyal ağlarını belirlemiştir. Sosyal ağlar ise sosyal ilişkilerle sınırlı kalmamış maddi değerler de devreye girmiştir.
Henüz paşa konumuna gelmese de Osman Ağa’nın ekonomik olarak rahat olduğunu söylemek yanlış olmaz. Ev dekorasyonu ve kıyafetinde değerli kumaş ve malzemeler kullanmaya dikkat ettiği gözlenmektedir. Bütün bunlar, bir Osmanlı seçkini olarak Osman Ağa’nın lüks maddeler
tükettiğini göstermektedir. Cariye ve kölelerinin sayısı ve niteliği, atının donanımı, sosyal konumunun seviyesine ışık tutacak niteliktedir. Sosyal ağları ve ticari ilişkileri, askeri ve siyasi konumunu toplum içindeki pozisyonunda kullandığını düşündürmektedir. Enderun’da okuduğu varsayılmasına rağmen ki, burada okuma yazma öğrendiği gerçeğini göz önünde bulundurursak hiç kitabının olmaması ilginçtir. Bu okuma alışkanlığının yokluğuna veya azlığına delalet sayılabilir. Kitap olmamasına rağmen kılıç ve tüfek oldukça fazladır. Bulunduğu sınıf (seyfiye) hesaba katıldığında şaşırtıcı olmasa da miktarı özel ilgisi olduğuna işaret kabul edilebilir. Daha da önemlisi bir süre sonra kullanımı azalacak olacak kılıcın ve bunun yerini alan tüfeğin varlığına, sosyal yaşam değişimini sembolize eden unsur olarak bakılabilir. Diğer taraftan Onsekizinci yüzyılda Osmanlı elitinin sosyal yaşamında mal mülk edinme hırsı içinde olduğu söylenebilir.
KAYNAKÇA
Artan, Tülay, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortalarında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış: Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Ortalarında Eyüp’te Sosyal Yaşam, ed. Tülay Artan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 49-64.
Barkan, Ö. Lütfi, “Edirne Askeri Kassâmına Ait Tereke Defterleri (1545-1659) ”, Belgeler, C. III, S. 5-6, (1966), s. 1-479.
Başarır, Özlem, “XVIII. Yüzyılın Taşrasında Statü ve Servet İlişkisi üzerine bir Değerlendirme”, History Studies, Vol. 3/3, (2011), s. 49-66.
Çadırcı, Musa, “Hüseyin Avni Paşa Terekesi”, Belgeler, C.11, S.15, (1986), s.145-163.
Eken, Galip, “XVIII. Yüyıl Ortalarında Antep’te Aile”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 1, (1992), s. 447-490.
Erten, Hayri, Konya Şer’iye Sicillerinin Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı, (XVIII. Y.Y. İlk Yarısı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2001.
İnalcık, Halil, “15. Asır Türkiye İktisadi ve İçtimaî Kaynakları”, Belleten, S. 44, (1953), s. 693-708. İstanbul Müftülüğü, Şer’iye Sicilleri, Kısmet-i Askeri Kassam Defteri, 0022, s. 1114-1119.
Kılıç, Orhan, “Harputlu Hacı Osman’ın 1725 Tarihli Terekesi ve Düşündürdükleri”, Turkish Studies, Volume 2/1, (Winter 2007), s.17-28.
Kurat, Akdes Nimet, İsveç Kıralı XII Karl’ın Türkiyede Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı İmparatorluğu, Rıza Coşkun Matbaası, İstanbul 1943.
Mehmed Süreyya, Sicil-i Osmanî, haz. Nuri Akbayar, eski yazıdan aktaran Seyit Ali Kahraman, C. 4, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996.
Mikes, Kelemen, Osmanlı’da Bir Macar Konuk Prens Rakoczi ve Mikes’in Türkiye Mektupları, çev. Edit Tasnadi, Aksoy Yay., İstanbul 1999.
Nagata, Yuzo - Emecen, Feridun M., “Bir Âyânın Doğuşu: Karaosmanoğlu Hacı Mustafa Ağa’ya Ait Belgeler”, Belgeler, 25/29, (2004), s. 1-72.
Oğuz, Gülser, “61 Numaralı Edirne Şer’iye Sicillerine Göre Edirneli Kadınların Giyim Kuşam Kültürü”, Milli Folklor, S. 92, (2011), s. 106-116.
Oğuz, Gülser, “Tereke Kaydından Hareketle Bir Osmanlı Vezirinin 18. Yüzyıl Başlarındaki Yaşam Tarzı: Amcazâde Hüseyin Paşa”, Milli Folkor, Yıl 22, S. 88, (2010), s. 91-100.
Oğuz, Gülser, “Tereke Kayıtlarının Güvenilirliği ve Kadıların Mirastan Mal Kaçırma Yöntemleri”, Turkish Studies, Volume 9/1, (Winter 2014), s. 409-426.
Özlü, Zeynel, “Terekeler Işığında Göynük’te Aile”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S.29, (2006), s. 81-102.
Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara 2012.
Savaş, Saim, “Dağıstani Ali Paşa’nın Muhallefatı”, Belgeler, C.15, S. 19, (1993), s. 249-290. Topal, Mehmet, Silahtar Fındıklılı Mehmet Ağa, Nusretnâme, Tahlil ve Metin (1106-1133 /
1695-1721), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2001.
Yağcı Güneş, Zübeyde - Genç, Serdar, “XIX. Yüzyılda Balıkesir’de Giyim-Kuşam Zevki ve Bir Kumaş Tüccarı”, Turkish Studies, Volume 2/1, (Winter 2007), s. 227-246.
Yeniçeri Kâtibi Hasan, Keyfiyyet-i Rusya- Târih-î Moskov, prut seferi’ni beyanımdır, haz. Hakan Yıldız, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2008.
Ek 1. Mirahur Osman Ağa’nın Terekesi
Ek 2. Osman Ağa’nın Zimmetine Geçirdiği Paranın Hazine’ye Teslimine Dair Telhis
