International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/2 Winter 2016, p. 473-498
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9209 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: 28.01.2016 Accepted/Kabul: 10.03.2016 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Celaleddin ÇELİK –
Doç. Dr. Ahmet Zeki ÜNAL - Doç. Dr. İhsan ÇAPCIOĞLU
This article was checked by iThenticate.
TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİ BÖLÜMLERİNDEKİ DİN SOSYOLOJİSİ DERSİ ÜZERİNE EPİSTEMOLOJİK BİR
ARAŞTIRMA
İsmail GÜLLÜ*
ÖZET
Bu makalede, Türkiye’de bir asırlık bir geçmişe sahip sosyoloji biliminin Türkiye’deki üniversitelerde 1914 yılında İstanbul Darülfünun’da başlayan akademik kurumsallaşma süreçleri bağlamında sosyoloji bölümlerindeki din sosyolojisi dersinin öğrencilerin bakış açısı üzerinden ele alınması amaçlanmaktadır.
Bilimsel bilginin sosyolojisi üzerine yapılmış bir araştırma olan bu çalışmada, bilginin öznesi olarak birey kabul edilmekte ancak bireyin içinde yaşadığı toplumsal bağlar ile etkileşim halinde epistemik dünyasını inşa ettiği kabul edilmektedir.
Türkiye’de 1980’li yıllarda 10’u geçmeyen sosyoloji bölümü sayısı 2015 yılı itibari ile 80’i geçmiştir. Türkiye’de sosyoloji biliminin tarihsel olarak kurumsallaşma süreci içinde Sosyoloji bölümlerindeki ders tercihleri, derslerin adları, içerikleri ve teknikleri gibi konular, içinde yaşanılan dönemin epistemolojik yapısı yanında sosyoloji bölümünün coğrafi konumlanışı, öğrenci ve öğreticilerin toplumsal kökenleri gibi diğer toplumsal olgularla yakından ilişkili olarak şekillenmektedir.
Bu bağlamda dünyada ve Türkiye’de yaşanan siyasi ve toplumsal gelişmeler ve bu gelişmeler ile etkileşim halinde şekillenen bilimsel tartışmaların sosyoloji bölümlerinin müfredatına yansımalarının olduğu anlaşılmaktadır.
Bunun yanında bilgi üretim kurumu olarak üniversitelerdeki sosyoloji eğitimi sürecinde, sürecin aktörlerinden olan hoca-öğrenci ilişkisi temelindeki etkileşimler analiz edilmektedir. Sosyoloji eğitiminin sosyolojisini yapma bağlamında, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde 2014-2015 ve 2015-2016 yıllarında okutulan din sosyolojisi dersi ile ilgili bölümde eğitim-öğretim
gören 115 öğrenci ile bir anket çalışması yapılarak sonuçlar sosyolojik olarak değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk Sosyoloji Tarihi, Din Sosyolojisi Dersi, Epistemoloji, Epistemik Cemaat, Bilgi Üretimi
AN EPISTEMOLOGICAL RESEARCH ON SOCIOLOGY OF RELIGION COURSES IN SOCIOLOGY DEPARTMENTS
ABSTRACT
In this article, it is aimed to elaborate sociology of religion courses in sociology departments in context of academic institutionalization periods of sociology science in Turkey which has an agelong history starting from 1914 in İstanbul Darülfünun, on the basis of students’ viewpoint.
In this research, which is conducted on the sociology of scientific knowledge, the individual is accepted as the subject of knowledge, however; it is accepted that the individual structures his/her epistemic world in interaction with social lines he/she lives in.
In Turkey, number of Sociology Departments which was not more than 10 in 1980’s, is above 80 considering 2015 year. In the period of sociology science’s historical institutionalization in Turkey, course preferences, topics such as names, contents and methods of the courses in Sociology departments take shape interrelatedly within the terms’ epistemological structure, Other social facts like geographical positioning, students’ and lecturers’ social origins. Besides, in the time of sociology education in universities as an institution of information producer, interactions between lecturer-student relationship as the actors of the process are analyzed.
In this context, it is understood that political and social changes and scientific developments take form in relation to these changes have reflections on the curriculum of sociology departments.
In the context of making sociology of sociology education, a questionnaire study was applied to 115 students taking sociology of religion course in Karamanoglu Mehmetbey University between the academic years of 2014-2015 and 2015-2016 and results were evaluated sociologically.
STRUCTURED ABSTRACT
In this article, it is aimed to elaborate sociology of religion courses in sociology departments in context of academic institutionalization periods of sociology science in Turkey which has an agelong history starting from 1914 in İstanbul Darülfünun, on the basis of students’ viewpoint. In Turkey, number of Sociology Departments which was not more than 10 in 1980’s, is above 80 considering 2015 year. In the period of sociology science’s historical institutionalization in Turkey, topics such as course preferences, names, contents and methods of the
courses in Sociology departments take shape interrelatedly within the terms’ epistemological structure, other social facts like geographical positioning, students’ and lecturers’ social origins. Besides, in the time of sociology education in universities as an institution of information producer, interactions between lecturer-student relationship as the actors of the process are analyzed. In the context of making sociology of sociology education, a questionnaire study was applied to 115 students taking sociology of religion course in Karamanoglu Mehmetbey University between the academic years of 2014-2015 and 2015-2016 and results were evaluated sociologically.
Screening curriculum of universities lecturing sociology in Turkey in terms of content, method and structure makes it possible to recognise epistemological, paradigmatic, thematic and structural changes in social sciences in our country. In this epistemologic differentiation, it is possible to see the effects of current ecoles (compartmentalization) in Turkish sociology. Besides differences in approach, method and etc., there is also the tendency ato differentiate in terms of curriculum between newly-establishes universities and older universities (Başak, 2005). It is understood that political and social developments and scientific discussions related to these developments in Turkey and in the whole world have reflections to the curriculums of sociology. In this context, the matter of lecturing or not lecturing Sociology of Religion course in sociology departments, has taken shape via besides, sociology’s historical process and formation in Turkey, also via effects political, ideological and daily developments. In most of sociology departments in Turkey, Sociology of Religion is lectured as compulsory or required course. In some departments however, it is observed that though there is no course named as sociology of religion, religion is handled under the courses such as sociology of institutions. In addition to that, in some sociology departments there are several required courses related to religion namely Religious Movements, Religion and Society, Sociology of Religion and Belief Groups.
Over a hundred years’ accumulation, as a result of sociology deparments’ increase science of sociology in number in Turkey, there are different applications and discussions on course name, techniques, essentiality, lectured semester, course hours and credits about Sociology of Religion course. Within these kind os differences, evaluating religion sociologically as a course, has hints of some epistemological tensions. Regarding different priority in terms of each department has own epistemologic and ideologic posture and different worldview and epistemologic posture, topics such as necessity of lecturing Sociology of Religion as an independent course could be brought forward. Besides this, the lecturer’s social characteristics and the language, references, content, techniques that he/she used while lecturing could give form of the course. In addition to this fraction implied with the historicity of sociology, I think second significant factor is related to geography and city where sociology departments are located. A city/ region whose conservative side is powerful and the social reality of there can be a factor affecting sociology deparment’s curriculum as an epistemic community. In this context another result attained is the fact that there are required courses in some sociology departments related to religion under new names such as Woman and
Religion in Muslim Societies, Secularization and Religion, Global Developments and Religion, Terror, Violence and Religion.
This study was prepared to a contribution to making sociology of sociology education and when the gathered data of this research is evaluated, we understand that it is an important issue to provide education in the fields of religion phenomenon and sociological reasoning of religion in Turkey, as in other fields. It is seen that apart from Koç and Galatasaray Universities, Sociology of Religion is lectured as compulsive or required course in other sociology departments in Turkey. Sociology of Religion courses in Turkey lectured theorethically except for Bingöl University. Students as users of education system, are also products of this system and there is no other category to carry out the current attitudes and capabilities, reflects of background accumulation better (Bourdieu, 2015: 29). Regarding survey statistics applied in our study, sociology students give special attention to Sociology of Religion course, they declare that via making connection this course and other courses, there is great contribution to development of their social imagination is a significant result. One of other important results is, within individual and social features and global changes, the Arab Spring, violence and terror attacks occuring in the geopraphy where Turkey has lied is effective students’ choice of taking this course. Using different techniques in order to make sociology of sociology education and making comparisons between courses Sociology of Religion Sample make it possible to more comprehensizve studies and gathered results have the potential to contribute increase of sociology education in our country. In this regard, it is crucial to emphasize there is need to more comprehended studies on courses, lecturing techniques, programs and program contents, studies and problems in Sociology departments in Turkey numbering over eighty.
Besides epistemologic change periods, the effect of globalization has changed the nature of science and knowledge produced in universities in modern societies; university, knowledge and social expectations and assumptions have been reformed by the way of more practic, daily, commercial or political progress. Moreover, social scientists in academy in Turkey (homo academicus), are differentiated in terms of the tradition they grow up or they have been in, they experience changes and breakings in their inside and stress fields produced by these change and breaking show up in several platforms. According to Akşit, this compartmentaliazion take part both between approaches in Turkish sociology, between generations, between departments and also between individuals in the same department (Akşit, 1986: 196). According to Bourdieu, with regard to department’s location in centre or in periphery, there is differantiation in education practises (Bourdieu, 2015: 85). The diversification, with reference to Feyerabend Akşit used who sees this compartmentalization is a formation to be surpassed, is about that there are more than one theory and method in a research, their interaction, discussion and producing alternative, contrary hypotheses (Başak, 2005: 35). In this study, tracing Sociology of Religion course in Turkey as an information producer, putting forward how kind of breakings are experienced in Sociology of Religion course in history of Turkish sociology and, making
a general panorama showing sociology of Religion courses lectured in sociology departments in Turkey are aimed.
This study which can be called as sociology of scientific knowledge or meta-science (Arslan, 1991: 1), approves individual as the subject of knowledge but, admits that the individual constructs his/her epistemic environment via social bonds he/she live in. Approach that “science in action” and “rady-made science” as Bruno Latour named is a crucial reference point fort his study. Latour claims that every science is relative (Latour, 1988) and social, and this epistemic community’s continuing its existence ocur via socialization process called as education (Arslan, 1991: 87-88).
Keywords: History of Turkish Sociology, Sociology of Religion Course, Epistemology, Epistemic Community, Production of Information.
Giriş
Modern toplumda bilgi üreten bir kurum olarak üniversitenin işlevi, tarihsel gelişimi, kurumsal yapılanması ve siyaset, ekonomi vb. diğer toplumsal kurumlar ile ilişkisi gibi boyutları sosyal bilimler alanında önemli tartışma konularından biri olagelmiştir. Bir asırlık bir geçmişe sahip Türkiye’deki sosyoloji biliminin tarihi ile ilgili oldukça geniş hacimli bir literatür bulunmakla birlikte sosyoloji eğitimi hakkında sınırlı bir birikim ve İlyasoğlu’nun Türkiye’de sosyolojinin
sosyolojisini yapmadaki olanaksızlıklar şeklinde ifade ettiği zorluklar söz konusudur (İlyasoğlu,
1998: 87-90). Aslında eğitim-öğretim biliminin (pedagoji) kapsadığı alan ile bilgi sosyolojisinin alanı arasında derin ve kapsamlı bir ilişki söz konusudur (Akyüz, 1996: 79). Bu ilişki, bilginin üretilmesi, üretilen bilginin korunması, yaygınlaştırılması ve bilginin gelecek nesillere aktarılması şeklinde ifade edilebilecek alt boyutlar ile ilgili bir ilişki formudur. Bu bağlamda çalışma, Türkiye’de sosyoloji eğitiminin kendisini-self reflexivity- (İlyasoğlu, 1998: 84) epistemik bir cemaat olarak araştırma konusu yaparak bu bağlamda yeni açılan bir sosyoloji bölümünde eğitim-öğretim görmekte olan öğrencilerin din sosyolojisi dersine ilişkin algı, tutum ve eğilimlerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Literatür taramasına dayalı olarak Türkiye’deki sosyoloji tarihi içinde yaşanan kırılmaların sosyoloji eğitimine yansımalarının nasıl olduğu araştırmada cevabı aranan bir diğer sorudur. Elbette sosyal bilimlerin en temel ve tartışmalı alanlarından biri olan ve birbirinden farklı görüş ve duruşları barındıran bilgi/bilim sorununun bütün yönlerini ele almak bu makalede amaçlanmamakta, konu ile ilişkisi bağlamında ve ağırlıklı olarak Weber ve Bourdieu üzerinden bir analiz amaçlanmaktadır. Bu araştırmada bireylerin, bilimin ne olduğu, konusu, yöntemi, nasıl öğrenilmesi/öğretilmesi gibi konular bilgi felsefesi ve sosyolojisi bağlamında üniversite öğrencileri örneğinde ele alınmaktadır. Bu bağlamda bu araştırma, bilgi sosyolojisi ile ilişkisi içinde, bilginin ve bilgiye ilişkin unsurların toplumsal birer olgu olduğundan hareket etmekte, Barnes’in tabiri ile öğrenilen şey değil öğrenme sürecinin kendisi hakkında kafa yorma çabasıdır. Bireyin kendisi toplumsal bir varlık olduğuna göre, bilim adamları da toplumsal bir yapı oluştururlar ve dolayısıyla da bilgi de toplumsal bir varoluş şeklinde ele alınır (Barnes, 1990: 25).
Bilimsel bilginin sosyolojisi veya meta bilim (Arslan, 1991: 1) denemesi olarak da adlandırılabilecek olan bu araştırma, bilginin öznesi olarak bireyi kabul etmekte ancak bireyin içinde yaşadığı toplumsal bağlar ile etkileşim halinde epistemik dünyasını inşa ettiği kabul edilmektedir. Bruno Latour’un “science in action” şeklinde adlandırdığı içinde bulunulan tarihi
önemli bir referans noktasıdır1. Latour (1988), her bilimin göreceli ve toplumsal olduğunu iddia
eder ve bu epistemik cemaatin varlığını sürdürmesi, eğitim denilen sosyalleşme süreci ile gerçekleşmektedir (Arslan, 1991: 87-88). Eğitim sürecinde sürekli kılınan şey, öncelikle Latour’un
hazır-bilim ya da Kuhn’un paradigma dediği şeyin yeni nesillere aktarılmasıdır. Bir bilimin
durumunu analiz edebilmek için fiiliyatta bilime ve bu süreçte bilimsel faaliyetin aktörleri olan bilim adamı ve öğrencilere dikkat etmek gerekmektedir. Bu bağlamda Merton’cu bilim sosyolojisi geleneğine bağlı bir sosyolog olan Hagstrom, epistemik cemaatin varlığını sürdürmesi için akademik kurumlar içinde gerçekleşen belli başlı iletişim kanallarının listesi içinde “bilim adamları ile öğrenciler arasındaki ilişkiler” e yer vermiştir (Arslan, 1991: 76).
Epistemoloji, bilginin kaynağı, bilginin doğruluğu, bilginin sınırları ve bilgi süreci gibi sorunlar ile ilgilenen bir bilim dalıdır (Özlem, 1996: 33-35). Bilgi, yaşantıdan arta kalan zihinsel bir olgudur. Ancak bilginin zihinden kopup nesnel hale gelebilmesi, başkaları tarafından yeniden üretilebilmesi ve nihayet biriktirilerek aktarılabilmesi onu bireysel olmaktan çıkarıp aynı zamanda toplumsal kılmaktadır (Aydın, 2010:9). Karl Mannheim (1893-1947) bilgi sosyolojisini, bilgi üretiminde etkili olan toplumsal süreçleri inceleyen bir sosyoloji disiplinidir şeklinde tanımlamaktadır (Mannheim, 2008: 13). Mannheim’a göre bütün düşünceler, değişik ve farklı derecelerde olmakla birlikte, toplumsal yapı ve tarihsel süreç içinde bir yere bağlıdır (Kemerlioğlu, 1996: 126). Dolayısıyla da bilgi sosyolojisi, toplumsal yapıyı oluşturan unsurların etkileşimini dikkate almak durumundadır. Mannheim’in düşüncelerine yakın bir duruşu olan Georges Gurwitch (1894-1965)’e göre bilgi sosyolojisi, sosyal grup ile bilgi türleri arasındaki ilişkiyi analiz eden bir sosyoloji disiplinidir (Akyüz, 1996: 59). Pozitivist bilim anlayışını eleştiren Thomas Kuhn (1922-1996) ve Feyerabend’ın (1924-1994) belirttiği üzere her bilimsel uğraşı alanı değerden tam olarak yalıtılmış, nesnel ve tarafsız bir uğraşı değildir. Bilimsel bilgiyi üreten, derleyen ve kullanan bireylerin ve toplumların kendine has özellikleri, inanç ve değerleri bu bilimsel uğraşı alanını etkiler. Kuhn’un, insan faktörünü dışarıda bırakan pozitivistik bilim anlayışına karşı geliştirdiği düşünce sistematiği, bilimin sosyo-psikolojik boyutunu ön plana çıkartmaktadır. Kuhn’a göre bir disiplinin bilim olup olmadığını belirleyebilmek için onun bir bilimsel gelenek oluşturma potansiyelinin olup olmadığına bakmak gerekmektedir (Kuhn, 1970). Buna karşı olarak Alman geleneği içinde Habermas’ın eleştirel bilgi ve toplum teorisi kurma yönündeki çabaları bağlamında epistemolojiyi toplumsal bir teori olarak ela aldığı ve bunu yaparken öncelikle hem dışsal dünyanın duyusal algılanımı ya da duyumsal deneyimiyle bilgi üretimi imkânındaki inanca dayalı analitik-ampirik bilgi anlayışı ve eğer bilginin üretilmesine yol açan toplumsal etmenler bilinirse bilgi sorununun bu etmenlerin tanımlanmasına indirgenebileceği bağlamında kökleşen bilgi sosyolojisine karşı çıktığı anlaşılmaktadır (Çiğdem, 2008: 36). Feyerabend’ın bilim eleştirisinin temelinde birey özgürlüğü yatar, ancak insanlığın tarihsel-kültürel mirası içindeki büyü ve efsaneler dahil her türlü fikir, inanç ve değerin bilimin gelişmesinde rol oynadığını savunur ve bilim ve bilim dışı ayrımına bu açıdan karşı çıkar. Ona göre bilimin genel eğitim vasıtasıyla mitleştirilmesi, postmodernist eleştirinin bir ifadesiyle “meta anlatı”ya dönüştürülmesi sonucunda evrensel normlarının ve ölçütlerinin olduğu kanaati uyandırılmaya çalışılır (Hülür, 2012: 215).
Alman Tarih Okulu’nun etkileri ile Wilhelm Dilthey’e (1833-1911) göre ise insan tarihsel bir varlıktır ve bu tarihsellik içinde toplumsal etkileşimler neticesinde oluşan ve kendisini görünür yaptığı kültür ortaya çıkmaktadır. O, bu alanın incelenmesini sosyal bilimlerin değil tin bilimlerinin (Geisteswissenschaften) bir işi olarak görmüştür. Dolayısıyla da insan bilimleri, biriciklik özelliği ile insana ait davranışları ve yapıp ettiklerini kendileri üzerinden yani içeriden anlamak durumundadır çünkü toplumsal olay ve olgular, fiziki olaylardan farklı olarak onları şekillendiren
1 Fransız bilim sosyoloğu Bruno Latour (1947-), hazır bilim (ready-made science) ile statik bilimi; fiiliyatta bilim
(science in action) şeklinde ikili bir ayrım ile de dinamik haldeki bilimi kastetmektedir. Latour’un bilgi sosyolojisi ile ilgili çalışmaları: Science in Action, 1987; We Have Never Been Modern, 1993.
kendine özgü (idiografik) tekillik arz eden tarihi ve kültürel bir özelliğe sahiptir. Dilthey’in kültür bilimine getirdiği açılımlar Weber’in anlayıcı sosyolojisinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Dilthey’in görüşlerini sosyolojiye uyarlamaya çalışan Weber (1864-1920) de bilimdeki göreliliği iki nedene bağlayarak açıklamaktadır. Bunlardan birincisi; inceleme nesnesinin doğasından ikincisi ise inceleme yapacak olan insandan kaynaklanır (Özlem, 1990: 60). Yani, bilim adamı, bilimsel faaliyet sürecinde “önemli olan” dan söz ederken, bilinçli ya da bilinçsiz, aslında kendisine önemli görünen”i kastetmek sureti ile seçim yapmış olurlar (Özlem, 1990: 65) ki bu seçim değer ile ilişkili bir seçim sürecidir ve bir örüntü (pattern) oluşturur. Aynı zamanda öznelliğe dayalı bu seçim içinde bulunduğu tarihi ve toplumsal çerçeveye göre farklılık gösterebilmektedir. Weber, 1919 yılında verdiği Bir Meslek Olarak Bilim (Wissenschaft als Beruf) adlı konferansında bilgi-toplum ilişkisi,
bilginin işlevleri, bilimsel bilgi ile sosyolojinin ilişkisi gibi konular üzerinde durmaktadır. Bilim gibi bir mesleğin anlamını tartışırken sadece bilim adamının niteliklerini değil insanlık tecrübesi içinde bilimin değeri ve görevinin ne olduğunun da düşünülmesi gerektiğini belirtmektedir (Weber,
1995). Bilginin ortaya çıkmasında bireyin ve toplumsal şartların önemine vurgu yapan Weber’in bilim anlayışında, insanın davranışlarının anlaşılması (verstehen) merkezi bir konumdadır. Weber’e göre bir bilgi türünün “bilim” adını hak etmesi için üç temel şart öne sürdüğü görülmektedir: Rasyonellik, ilerleme ve uzmanlaşma. Rasyonellik (rationality) kavramı, yeryüzünde üretilmiş olan bilginin niteliği hususunda mekânsal (spatial) farklılıklara, ilerleme (progress) kavramı ise bilginin üretimi konusunda tarihî sürece, yani zaman boyutuna atıfta bulunurken, uzmanlaşma (specialization) kavramı da batı medeniyeti içerisinde üretilmiş bilgi türleri arasındaki farklılığa işaret etmektedir (Ardıç, 2003: 145). Rasyonelleşme sürecinin en önemli parçalarından biri olarak bilimsel ilerlemeyi gören Weber, hermenötik ve pozitivist anlayışı birleştiren sosyolojik bir bakış açısına sahiptir. Bunu Weber’in sosyoloji biliminin tanımında da görmek mümkündür: “Sosyoloji, toplumsal eylemi yorumlayarak anlamak ve bu yolla eylemi kendi akışı ve doğurduğu tesirlerle birlikte sebeplerini ortaya koyarak açıklamak isteyen bir bilimdir” (Weber, 2004: 13). Böylelikle sosyoloji, insan davranışını ve onun arkasında yatan dünya görüşünü, içinde şekillendiği tarihsel ve toplumsal çerçeve içinde anlamak (verstehen) ve açıklamak (erklärung) şeklinde bir görev üstelenmektedir. Tarihsel ve kültürel şartlar içinde araştırmacı bu anlama ve açıklama sürecinde, kendine ait değer yüklü yargıları ve dünya görüşü (weltanschauung) olmadan bunu gerçekleştiremeyecektir. Bunlar, sosyoloji içinde kavramsal şemaların oluşturulmasında önemli işlevlere sahiptir. Tarihsel ve kültürel değişme ile birlikte değer yargıları ve bakış açısı da değiştikçe kavramsal inşa süreçleri de değişecektir. Tam bu noktada Weber, sosyolojiyi birlikli bir bilim haline getirecek empirik temelin eylem ve daha özel olarak da toplumsal eylem olduğunu belirtir (Özlem, 1990: 2014). Netice olarak Weber’in sosyoloji anlayışı, pozitivist ve hermenötik geleneği birleştirmeye çalışan, metodolojik bireycilik olarak adlandırılan ve daha çok bireyi aktör olarak merkeze koyan, eylemi ve kültürü anlama ve açıklamaya dayalı bir anlayıcı sosyolojidir.
Weber gibi uzlaştırmacı bir yaklaşıma sahip olan Fransız sosyolog Pierre Bourdieu’ya göre (1930-2002), birey ve toplum ile ilişkisi bağlamında bir bilim olarak sosyoloji insan eylem, yönelim ve yargılarının arka planının nasıl işlediğini incelemeyi amaçlar. Bourdieu sosyolojisinin anahtar kavramlarından olan habitus kavramı etrafında bireyin öznelliği ile toplumsal dünyanın nesnelliği bireyin bedeninde birleşmektedir. Öznelcilik/nesnelcilik ikiliğinden kaynaklı epistemolojik tıkanıklık onun habitus kavramını geliştirmesine ittiği ifade edilebilir. Bourdieu’nun düşüncelerinin şekillenmesinde Weber’in etkilerini görmek mümkün (Swartz, 1996) olmakla birlikte Weber’i eleştiren Bourdieu, birey-toplum ve öznelcilik-nesnelcilik arasındaki ilişkiyi koparmadan bu ikisi arasında kurulan karşıtlığı aşmaya çalışmaktadır. Ona göre araştırmacı, indirgemeci bir yaklaşımla salt birey ya da salt yapıyı öne çıkarmak yerine, ele alınan olgunun tarihsel arka planı ve bağlamı içinde birlikte ele almak durumundadır. Böylelikle, araştırmacı ele aldığı olgunun veya olayın hangi tarihsel bağlam ve karşılıklı etkileşimler içinde bulunduğunu görme imkanı elde edebilir. Loic Wacquant, Bourdieu’nun öznelci ve nesnelci yaklaşımlara aynı
mesafede olmadığını, nesnelci bakış açısına epistemolojik öncelik verdiğini ifade eder (Bourdieu ve Wacquant, 1992).
Epistemolojik değişim süreçleri yanında küreselleşmenin de etkisi ile modern toplumda üniversitelerde üretilen bilimin ve bilginin niteliği de değişime uğramış, üniversite, bilgi ve bilime ilişkin toplumsal beklenti ve kabuller de daha pratik, gündelik, ticari veya siyasi gelişmelerin etkisi ile yeniden kurgulanmıştır. Bunun yanında Türkiye’de akademi içerisindeki sosyal bilimciler(homo academicus)2, içinde yetiştikleri veya bulundukları gelenek temelinde farklılaşmakta kendi içinde
değişimler ve kırılmalar yaşamakta ve bu değişim ve kırılmaların ürettiği gerilim alanları varlığını farklı düzlemlerde göstermektedir. Hatta Akşit’e göre bu bölmelenmişlik (compartmentalization), Türk sosyolojisinin hem yaklaşımları arasında hem kuşakları arasında, hem bölümler arasında ve hatta hem de aynı bölüm içindeki kişiler arasında da varlığını göstermektedir (Akşit, 1986: 196). Bourdieu’ya göre bölümün merkezde ya da taşrada ikamet etmesine göre eğitimin pratiklerinde de farklılaşma ortaya çıkmaktadır (Bourdieu, 2015: 85). Bu bölmelenmişliğin aşılması gereken bir oluşum olarak gören Akşit’in Feyerabend’den hareketle kullandığı çeşitlenme (proliferation) bir araştırma alanında birden fazla kuram ve yöntemin var olması, etkileşmesi, tartışılması, alternatif ve karşıt hipotezlerin üretilmesi ile ilgilidir (Başak, 2005: 35). Bu araştırmada bir bilgi üretim süreci olarak Türkiye’de din sosyolojisi dersinin izini sürmek ve din sosyolojisi dersinin Türk sosyoloji tarihi içinde ne tür kırılmalar yaşadığını ortaya koymak ve Türkiye’deki sosyoloji bölümlerinde okutulan din sosyolojisi dersinin genel bir panoramasının çıkartılması amaçlanmaktadır. Buna ilave olarak da Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde 2014-15 ve 2015-16 eğitim öğretim yıllarında eğitim gören öğrencilerinin katıldığı bir anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın önemi bağlamında, yapılan çalışmalara bakıldığında Türk sosyolojisinde daha çok kişi, eser, kavram ve süreçler üzerinden bir okuma yapılmış, ders üzerinden okuma zayıf kalmış ve ders ve müfredat merkezli olarak sosyoloji veya din sosyolojisi dersine ilişkin literatürde daha önce bu tarzda bir çalışmanın yapılmamış olması dolayısıyla bu çalışmanın bu anlamda bir ilk tespit çalışması özelliği taşıdığı ifade edilebilir.
Türkiye’de Din Sosyolojisi Dersi’nin İzini Sürmek
Sosyoloji biliminin Amerika ve Fransa’dan sonra en hızlı kurumsallaştığı ülkelerin başında Türkiye gelmektedir. İlk sosyoloji bölümü Amerika’da 1891 yılında Kansas Üniversitesi’nde Tarih ve Sosyoloji adıyla kurulmuş, daha sonra bağımsız ilk sosyoloji bölümü 1892’de Chicago Üniversitesi’nde, üçüncü ve Avrupa’da ilk sosyoloji bölümü 1895’de Emile Durkheim tarafından Bordeaux Üniversitesinde, dördüncü sosyoloji bölümü 1904’te İngiltere London School of Economics’te ve beşinci sosyoloji bölümü ise Osmanlı İmparatorluğunda 1914 yılında İstanbul
2 Pierre Bourdieu, (1990); Homo Academicus, Peter Collier (İngilizce’ye Çev.), Stanford University Press; Ayrıca
Türkçe literatürde bkz. M. Fatih Karakaya (2012); Ecce Homo Academicus Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, 25. Sayı, 2012/2, 103-111; Hasan Ünal Nalbantoğlu(2003); Üniversite A.Ş.de bir ‘homo academicus’: “ersatz” yuppie akademisyen, Toplum ve Bilim; 97/7-42. Bourdieu’nun 1967-1991 yılları arasında Fransız akademi dünyasını ve akademisyenlerin eylemlerini eleştirerek incelediği bu çalışmada akademisyenin kendinden önce var olan kültürden miras olarak devir aldığı sermayeye vurgu yapmaktadır. Akşit, Ünal Nalbantoğlu’nun da bu tür bir akademisyen tipini “üniversite A.Ş”de bir “ersatz yuppie akademisyen” olarak nitelediğine işaret ediyor (Nalbantoğlu, 2003: 20). Bu adlandırma bu akademisyen tipini “ersatz”, yani hakikisinin taklidi olarak nitelemektedir. Bununla da kalınmamakta “yuppie” denmektedir, yani hızla yükselmek isteyen ve bunu yapmakta olanlar kastedilmektedir. Bu akademisyen için üniversite piyasadaki bir firma gibidir. Ayrıca üniversiteler bu yönde gelişmeleri için de baskı altındadırlar. Nalbantoğlu’nun eleştirilerine istinaden bu tiple ilgili handikap şöyle ifade edilir: “Batı’da geliştirilen yaklaşım, kuram ve yöntemlerle araştırma yapıp, atıf endekslerince taranan dergilerde yayın yaparak saygın vakıf veya devlet üniversitesinde terfi etmek ve “ersatz-yuppie” akademisyen olarak damgalanmayı göze almak bir tarafta duruyor. Onun karşısındaki tarafta da şu var: yerel bağlamda araştırma yapıp, yerel dergilerde makale yayınlayarak veya kitap yayınlayarak yerel bilginin gelişmesine katkıda bulunmak ancak bu bilginin değerlendirileceği kriterler geliştirilmediği için veya üniversitenin sıralamadaki yerine katkıda bulunulamadığı için işten atılıp çevredeki daha az prestijli bir üniversiteye gitmeyi göze almak (Aktay, 2008: 32).
Darülfünun’da Ziya Gökalp tarafından kurulmuştur (Orçan, 2014: 53). Türk aydınları, o dönemde yaşanan toplumsal sorunlara çözüm olacağı düşüncesi ile Fransız Sosyoloji geleneğindeki kavramları ülkemize getirmek sureti ile Türkiye’de sosyolojinin kurumsal gelişimini şekillendirmişlerdir (Alver, 2002: 185).
Modern epistemik cemaatin eğitim kurumu olan üniversite içerisinde bir bilim dalı olarak sosyolojinin yer alması onun kurumsallaşma tecrübesi bakımından önemli bir gelişmedir. Kurumsallaşma tecrübesi içinde dergiler, dernekler, dersler, içerikler, araştırmalar ve literatür gibi temel unsurlar, sosyolojinin belli bir karakter kazanmasının ortamını oluşturur (Alver, 2014: 25). Bu açıdan her bir sosyoloji bölümünün kendince bir tarzı ve bir duruşunun olduğu ifade edilebilir. Türkiye’de sosyoloji biliminin kuruluş ve gelişimi içinde din konusu her zaman önemli ve tartışmalı bir konu olmuştur. Türkiye’deki sosyoloji dersinin tarihi açısından bakıldığında -tartışmalarla birlikte- ilk ders olarak 1910-1911 öğretim yılında Ziya Gökalp (1876-1924) tarafından Selanik’teki İttihat ve Terakki İdadisinde İçtimaiyat dersi verilmiştir (Arslanoğlu, 2001: 64). Ahmet Şuayp tarafından 1910 yılında İlm-i Cemiyet adı ile ders verildiğini öne sürenler de bulunmaktadır. 1913-1914 ders yılından sonra Alman hocalar getirilmiş, sınıf düzeninden sömestre düzenine geçilmiş, 1915-1916 öğretim yılından itibaren Edebiyat Fakültesi de Tarih ve Coğrafya, Ulum-i İçtimai, Edebiyat ve Felsefe olmak üzere kendi içinde bölümlere ayrılmıştır (Bulut, 2011: 8). Daha sonrasında Darülfünun’un programında 1915 yılında İlmi İçtimai ve İçtimai İlimler (İnas) adlı derslerin verildiği belirtilmektedir (Biçer, 2010: 201). Ziya Gökalp’in sosyoloji dersini 1914 yılında İstanbul Darülfünun ders programına dâhil etmesi ile başlayan süreçte (Bulut, 2011: 7) Türkiye’de sosyoloji bölümlerinde ilk din sosyolojisi dersi Gökalp tarafından İstanbul Darülfünun Edebiyat Bölümü’nde3 1916-1917 yıllarında Dini İçtimaiyat ve İlm-i İçtima-i Dini adları ile
verilmiş ve bu derslerin notları “İlm‐i İçtimaî Dinî” adı altında taş basması olarak basılmıştır (Günay, 2006: 14; Kaya, 2011: 26). Gökalp’ten sonra Mehmet İzzet (1891-1930) ve Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu (1901-1974) ve Necmettin Sadak (1890-1953) İstanbul Darülfünun’da İçtimâiyat,
Dini İçtimaiyat ve İçtimai Ahlak gibi dersleri vermiştir (Değirmencioğlu, 2002: 33-34; Er, 1986:
126). 1933 yılında Türkiye’ye gelerek 1933-1936 yılları arasında İstanbul Üniversitesi’nde sosyoloji dersleri veren Alman4 Ord. Prof. Dr. Gerhard Kessler’in5 (1883-1963) etkisi oldukça
3 Lütfi Erişçi, Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası adlı makalede o dönemde okutulan din sosyoloji
dersinin İlahiyat Fakültesi ile Edebiyat Fakültesinin ortak programında olduğundan bahsetmektedir: “Fakat müteakip senelerde "İçtimaiyat" dersi yeni kurulan İlahiyat Fakültesine Edebiyat Fakültesi ile müştereken okunmak üzere ve liselerde kabul edilirken Durkheim'ci temayül H. Cahid’in Durkheim’den Din Hayatın İptidai Şekilleri (1923), Ahlak Terbiyesi (1923) Darülfünun Hukuku esasiye Profesörü Mithat’ın İçtimai Taksim-i Amel (1924) tercümeleri ile, İsmail Hakkının Durkheim’in pedagoji derslerini içeren İçtimaiyat Nokta-i Nazarından Terbiye (1924) sinden başka Ziya Gökalp Türklerin İptidai Cemiyetler Devrine Ait Dinlerinin Tetkiki Olan Türk Töresi (1924) ve Köprülünün Türk Edebiyatı Tarihi (1921) ile tekrar kuvvetle devam etmeğe başlamıştır.” Lütfi Erişçi (1941) “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2/1; 159-169.
4Almanya’da 1933 yılında iktidara gelen NSDAP’nin (Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi/Nationalsozialistische
Deutsche Arbeiterpartei) Yahudilere karşı başlatmış olduğu takibatın sonucu olarak Almanya’yı terk etmek zorunda kalan işsiz bilim adamları Zürich’te Philipp Schwartz’ın yönlendirmesiyle yeni iş imkanları sağlamak amacıyla bir dernek kurmuşlardı. Diğer yandan Atatürk, Cenevre Üniversitesi profesörlerinden Malche’ye Türk yüksekokul sisteminin reform gereksinimlerini saptamak ve buna uygun öneriler getirmek görevini vermişti. Tam da bu dönemde Malche Schwartz ile ilişki kurarak Alman bilim adamlarını Türkiye’ye yönlendirmiştir. Türk hükümeti ile yapılan görüşmeler sonrasında Milli Eğitim Bakanlığı ile Malche, Schwartz ve Rudolf Nissen arasında Ankara’da bir çalışma anlaşması imzalanmıştır. Gelen bilim adamları arasında en ünlüleri; Ernst Reuter, Fritz Neumark, Ernst Eduard Hirsch, Hans Reichenbach, Leo Spitzer, Erich Auerbach, Ernst von Aster, Marchand, Wilhelm Röpke, Gerhard Kessler, Philipp Schwartz, Rudolf Nissen, Alexander Rüstow, Friedrich Dessauer, Richard von Mises, Rudolf Belling, Bruno Taut ve Paul Hindemit gibi isimler sayılabilir. Söz konusu bu bilim adamlarının İstanbul Üniversitesinin yeniden düzenlenmesinde, Türk akademik hayatının gelişmesinde ve bilimsel bir şekle bürünmesinde önemli katkıları olmuştur. (Bkz. Fahri Türk-Servet Çınar (2013); Türkiye ile Almanya Arasındaki Bilimsel İlişkiler: Türk-Alman Üniversiteleri, Akademik Bakış, 45-7/13).
önemlidir. Hilmi Ziya Ülken (1901-1974) 1941 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Kürsüsü’nü tekrar kurduktan sonra 1950’li yıllarda verdiği sosyoloji dersleri bağlamında din sosyolojisi dersi de okutmuştur (Günay, 2006: 17). Ülken, 1960 yılında buradaki görevinden uzaklaşmak zorunda kalmış ve daha sonrasında çalışmalarını Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde sürdürmüştür. Bu bağlamda Türkiye’de sosyoloji bilimi, ülkenin ilk ve en eski kürsüsü olan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Kürsüsü dışında 1914’ten 1930’lu yılların sonuna kadar bir gelişme gösterememiştir (Parin, Demirci, 2014: 366).
İstanbul Üniversitesi’nden sonraki ikinci sosyoloji bölümü/kürsüsü 1939 yılında DTCF’de Felsefe Bölümü içinde bir kürsü olarak kurulmuş ve Türk sosyolojisini derinden etkilemiştir (Alver, 2002: 185). Bu yeni kurulan bölüm, Niyazi Berkes (1908-1988), Behice Boran (1910-1987), Mediha Berkes (1919-1994) ve Muzaffer Şerif Başoğlu (1906-1988) tarafından Amerikan sosyolojisini ülkemizde temsil etmeyi amaçlayan bir sosyoloji anlayışı ile ve “milli ilim” anlayışı yerine “evrensel ilim” anlayışını savunarak ortaya çıkmıştır. Ankara ekolü, ülkemizde sosyolojinin ilerleyemeyişini ‘sosyoloji ders programlarının hazır formüller şeklinde öğrencilere verilmesi; hadiseler arasındaki münasebetleri tahlil, tenkit etmek sureti ile tartışmaya açılmaması’na bağlamaktadır (Ünal, 2008: 140-141). 1960 yılından sonra kurulan ODTÜ Sosyal Bilimler Bölümü 1982 yılında sosyoloji bölümü olarak bağımsız bir program yürüten bölüm haline gelmiştir. Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi içinde Sosyoloji Bölümü 1964 yılında kurulmuştur. Türkiye’deki ilk sosyoloji bölümlerinden olan Ege Üniversitesi Sosyoloji Bölümü ise 1976 yılında kurulan Sosyal Bilimler Fakültesi’ne bağlı Davranış Bilimleri Bölümü iken 1982 yılında Edebiyat Fakültesi ve Sosyoloji Bölümü adıyla yeniden yapılandırılmıştır. Boğaziçi Üniversitesi’nde sosyoloji eğitimine ise Sosyal Bilimler Bölümü içinde 1971 yılında başlanmıştır (Bulut, 2011: 12).
Türkiye’de gerek liselerde6, gerekse üniversitelerde okutulmakta olan sosyoloji dersinin
programı, içeriği, teknikleri vb. konular dünyada ve Türkiye’de yaşanan bilimsel, toplumsal, siyasi ve ekonomik gelişmeler ile ilişkili olarak değişmektedir. Zabun’un yaptığı bir araştırmada bir kimlik arayışına işaret edecek şekilde Türkiye’deki sosyoloji dersinin programının 1924-2010 yılları arasında7 dokuz defa değiştiği görülmektedir (Zabun, 2012: 158). 1982-1983 öğretim yılında
YÖK tarafından uygulanması istenen Sosyoloji Bölümü Çerçeve Programı’ndaki ders listesinde din sosyolojisi dersi yer almamaktadır (Bulut, 2011: 15). Bulut’un da belirttiği gibi 1933 üniversite reformu sonrasında din sosyolojisi dersi, İlahiyat Fakültelerine özgü bir ders olarak görülmekte ve
5 Kessler’in Türkçeye çevrilen çalışmaları şunlardır: Sosyoloji (1934) Çev: Hikmet Sadık B. Selamet Matbaası, İstanbul;
İçtimaiyata Başlangıç (1934) İstanbul Üniversitesi Yayınlarından No:71 İktisat Fakültesi Neşriyatı No:3; Sosyoloji Dersleri (1936); Kooperatifçilik (1940); İçtimaî Siyaset (1945); Sosyal Sigorta (1950).
6 Türkiye’de sosyoloji dersi 1924-1986 yılları arasında liselerde Felsefe ve İçtimaiyat (lise 2 ve 3) ve Felsefe, Mantık ve
Sosyoloji, Felsefe Grubu şeklinde okutulduğu görülmektedir. 1927 ve 1931 yılındaki ders programlarında İçtimaiyat adı ile sosyoloji dersleri Felsefe ile birlikte yer almıştır. 1947-1951 yılları arasında filozofi ve sosyoloji adı ile lise üçüncü sınıflarda üç saatlik bir ders iken 1952 yılından itibaren sosyoloji dersi edebiyat kolunda haftada 2 saatlik bir ders olarak konulmuştur. 1956 yılında ise liselerin yeniden dört yıla çıkartılması ile birlikte fen-edebiyat ayrımı lise üçüncü sınıfa alınmış, fen kollarında haftada üç saat mantık ve sosyoloji, edebiyat kollarında ise haftada altı saat felsefe, sosyoloji ve mantık dersleri programa konulmuştur. 1986-87 yılından kredili sisteme geçilen 1992-93 yılına kadarki dönemde sosyoloji dersi sağlık, turizm ve ticaret lisesi gibi liselerin programından çıkartılmış İmam-Hatip ve öğretmen lisesi gibi liselerde devam etmiştir. 1998 yılında hazırlanan programda liselerin sosyal alanlarında zorunlu olmaya devam ederken diğer alanlarda seçmeli yapılmıştır (Arslanoğlu, 2001).
7 1924 tarihli liselerde okutulan İçtimaiyat- Edebiyat ve Fen Şubelerinden müşterek (iki saat)- ders müfredatında Din ile
ilgili bölüm: “Sosyoloji noktai nazarından din, ilim, san'atı. Dinin san'atın, ilmi iptidai şekilleri ve bunların tekamülü, dinin vazifei içtimaiyesi”; 1935 yılında yapılan değişiklik sonrası müfredattaki durum: “16 - Hakkın menşei için ahlak dersleri arasında verilen bilgilere içtimaiyat kitabındaki cürüm ve ceza bahsi bağlanacaktır. 17 - Din meselesine türlü noktalardan bakım kabil olduğu anlatıldıktan sonra sosyoloji bakımından din üzerinde durulacak ulusal devletin laik olmasını doğuran sebepler anlatılacaktır.” [Lütfi Erişçi (1941) “Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2/1, 159-169].
yakın zamana kadar sosyoloji bölümlerinde din sosyolojisi dersi yer almamaktadır. Bu bağlamda günümüzde Sosyoloji bölümlerinin nerdeyse hepsinde okutulmakta olan din sosyolojisi dersi, bazı bölümlerde din ve toplum gibi farklı adlar ile verilmektedir. Özgen’in de belirttiği üzere bölümlerde açılan dersler bölümden ziyade akademisyenin uzmanlık alanı tarafından şekillendirilmektedir (Özgen vd. 2007: 12; 20). Neticede din sosyolojisi dersini veren hocanın ait olduğu ya da yakın olduğu sosyoloji geleneğine bağlı olarak dersin kitabı, müfredatı ve işleyiş tarzı farklılaşarak (proliferation) şekillenmektedir.
Türkiye’deki üniversitelerde Sosyoloji bölümleri Edebiyat Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Fakültesi, Sosyal ve İdari Bilimler Fakültesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi veya İnsani Bilimler Fakültesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi gibi fakülteler içerisinde yer almıştır. Günümüzde genel olarak dört yıllık bir eğitim sürecini kapsayan sosyoloji eğitiminde Marmara, Boğaziçi, Koç, Galatasaray, İstanbul Bilgi, İstanbul Şehir, Süleyman Şah, Beykent, İstanbul Bahçeşehir, ODTÜ, Yeditepe, İzmir Ekonomi, İstanbul Kemerburgaz, Maltepe ve Fatih üniversiteleri sosyoloji eğitimlerini ağırlıklı İngilizce olarak vermekte ve bir yıllık İngilizce hazırlık eğitimini zorunlu tutmaktadır.
Türkiye’deki eğitim-öğretim tarihi içerisinde ilahiyat fakültelerinde verilen ilk din sosyolojisi dersinin 21 Nisan 1924 ve 7 Ekim 1925 tarihli talimatname (İstanbul Darülfünunu Talimatnamesi) ile kurulan müessesede verilen ders listesinde İctimaî Ruhiyat veya Ruhî İctimaiyat adı ile haftalık iki saatlik bir ders olarak görülmektedir (Kara, 2009: 7).8 İstanbul Darülfünun’a
bağlı olan İlahiyat Fakültesi’nin hocaları ve verdiği derslere bakıldığında İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun Dinî İçtimaiyat adlı bir ders verdiği görülmektedir (Koştaş, 1989: 7). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin 1949 yılında kurulması ile burada ilk din sosyolojisi dersini veren Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nden Prof. Dr. Mehmet Karasan (1907-1974) olmuştur (Çapcıoğlu, 2003: 209). 1949-50 ders yılı için haftada iki saatlik bir sosyoloji dersi programa konurken 1953-54 ders yılından itibaren ikinci sınıfta üç saatlik bir din sosyolojisi dersi programa konulmuştur. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde 1959-1960 ders yılında misafir hoca olarak görev yapan Ord. Prof. Dr. Hans Freyer’in (1887-1969) ve Prof. Dr. Mehmet Taplamacıoğlu’nun (1910-1995) verdiği din sosyolojisi derslerinden de bahsetmek gerekmektedir. Taplamacıoğlu, din sosyolojisinin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Taplamacıoğlu, din sosyolojisine sadece teorik konularda katkıda bulunmakla kalmamış, aynı zamanda metodoloji konusuna ve empirik araştırmalara da öncülük etmiştir (Çapcıoğlu, 2009: 225-226). Freyer’in İlahiyat Fakültesi’nde verdiği din sosyolojisi dersleri Prof. Dr. Bedii Ziya Egemen’in (1906-1967) önerisi ile Doç. Dr. Turgut Kalpsüz tarafından tercüme edilerek 1964 yılında Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları tarafından kitaplaştırılmış, böylelikle önemli bir ders metinlere
8 Fakülte’nin çokça tenkide konu olan ders adları ve konulara/sahalara göre dağılımları yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin din
ve din eğitimi konusundaki yönelişlerine kuvvetle işaret etmektedir. Erişirgil’in de işaret ettiği üzere Tefsir ve Hadis dışındaki temel İslâmî ilimlerle ilgili dersler o ilimlerin kendisine değil sadece tarihine inhisar ettirilirken modern din tetkikleriyle alakalı dersler, hususen sosyoloji ve tarih eksenli olarak artırılmış, dinin kendisine ve kendi mantığına değil modern bir temayül olarak sosyal/sosyolojik/etnoğrafik yönüne ağırlık verilmiştir. Dinler Tarihi ve Din Felsefesi’nden ayrı olarak muhtemelen İslâm öncesi Türk dinlerinin tarihini ve Türklerin dinî hayatlarını verecek bir dersin konması da anlamlıdır. Bir ara Dârülfünûn Eminliği de yapmış olan İlahiyat Fakültesi hocalarından İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu’nun sonraki yıllarda bu kurumu tasvir ederken “bir nevi sosyoloji fakültesi” demesi ve “hayattan, tarihten tard ettiğimiz [çıkarıp attığımız] softalığı Dârülfünûn’a sokmak zilletini kabul edemeyiz” gibi açıklamalarda bulunması bu açıdan manidardır. Benzer açıklamalara örnek olarak Sabri Edhem’in 1931 yılında yazdıklarına bakılabilir: “Bugünkü ihtiyaçlara cevap vermeyen İlahiyat Fakültesi kapatılarak bunun tahsisatı müspet ilimlere hizmet eden müesseselere verilmelidir. (...) İlahiyat Fakültesi esasen din ananelerine bağlı cemiyetlerde yer tutar. Bizde ise din ulemasını yetiştirme için halk tabakası arasında en küçük bir iştiha bile yoktur. İlahiyat Fakültesi daima din propagandacılığı yapar. Dinin içtimaî bir müessese olarak tetkiki İlahiyat Fakülteleri’nde pek az görülür. Bu tetkikler İlahiyatta değil İctimaiyat [Sosyoloji] kürsülerinde yapılmalıdır. Esasen İlahiyat Fakültesi [varlığını] inkılabın bir devresindeki müsaadeye [Tevhid-i Tedr[Tevhid-isat Kanunu’na] medyûndur (Kara, 2009).
dönüşmüş olmaktadır9. Milli Eğitim Bakanlığına bağlı yüksekokul statüsünde açılan Yüksek İslam
Enstitüleri’nde 1959-1960 eğitim yılındaki programda din sosyolojisi dersi yer almasa da daha sonraki programlarda Din Sosyolojisi ders olarak okutulmuştur.10 Yüksek İslam enstitülerinin
fakülteye dönüşmesi ve Milli Eğitim Bakanlığı’ndan üniversitelere bağlanması ile 1983-84 eğitim-öğretim yılından itibaren ilahiyat fakültelerinin programında ise üçüncü sınıf altıncı yarıyılda dört saatlik bir ders olarak okutulduğu görülmektedir. İlahiyat fakültelerinin müfredatlarının YÖK tarafından zaman zaman değiştirilmesi ile paralel olarak din sosyolojisi dersinin kredisi, zorunlu veya seçmeli olma durumu, kaçıncı sınıfta okutulacağı gibi hususlar da değişmektedir. Son olarak 15. 08. 2013 tarihinde YÖK tarafından yapılan düzenleme ile İlahiyat Fakültelerinde okutulan müfredat yeniden gözden geçirilmiş ve bu bağlamda din sosyolojisi dersinin 3 olan kredisi 2’ye düşürülmüştür. Yapılan itiraz ve tartışmalar ile karar geri çekilse de11, 2015-2016 eğitim öğretim
yılından başlamak üzere söz konusu karar 24.07.2015 tarihinde yeniden uygulamaya geçmişse de farklı dönem ve kredi uygulamaları bu ders için söz konusudur.12 İlahiyat Fakültelerinde din
sosyolojisi dersi yanında Sosyolojiye Giriş, Din ve Sosyal Değişme, Din ve Sosyal Gelişme, Dini Hareketler, Modern Toplumlarda Din ve Aile, Din, Devlet ve İnsan Hakları, Din ve Devlet İlişkileri, Türkiye’de Dini Akımlar, Dini Gruplar Sosyolojisi, Sosyalleşme ve Din, Sosyal Bilimler Metodolojisi, İslam Sosyolojisi ve Din Antropolojisi gibi din sosyolojisi alanına yakın seçmeli derslerin okutulmaya devam ettiği görülmektedir. Görüldüğü üzere Türkiye’deki din eğitimi tarihi içinde modern din tetkikleri ile ilgili başta sosyoloji ve tarih eksenli olarak derslerin etkisinin artması ile din sosyolojisi dersi, sosyoloji bölümleri yanında ilahiyat fakültelerinde de lisans düzeyinde ders olarak okutulmaktadır.
Örgün eğitim yanında Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Programı’nın13 müfredatında ise
Din Sosyolojisi dersi IV. yarıyılda zorunlu ders kategorisinde ve 4,5 AKTS14 ile okutulan bir ders
9Bu kitap daha sonrasında M. Rami Ayas tarafından yeniden yayına hazırlanarak Doğu-Batı Yayınevi tarafından Din
Sosyolojisi adı ile 2013 yılında yayınlanmıştır. Freyer’in ayrıca Sanayi Çağı (Çev: Bedia Akarsu ve Hüseyin Batuhan) 2014 yılında ve Sosyoloji Kuramları Tarihi (Çev: Tahir Çağatay; derleyen: M. Rami Ayas) 2012 yılında yine Doğu-Batı Yayınevi tarafından yayımlanmıştır.
10Yüksek İslâm Enstitüleri Haftalık Ders Dağıtım Çizelgesine (1973’ten 1978’e kadar uygulanan program) bakıldığında
Din Sosyolojisi dersinin dördüncü sınıflara iki saatlik bir ders olarak okutulduğu görülmektedir. Söz konusu program için bk. 13 Aralık 1971 tarih ve 1682 sayılı M.E.B. Tebliğler Dergisi, s. 255; 13 Mart 1972 tarih ve 1690 sayılı M.E.B. Tebliğler Dergisi, s. 44; 26 Şubat 1973 tarih ve 1735 sayılı M.E.B. Tebliğler Dergisi, s.73.
11 YÖK’ün duyurusu: İlahiyat camiasından ve kamuoyundan gelen görüşler ve öneriler üzerine Genel Kurulumuz,
15.08.2013 tarihli toplantısında alınan İlahiyat fakülteleri ile ilgili kararların yeniden görüşülmesini gündemine alarak, İlahiyat fakültelerinin isimlerine ve müfredatına ilişkin Genel Kurul kararlarının yürürlükten kaldırılmasına karar vermiştir. Bundan sonraki çalışmalar 2547 sayılı Kanun ve ilgili mevzuata göre, yükseköğretim yeterlilikler çerçevesi de dikkate alınarak, yetkili kurum ve kurullar marifetiyle yürütülecektir.
12 Örneğin Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde zorunlu ders olan Din Sosyolojisi dersi 4 AKTS’dir. Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hazırlıklı İlahiyat Programında ikinci sınıf üçüncü yarıyılda zorunlu Din Sosyolojisi-I (İLA247/2 AKTS) ve ikinci sınıf dördüncü yarıyılda zorunlu Din Sosyolojisi-II (İLA240/2 AKTS) şeklinde 2+2: 4 AKTS olarak okutulmakta, yine Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hazırlıksız İlahiyat Programında Din Sosyolojisi dersi zorunlu (İLA218) ikinci sınıf dördüncü yarıyılda 3 AKTS’dir. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde ise zorunlu ders olarak Din Sosyolojisi-I (İLH 308/3 AKTS) üçüncü yarıyılda ve Din Sosyolojisi- II (İLH 408/3 AKTS) dördüncü yarıyılda okutulmaktadır. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde ise Din Sosyolojisi dersi (IL 216/2 AKTS) şeklinde bir zorunlu derstir.
13 İlahiyat Ön lisans Programı, Açık öğretim Fakültesi bünyesinde 1998 yılında açılan bir programdır. İlahiyat Ön lisans
Programı 2010-2011 öğretim yılında yıllık mutlak sistemden dönemlik kredili sisteme dönüştürülmüştür. İlahiyat Ön lisans Programı, örgün öğretimde mevcut İlahiyat programının ilk iki yılıyla içerik itibarıyla örtüşen, ancak daha büyük toplum kesimlerine benzer fırsatları sunma amacına yönelik olarak açılmış bir programdır. İlahiyat Ön lisans programı, lise mezuniyeti, yaşı ve mesleği ne olursa olsun herkese açık, büyük toplum kesimlerini doğru dinî bilgiyle buluşturmayı amaçlayan bir programdır. İlahiyat Ön lisans Programında 120 AKTS kredilik ders alıp, tüm dersleri başarı ile tamamlayan FF, YZ, DZ notu olmayan, Genel Not Ortalaması (GNO) en az 2,00 olan ve diğer yükümlülükleri yerine getiren öğrenciler mezun olabilirler. Bu kredilerin altında eksik kredi ile mezun olunamaz. İlahiyat Ön lisans
konumundadır. 1998 yılında Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi bünyesinde iki yıllık bir eğitim vermek üzere açılan İlahiyat Ön lisans programında Din Sosyolojisi dersi zorunlu IV. Yarıyılda 3 kredili ve 4,5 AKTS ye sahip bir derstir. 2009-2010 eğitim-öğretim yılında açılan Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Sosyoloji Bölümü Lisans programında15 ise Din
Sosyolojisi adı ile bir ders bulunmamakta, VIII. Yarıyıl bahar döneminde Din ve Toplum adı (SOS 314U) ile zorunlu, 5.0 AKTS’li bir ders bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi İlahiyat Ön lisans programında ise Din Sosyolojisi (İLH 2006) dördüncü yarıyılda 4 AKTS’lik bir derstir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Sosyoloji Lisans bölümünde ise Din Sosyolojisi (SOS 3008) dersi üçüncü sınıf altıncı yarıyılda 4 AKTS’lik bir derstir. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji Programında ise Din Sosyolojisi dersi bulunmamakla birlikte beşinci dönemde zorunlu bir ders olarak görülen Din ve Toplum (SSA0 3065) adlı 5 AKTS’lik bir ders bulunmaktadır.
Tablo 1: 2015-2016 Eğitim Öğretim Yılında Türkiye’deki Sosyoloji Bölümlerinde Lisans
Düzeyinde Din Sosyolojisi Dersinin Karşılaştırmalı Durumu16
Ün iv er site Der sin Ad ı Dü ze yi( Z /S) Kaç ın cı Sın ıf / Dö nem de Ok utu ld uğ u Ün iv er site Ku ru lu ş Yılı v e T ür ü So sy o lo ji B ölü m ün ün E ğitim -Öğ retim e B aşlam a T ar ih i
Koç Ders yok - - 1993/Vakıf 1993
Boğaziçi Sociology of Religion17
(SOC482); Dinlerin Karşılaştırmalı
Sosyolojisi (SOC 377); Politika Din ve Sosyal Değişim (SOC 345) Seçmeli 3 1863/Devlet 1982 İstanbul Şehir Sociology of Religion 18 (SOC 420) Zorunlu 4/7 2008/Vakıf 2011
Galatasaray Ders yok - - 1992/Devlet 2000
İstanbul Bilgi
Toplum ve Din (SOC 441)
Zorunlu 4/8 1996/Vakıf 1997
Programında mezuniyet koşullarını yerine getiren öğrenciler, “Açık öğretim Fakültesi İlahiyat Ön lisans Programı Diploması” alırlar.
14 AKTS/ECTS (Avrupa Kredi Transfer Sistemi/European Credit Transfer System) bir akademik denklik sistemi olup
hedeflenen öğrenme çıktılarına ulaşabilmek amacıyla her bir ders için tamamlanması gereken öğrenci iş yükünü gösteren sayısal değerdir. Kredi miktarının belirlenmesinde temel alınacak ölçüt ‘öğrenci iş yükü’ dür.
15 Sosyoloji lisans programı Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi bünyesinde 2009 yılından beri ÖSYS (Öğrenci
Seçme ve Yerleştirme Sınavı) ile öğrenci kabul etmektedir. Bu program ile öğrencilerin sosyolojik düşünme yetisi kazanmaları ve bu yetiyi kullanarak içine doğdukları toplumu, dahası kendi bireyselliklerini daha iyi tanımaları amaçlanmaktadır. Bu programda uzaktan eğitim almaya hak kazanan öğrenciler dört yıl boyunca dönemlik derslerden sorumlu tutulurlar. Öğrencilerin yılda dört kez oturumlu olarak sınavlara katılmaları beklenir.
16Türkiye’deki bütün üniversitelerin ders programı yerine Yükseköğretime Geçiş Sınavı (YGS)na göre en yüksek taban
puanlı on üniversite ile ücretli ve burslu olmayan en düşük on üniversitenin (vakıf/özel üniversiteler dahil) birinci öğretim ders programları tabloda gösterilmiştir. Üniversitelerin programları incelenirken her üniversite ve bölümün kendi güncel elektronik sayfası ile Avrupa Kredi Transfer Sistemi (AKTS) ve Türkiye Yükseköğretim Yeterlilikler Çerçevesi (TYYÇ) paketleri ile incelenerek bilgiler derlenmiştir. Dersler analiz edilirken Din Sosyolojisi adlı ders yanında din ile yakından ilişkili dersler de gösterilmiştir. Bununla birlikte Kurumlar Sosyolojisi gibi farklı derslerde din konusunun ele alındığı göz ardı edilmemelidir.
17 Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümünün programında ayrıca Politics, Religion and Social Change (SOC 345),
Comparative Sociology of Religions (SOC 377) adlı dersler de bulunmaktadır.
18 İstanbul Şehir Üniversitesi’nde ayrıca Understanding Religion (UNI 207) ve Comparative Sociology of Religions
(SOC 455), Sociology of the Heritage of Islam (SOC 393), Sociology of Contemporary Muslim Experiences (SOC 392), Globalization and the Muslim World (SOC 439), Europe and Islam (SOC 441) adlı dersler de bulunmaktadır.
Bahçeşehir Din Sosyolojisi (SOC 4003) Zorunlu 4/7 1998/Vakıf 2006 Orta Doğu Teknik Sociology of Religion-I (SOC309) Sociology of Religion-II (SOC310)/Secular State and Islam (SOC 498)
Zorunlu/ Seçmeli
3-4/6-7-8 1956/Devlet 1982
Yeditepe Din Sosyolojisi (SOC 330)
Seçmeli 3/5 1996/Vakıf 2008 İzmir
Ekonomi
Din Sosyolojisi (SOC 360)
Zorunlu 3/6 2001/Vakıf İstanbul Din Sosyolojisi (SOC
4164)
Seçmeli 4/8 1933/145319
/Devlet
1914
# # # # # #
Giresun Din Sosyolojisi
(SOS316)-
Seçmeli 3/6 2006/Devlet 2015
Bartın İslam ve Toplum (SOS
417)/Din ve İnanç ve Grupları Sosyolojisi (SOS 218) Seçmeli/ Seçmeli 4/7- 4/8 2008/Devlet 2011 Karamanoğl u Mehmetbey Din Sosyolojisi (1205506) Seçmeli 3/5 2007/Devlet 2010
Siirt Din Sosyolojisi (SOS
301) Zorunlu 3/5 2007/Devlet 2013 Çankırı Karatekin Din Sosyolojisi (SOS3014)/ Müslüman Toplumlarda Kadın (SOS 421) Zorunlu/ Seçmeli 3/6 2007/Devlet 2009
Bingöl Din Sosyolojisi (SOS
3398)/İslam ve Toplum (SOS 4493) Zorunlu/ Seçmeli 3/6 2007/Devlet 2010 Artvin Çoruh
Din Sosyolojisi (SOS 406)
Zorunlu 4/7 2007/Devlet 2009
Bozok Din Sosyolojisi (SOS
409)
Seçmeli 4/7 2006/Devlet 2015
Muş Alparslan
Din Sosyolojisi (SOS 305)
Zorunlu 3/5 2007/Devlet 2012
Tunceli Din Sosyolojisi (SOS
206)
Zorunlu 2/4 2008/Devlet 2010
Tabloya bakıldığında Türkiye’deki sosyoloji bölümlerinde din sosyolojisi adı ile verilen dersler yanında din ile ilişkili sekülerleşme, dini hareketler, oryantalizm gibi adlarla birlikte derslerin de verildiği görülmektedir. Koç ve Galatasaray Üniversiteleri hariç diğer üniversitelerdeki sosyoloji bölümlerinin ders programında din sosyolojisi dersi yer almaktadır. Bazı üniversiteler programda din sosyolojisi dersini zorunlu bir ders olarak uygularken bazıları ise seçmeli bir ders olarak uygulamaktadır. Ayrıca ders saati açısından da farklı uygulamalar söz konusudur. Örneğin Bingöl Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde Din Sosyolojisi dersi 4 saat teorik + 1 saat uygulama: 5 saatlik zorunlu 7 AKTS’li bir müfredata sahiptir. Türkiye’de din sosyolojisi dersinin uygulamalı olarak programda yer aldığı tek üniversite Bingöl Üniversitesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Önemli bir farklılaşma da dersin okutulduğu yıl ve dönem ile ilgilidir. Din sosyolojisi dersi bazı
üniversitelerde 2. sınıfta bazılarında 3. bazılarında ise 4. sınıfta okutulan bir ders olarak görülmektedir. Öğrenci sayısı açısından bakıldığında 2014-2015 eğitim öğretim yılında 15.000 den fazla öğrenci Türkiye’de üniversitelerde sosyoloji eğitimi görmektedir (Yılmaz, 2014: 123).
Yöntem
Araştırma, tarama modeline dayanan betimsel bir çalışmadır. Bu modelde araştırmanın konusu olan olay, birey ya da nesne kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır. Tarama araştırmacısı, nesnenin ya da bireyin doğrudan kendisini inceleyebileceği gibi, önceden tutulmuş çeşitli kayıtlara (yazılı belge ve istatistikler, resimler, ses ve görüntü kayıtları vb.) başvurarak elde edeceği dağınık verileri, kendi gözlemleri ile bir sistem içinde bütünleştirerek yorumlamak durumundadır (Karasar, 2006: 77-80).
Araştırmanın Problemleri
1. Öğrencilerin bireysel dindarlık düzeyleri ile Din sosyolojisi dersini seçmeleri ile arasında bir ilişki var mıdır?
2. Öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeyleri ile Din sosyolojisi dersine yönelik algı ve tutumları arasında bir ilişki var mıdır?
3. Din sosyolojisi dersine yönelik algı ve tutumlarda derste kullanılan kaynak, kitap ve öğreticilerin etkisi var mıdır?
4. Din sosyolojisi dersini seçmeden önceki beklenti ve düşünceler ile ders sonrası arasında bir değişim yaşanmış mıdır?
5. Öğrencilerin yaş, cinsiyet, mezun olunan lise ve büyüdükleri yer ile din sosyolojisi dersine yönelik algı ve tutumları arasında bir ilişki var mıdır?
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde 2013-2014 ve 2014-2015 Eğitim-Öğretim yılı bahar döneminde din sosyolojisi dersi gören olan öğrenciler oluşturmaktadır. Örneklem, 82’si kız (%71.3) ve 33’ü ise erkek (%28.7) olmak üzere toplam 115 öğrenciden oluşmaktadır. Bölümdeki öğrenci sayısı ağırlıklı olarak kızlardan oluştuğu için örneklem de bu şekilde oluşmuştur.
Veri Toplama Aracı
Din sosyolojisi dersine yönelik anket formunu geliştirmek amacıyla konuya ilişkin alan yerli ve yabancı literatür taraması yapılmış, sosyoloji dersi öğretim programları incelenmiş, birisi bölüm içi birisi de bölüm dışında olan iki sosyoloji bölümü öğretim üyesinin çalışma ile ilgili görüşü alınarak anketin son şekli verilmiştir. Alanda yer alan çalışmalardan yararlanılarak din sosyolojisi dersi ile ilgili 22 sorudan oluşan bir anket formu hazırlanmıştır. Anket formunun değerlendirilmesinde tek yönlü kademeli 5’li likert derecelendirme tercih edilmiştir. Bu 5’li derecelendirme; 1-Kesinlikle Katılmıyorum’dan‚ 5-Kesinlikle Katılıyorum‛a doğru sıralanarak belirlenmiş, nötr bir orta nokta bulunmamaktadır. İlk aşamada oluşturulan 27 soru Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde öğrenim görmekte olan 40 öğrenci ile pilot bir çalışma yapılmış, sorular tartışılmış sonuçta 27 sorudan 5 tanesi çıkarılmış, bazı sorularda ise değişiklik yapılmıştır.
Anket formunun oluşturulmasında bilgi sosyolojisi alanındaki teorik tartışmalar merkeze konularak Amerikan Sosyoloji Derneği (ASA) tarafından yürütülen ve Roberta Spalter-Roth ve
William Erskine ile Sylvia Pociask ve Jamie Panzarella (2006)20 tarafından geliştirilen National Survey of Seniors Majoring in Sociology adlı çalışmadan ve University of Wisconsin tarafından
geliştirilen Assessment of Undergraduate and Graduate Programs in Sociology adlı saha çalışmalardan yararlanılmıştır.21 Bourdieu’nun sözelci öğrenciler üzerinde yoğunlaşarak 1964
yılında yaptığı Les Hérites, les étudiants et la culture adlı çalışma,22 bu çalışmanın teorik ve
metodolojik çerçevesinin oluşturulmasında ve yorumlamada önemli bir kaynak olmuştur. Ayrıca araştırma ile ilgili yönleri ile Öğretim Elemanı Performans Değerlendirme Envanterleri(ÖEPDE) de incelenmiştir. Anket verileri SPSS programı ile analiz edilmiş, frekans analizi, merkezi dağılım ölçülerinden standart sapma ve aritmetik ortalamalar incelenerek önemli ve anlamlı sonuçlar metin içerisinde analiz edilmiştir. Araştırma değişkenleri ile bağımsız değişkenler ile olan çapraz ilişkilerine bakılmış ve uygunluk analizi yapılmış, makalenin hacminin büyümemesi için tablo olarak verilmese bile anlamlı ilişkiler metin içinde yorumlanmıştır.
Bulgular ve Analiz
Araştırmaya katılan öğrencilerin bilgilerine bakıldığında %71.3’ü kız, % 28.7’si erkektir. Örnekleme ilişkin en çok dikkat çekici olan husus örneklemin büyük kısmının (%71.3) kız öğrencilerden oluşmasıdır. Cinsiyet temelli farklılaşmalar hiç olmadıkları kadar açıkça, benlik imgesini ve gelecek tasavvurunu içeren davranışlar ve fikirlerde ortaya çıkmaktadır (Bourdieu, 2015: 97). Yılmaz’ın sosyoloji öğrencileri ile ilgili yaptığı araştırmada da cinsiyet bakımından buna yakın bir örneklem grup dikkat çekmektedir (Yılmaz, 2014: 126). Yaş açısından değerlendirildiğinde araştırmaya katılanların %5.2’si 18-19 yaş aralığında; %40.9’u 20-21 yaş aralığında; %47.0’ı 22-23 yaş aralığında; %6.1’i 24-25 yaş aralığında ve %0,9’u 26-27 yaş aralığındadır. Eğitim gördükleri sınıf açısından bakıldığında din sosyolojisi dersinin görüldüğü üçüncü sınıfta yoğunlaşmaktadır. Örneklemin %66.1’i 3. sınıfta; %30.4’ü 4. sınıfta; %1.7’si 2. sınıfta; %1.7’si ise uzatmalı öğrencidir. Mezun olunan lise açısından değerlendirildiğinde ise, %50,4’ü genel lise; %17.4’ü imam-hatip lisesi; %16.5’i Anadolu lisesi; %13.9’u meslek lisesi ve %1.7’si ise diğer liselerden mezun olduğunu belirtmiştir. Din sosyolojisini seçen öğrencilerin okul başarı düzeyleri açısından bakıldığında ise %15.7’si ilk beşe girdiğini, %18.3’ü ilk ona girdiğini; %14.8’i ilk yirmide olduğunu belirtirken %51.3’ü başarı durumunu bilmediğini belirtmektedir. Gelir düzeyi açısından ise 1000 TL ile 3500 TL arasında bir yoğunlaşma görülmektedir. 3500 TL üzerinde aile gelirim var diyenlerin oranı %6.1’dir. Büyüdüğü yer itibari ile ise %11.3’ü köyde; %8.7’si kasabada; %33.0’ı ilçede; %27.8’i şehirde; %19.1’i ise büyükşehirde büyüdüğü belirtmiştir. Bourdieu’nun Öğrenciler ve Kültür adlı çalışmasındaki ifadesi ile toplumsal köken, öğrenci deneyimlerinin tüm seviyelerinde etkisini gösteren bir faktördür (Bourdieu, 2015: 28).
20American Sociological Association, Research and DevelopmentDepartment, (2006); “What Can I Do with a
Bachelor’s Degree in Sociology” A National Survey of Seniors Majoring in Sociology: First Glances: What Do They Know and Where are They Going? Washington, DC: American Sociological Association.
21https://www4.uwm.edu/letsci/assessment/upload/SociolAssess.pdf (4 Mart 2016).
22 Bu çalışma Vârisler, Öğrenciler ve Kültür adı ile Levent Ünsaldı ve Aslı Sümer tarafından Türkçeye çevrilerek Heretik
Değişken Frekans % (Yüzde) Yaş 18-19 6 5,2 20-21 47 40,9 22-23 54 47,0 24-25 7 6,1 26-27 1 ,9 Cinsiyet Erkek 33 28.7 Kız 82 71.3 Sınıf 2. Sınıf 2 1,7 3. Sınıf 76 66,1 4. Sınıf 35 30,4 Uzatmalı 2 1,7 Mezun Olunan Lise Genel Lise 58 50,4 Anadolu Lisesi 19 16,5 İmam-Hatip Lisesi 20 17,4 Meslek Lisesi 16 13,9 Diğer 2 1,7 Bölümdeki
Başarı Durumu İlk beşte İlk onda 18 21 15,7 18,3 İlk yirmide 17 14,8 Bilmiyorum 59 51,3 Gelir 500-999 TL 6 5,2 1000-1500 TL 42 36,5 1501-3500 TL 46 40,0 3501 TL ve üzeri 7 6,1 Cevapsız 14 12,2
Büyüdüğünüz Yer Köy 13 11,3
Kasaba 10 8,7
İlçe 38 33,0
Şehir 32 27,8
Büyükşehir 22 19,1
Tablo 2: Sosyoloji Bölümü Öğrencilerinin Din Sosyoloji Dersi İle İlgili Tutumlar
K esi n li k le K at ılmı yo ru m (1 ) K at ılmı yo ru m (2 ) O rt a D er ec ed e K at ılı yo ru m (3 ) K at ılı yo ru m (4 ) K esi n li k le K at ılı yo ru m (5 ) O rt al ama S ta n d ar t S ap m a To p la m f % f % f % f % f % f %
Sosyoloji bölümünde Din Sosyolojisi dersinin yararlı olduğunu düşünüyorum.
10 8,7 17 14,8 21 18,3 32 27,8 35 30,4 3,5652 ,95073 115 100
Bitirme tez konumu veya lisans üstü eğitim yapar isem Sosyoloji/Din Sosyolojisi alanında yapmak isterim.
15 13,0 38 33,0 38 33,0 18 15,7 6 5,2 2,6696 1,13619 115 100
Din sosyolojisi dersine ayrılan ders saatlerinin daha fazla olmasını isterim.
7 6,1 36 31,3 46 40,0 18 15,7 8 7,0 2,8609 1,10598 115 100
Din sosyolojisi dersi, sosyolojinin diğer alanlarındaki bilgi ve algılarımı olumlu yönde etkiledi.
1 ,9 8 7,0 42 36,5 44 38,3 20 17,4 3,6435 ,89724 115 100
Din sosyolojisi dersinin
