Volume 14 Issue 1, 2019, p. 833-862 DOI: 10.7827/TurkishStudies.14846
ISSN: 1308-2140
Skopje/MACEDONIA-Ankara/TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi A r t i c l e I n f o / M a k a l e B i l g i s i
Received/Geliş: Ocak 2018 Accepted/Kabul: Şubat 2019
Referees/Hakemler: Prof. Dr. Salih ÖZTÜRK - Doç. Dr. Mustafa ÜNVER - Dr. Öğr. Üyesi Esra N. KILCI This article was checked by iThenticate.
DÜNYADA İŞ VE YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRMEK İÇİN YAPILAN REFORMLARIN EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNE ETKİSİ: GELİR GRUPLARINA GÖRE PANEL EŞBÜTÜNLEŞME
ANALİZİ Ercan YAŞAR*
ÖZET
Ekonomik yapının girişimcilerin önündeki engelleri azaltmaya yönelik olması, ekonomik büyümeye katkıda bulunan yeni girişimlerin ortaya çıkmasına ve özel sektörün gelişmesine olanak tanır. Bu nedenle birçok ülke, ekonomik büyümeyi teşvik etmek için, girişim sürecini basitleştirmeye odaklanmış, bir işe başlamak için resmi olarak gerekli tüm prosedürlerin yarattığı zaman ve maliyetleri azaltmaya yönelik reformları hayata geçirmeye başlamıştır. Bu çalışmada 2007-2017 yılları arasını kapsayan dönemde işe başlama kolaylıkları ile kişi başına GSMH arasındaki ilişki, 170 ülke için panel veri analizi yöntemiyle analiz edilmiştir. Ülkeler, gelir gruplarına (Dünya Bankası’nın 2018 yılı gelir eşiklerine) göre düşük gelire sahip 28 ülke, alt-orta gelir seviyesine sahip 43 ülke, üst-orta gelir seviyesine sahip 49 ülke ve yüksek gelir seviyesine sahip 50 ülke olarak dört grup halinde ele alınmıştır. Çalışmada, öncelikle bağımsız değişken olan işe başlama konusundaki en iyi uygulamaya yakınlık (DTF) ve bağımlı değişken olan kişi başına GSMH değişkenlerinin durağanlıkları araştırılmıştır. Bu amaçla panel veri analizinde öncelikle her gelir grubu için verilerin birim kök içerip içermediği; Im, Pesaran ve Shin (2003), Levin vd. (2002) ve Breitung (2000) birim kök testleri ile sınanmıştır. Daha sonra değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiyi tespit etmek üzere Pedroni ve Kao eşbütünleşme testleri uygulanmıştır. Bu testler uygulandıktan sonra
eşbütünleşik değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin
katsayılarını tahmin etmek için model tahmincileri olan DOLS (Dinamik En Küçük Kareler) ile FMOLS (Tam Düzeltilmiş En Küçük Kareler) tahmincileri kullanılmıştır. Ayrıca bulgular her bir gelir grubu için karşılaştırılarak yorumlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: İş yapma raporu, işe başlama, kişi başına
GSMH, eşbütünleşme, FMOLS (Tam Düzeltilmiş En Küçük Kareler), DOLS (Dinamik En Küçük Kareler).
THE EFFECTS OF REFORMS TO IMPROVE BUSINESS AND INVESTMENT ENVIRONMENT ON ECONOMIC GROWTH IN
THE WORLD: PANEL COINTEGRATION ANALYSIS ACCORDING TO INCOME GROUPS
ABSTRACT
The economic structure which is aimed at reducing the barriers to entrepreneurs enables the emergence of new initiatives that contribute to economic growth and the development of the private sector. Therefore, in order to promote economic growth, many countries have focused on simplifying the entrepreneurship process and have started implementing reforms aimed at reducing the time spent on official procedures to starting a business. In this study, the relationship between the ease of starting a business and GDP per capita for the period 2007-2017 was analyzed by panel data analysis method for 170 countries. Countries are divided into four groups according to their income levels (World Bank 2018 income thresholds); 28 countries with low income, 43 countries with lower-middle income levels, 49 countries with upper-middle income levels and 50 groups with high-income levels. Firstly, the stationarity of variables that distance to frontier in starting a business as an independent variable (DTF) and GDP per capita as dependent variable were investigated in the study. For this purpose, in panel data analysis, firstly, data for each income group were tested to find out if they contain unit root with Im, Pesaran and Shin (2003), Levin et al. (2002) and Breitung (2000) unit root tests. Then, Pedroni and Kao cointegration tests were applied to determine the long-term relationship between the variables. After these tests were applied, model estimators DOLS (Dynamic Ordinary Least Squares) and FMOLS (Fully Modified Ordinary Least Squares) were used to estimate the coefficients of the long-term relationship between the cointegrated variables. Also, the findings were compared for each income group.
STRUCTURED ABSTRACT
The challenges or conveniences that entrepreneurs face when starting a business are a strong determinant of whether investors can establish a business. Although the basis of the studies on the importance of the business environment in the literature date back to the work of North and Thomas (1973) and De Soto (1989) (World Bank, 2009, p.v), a methodological approach that allows for international comparisons to measure the effectiveness of activities for country reforms was first developed by Djankov, La Porta, Lopez-de-Silanes and Shleifer (2002). North and Thomas (1973) argued that barriers to entering the market hinder development. The first empirical evidence regarding the hypothesis that the obstacles to starting a business are impeding the development of poor countries is presented by De Soto
Turkish Studies
(1989) in a study on Peru. Emphasizing the high number of obstacles to start a registered business in Peru, he argued that this was an important cause of poverty. Djankov et al. (2002), influenced by De Soto's work, confirmed the thesis that developing countries had greater barriers to employment than developed countries. Djankov et al. (2002) found evidence that entry barriers have detrimental effects even in developed countries. Increasing the barriers to starting a business leads to less job creation and lower levels of employment. Kaplan et al. (2006) stated that the company creation process is an important channel of GDP growth. As a result, there is evidence that there are more barriers to starting a business in poor countries and these barriers have harmful effects even in rich countries.
Since 2003, a growing literature has begun to use the “Doing Business” indicators, which are primarily prepared by the World Bank to analyze the economic consequences of business reforms (Djankov et al., 2006; Dawson, 2006; Eifert, 2009; Bruhn, 2011; Jayasuriya, 2011 ; Haidar, 2012; Ani, 2015 and Glodowska, 2017). These studies attempted to examine how the business environment affected various economic indicators by using the “Doing Business” indicators.
In this study, the DTF (Distance to Frontier) indicator in the World Bank's Doing Business Index was used as an indicator of the reforms made about the starting a business. Unlike Haidar (2012), Ani (2015), Adepoju (2017), Yaşar and Yaşar (2017) and Canare (2018), the study investigates the cointegration relationship between the reforms made about the starting a business and GDP per capita using panel data covering a longer period compared to previous studies. The study aims to obtain new findings to verify whether reforms enhancing the business environment are important for economic growth in the underdeveloped, developing and developed countries. In the study, firstly, the distance to best practice in starting a business as an independent variable (DTF) and the stationarity of GDP per capita as the dependent variable were investigated. For this purpose, in the panel data analysis, it has been tested whether the data contains unit root for each income group. Then, cointegration tests were applied to determine the long-term relationship between the variables. After cointegration tests, DOLS (Dynamic Ordinary Least Squares) and FMOLS (Fully Modified Ordinary Least Squares) estimators were used to estimate the coefficients of the long-term relationship between the variables and the findings for each income group were compared and interpreted.
The relationship between the GDP per capita and ease of starting a business for the period 2007-2017 was analyzed by panel data analysis method. When the literature is examined, it is seen that the cointegration relationship between these two variables has not been examined. Countries are divided into four groups according to their income levels; 28 countries with low income, 43 countries with lower-middle income levels, 49 countries with upper-lower-middle income levels and 50 groups with high-income levels. The income groups were determined based on the threshold values calculated by the World Bank for the income classification as of 1 July 2018. These threshold values are: Low Income <US$ 995; Low-Middle Income US$ 996 - US$ 3.895; Upper-Middle Income US$ 3.896 - US$ 12.055 and High Income> US$ 12.055.
The data on the starting a business and the GDP per capita were obtained from the World Bank. Within the ease of doing business indicators, distance to best practice (Distance to Frontier-DTF) data, which reflects the reforms in the means of starting a business, is used. Another variable used in the study is the GDP per capita for economic growth. GDP per capita of each economy is measured in dollars and calculated according to PPP (Purchasing Power Parity) data of 2011 as the base year. In the study, secondary data were used and obtained through online access from mentioned data sources. E-views-9 software was used for tests and statistical interpretation.
In this study, first of all, distance to frontier (DTF) in terms of starting a business and GDP per capita variables were investigated and it was determined that the stationary levels of the series were I(1). The fact that the series is I(1) allows for cointegration testing. The results of the Pedroni and Kao panel cointegration tests showed that there is a long-term relationship between distance to frontier (DTF) in terms of starting a business and GDP per capita. The direction and degree of this long-term relationship are investigated using FMOLS and DOLS estimators. The results of these estimators were significant and close to each other. According to individual significance tests, the coefficients of the reforms in the starting a business were found to have statistically significant effects for each income group examined on GDP per capita. For the period 2007-2017, economic growth in 170 countries was sensitive to business regulation reforms, and this basic empirical finding was also valid for the low, low-middle, upper middle and high-income groups. These results strongly support the argument that the effects of the starting a business indicator are different for different countries. The 1 unit increase in the distance to frontier (DTF) in the starting business is estimated to increase GDP per capita in the long term by 25,6 USD in the low-income group; 72,3 USD in the lower-middle income group; 179,4 USD upper-lower-middle income group and 457,2 USD in the high-income group. When the individual coefficients are examined according to income groups: In the lower income group, between US$ 9,885 and US$ 57,776; in the lower-middle income group between US$ 24,270 and US$ 150,464; in the upper-middle income group between US$ 40,510 and US$ 877,004; and in the high-income group between US$ 207,967 and US$ 1.437,242. These results show that there is a high difference between coefficients among the income groups.
Although the effect of the reforms on GDP per capita in higher income groups is calculated to be larger, it becomes increasingly difficult to reform the indicators as they approach the limit value. However, when the DTF scores of the underdeveloped and developing countries are analyzed, there is a broad area for reform. On the other hand, it should be kept in mind that this indicator is a relative one. Although a country has reformed one or more of the indicators, the DTF score may decrease and its rank increase if other countries show better reform performance. In other words, both the DTF score and the ranking of a country depend on the performance of other countries as well as their own reforms. Therefore, it should not be overlooked that there is reform competition among the countries of the underdeveloped and developing countries. For better DTF score and country rankings, it
Turkish Studies
is necessary to determine the reforms that will make the business and investment environment faster and easier than other countries.
This study only used DTF score starting a business indicators within the ease of doing business indicators. In further research, DTF score value for each “Doing Business” indicator of countries can be used. Thus, the effects of the reforms carried out for other indicators can be compared with one another. On the other hand, only the effect of the starting a business reforms on the growth was examined in the study. Further studies can explore the mechanisms of such reforms that affect growth. An examination of the relationship between the reforms in ease of doing business and the relationship between domestic and foreign direct investments can be a guide.
These results can be important and useful to policy-makers, showing a positive link between the business environment and economic growth, as a guide for structural reforms, changes and regulatory developments. Differences in the business environment can be seen as one of the reasons for the differences in development between underdeveloped, developing countries and developed countries. Further studies can examine whether the countries are close to the developed countries with the reforms they have made and the effect coefficients of each reform on the convergence of business reforms can be calculated.
Keywords: Doing business report, starting a business, GDP per
capita, cointegration, FMOLS Fully Modified Ordinary Least Squares, DOLS (Dynamic Ordinary Least Squares).
Giriş
Ülkeleri birbiri ile uluslararası kıyaslamalara tabi tutmak bir taraftan halkın daha iyi kamu hizmetlerini talep etmesine neden olurken, diğer taraftan siyasi hesap verebilirliği arttırmakta ve politika yapıcıları daha iyi ekonomik politikalar oluşturması ve uygulaması konusunda yönlendirmektedir. Rekabeti teşvik etmek için yapılan reformlarla ilgili olarak farklı kurumlar tarafından bir dizi ülke sıralaması yapılmaktadır. Bu sıralamalar seçilmiş değişkenler kullanarak her ekonominin performansını değerlendirir ve ülkeleri birbiri ile karşılaştırma imkanı sunar. Girişimcilik faaliyeti ekonomik büyüme ve kalkınmanın en temel dinamiği olarak görülmektedir. Girişimcilik, modern piyasa ekonomisinin başarısı için temeldir; yeni iş fikirlerinin ve girişimlerin artması rekabeti ve yeniliği geliştirir. Ekonomik yapının değişimci ve daha yenilikçi oluşu yeni firmaların ortaya çıkmasına, özel sektörün gelişmesine ve ekonomik büyümeye katkıda bulunan girişimlerin ortaya çıkmasına olanak tanır (Aghion vd., 2009, s.20). Bu nedenle birçok ülke özel sektörün büyümesini teşvik etmek için, girişim sürecini basitleştirmeye odaklanmış, bir iş kurmak için resmi olarak gerekli tüm prosedürlerin yarattığı zaman ve maliyetleri azaltmaya yönelik reformları hayata geçirmeye başlamıştır (Klapper vd., 2006, s.592; Ciccone ve Papaioannou, 2007, s.444). Ancak iyi yatırım ortamı yaratabilmek, öncelikle iyi bir yatırım ortamının koşullarının neler olduğunun bilinmesine bağlıdır. Yatırım ortamı reformu yatırımların ve rekabetin artması için uygun ortamın sağlanmasıdır. Yatırım ortamı reformu kamu politikası yoluyla bir hükümet tarafından; firmaların yatırımlarının ve büyümesinin önündeki engellerin kaldırılmasına yönelik bilinçli ve uyumlu bir çaba olarak tanımlanabilir. Yatırım ortamı, bu nedenle, her tür ve boyuttaki firmanın kolaylıkla yatırım yaptığı ve büyüdüğü bir ortamı ifade eder.
Yatırım ortamın belirleyicileri, makroekonomik faktörler, yönetişim konuları ve altyapı olarak çeşitli boyutlara ayrılabilir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki ekonomik büyümenin mikro
belirleyicilerine olan ilginin geçtiğimiz yirmi yılda hızla arttığı gözlenmektedir. Ülke karşılaştırmalı çalışmaların kanıtları, araştırmacıların, ülkelerin yurtiçi yatırım oranlarının tek başına uzun vadeli büyümenin itici gücü olmadığını fark etmesine yol açmıştır. Yatırımlar, hem işsizlik sorunun giderebilmesi hem de sürdürülebilir bir iktisadi büyümenin sağlanabilmesi için kritik bir öneme sahiptir. Harrod-Domar ve Solow yaklaşımları gibi referans kabul edilen büyüme modellerinde, yatırımların büyümenin temel belirleyicisi olarak görülmesi bu durumu kanıtlar niteliktedir (Acaravcı vd., 2018, s.76). Ancak Easterly (1999) çalışmasında, Harrod-Domar büyüme modelinin eleştirisini yaptığı çalışmada, finansman açığı modelini kullanarak yatırımların büyüme için gerekli ancak uzun vadeli yüksek büyüme oranları için yeterli olmadığını belirtmiştir (Easterly, 1999; s.433). Easterly (1999) tipik olarak, yatırım ortamının temel sorunlarının ülkeden ülkeye (ve bir ülkedeki bölgeden bölgeye) değiştiğini ve yatırım ortamını belirleyen birçok değişken olduğunu vurgulamıştır. Stern (2002) ise yatırım ortamındaki kilit tıkanıklıkları belirlemek için: Malları gümrükten çıkarmak ne kadar zaman alır? Elektrik kesintileri ne sıklıkta görülür? Telekomünikasyon ve ulaşım hizmetlerinin maliyeti nedir? İşletmenin çalışmaya başlaması için kaç tane farklı izin ve lisans gerekir? Bazı kararlar için rüşvet ödenmesi gerekiyor mu? gibi soruların önemli olduğunu belirtmiştir (Stern, 2002, s.48). Stern (2002) bir piyasada etkili rekabetin yaşanmasının ve bu rekabetin finansal ve ticari hizmetler sağlayan sektörlere yayılmasının özel sektörün derinleşmesinde önemli bir unsur olduğunu vurgulamıştır. Küçük firmalar ve yeni girişimler bu süreçte önemli bir rol oynayacaktır. Bu nedenle firmaların giriş ve çıkışlarını kolaylaştırmak, rekabet için oldukça önemlidir (Stern, 2002, s.119). Dünya Bankası’nın 2005 yılı “Herkes İçin Daha İyi Yatırım İklimi” başlıklı kalkınma raporunda vurgulandığı gibi, iyi bir yatırım ortamı bir ülkenin gelişiminin üzerinde önemli bir etkiye sahiptir ve bu nedenle sürdürülebilir büyümenin sağlanması ve yoksulluğun azaltılmasında kilit bir unsur olacaktır. Çünkü yatırım ortamı, ülkelerdeki yatırım iklimlerine bağlıdır ve bu da iş yapma maliyetlerini düşürme, politika ile ilgili riskler ve rekabetin önündeki engelleri azaltma konularını içermektedir. Raporda ayrıca, kamu politikaları arasındaki uyuşmazlıkların giderilmesi, yolsuzluk ve diğer rant kollama faaliyetleriyle mücadele edilmesi, firmalara güvenilirlik kazandırılması, kamu güvenin arttırılması gibi politikalara ihtiyaç duyulduğunu vurgulanmıştır. Firma davranışının farklılıkları göz önüne alındığında, yatırım ortamının aynı zamanda küçük ve orta ölçekli firmaların büyümesi için de kritik olan konuları kapsaması gerektiği açıktır (World Development Report, 2005, s.19).
Literatürde iş ortamının önemine ilişkin çalışmaların temelleri North ve Thomas (1973) ve De Soto (1989) çalışmalarına kadar dayansa da (World Bank, 2009, s.v) ülke reformlarına yönelik faaliyetlerin etkinliğini ölçmek ve uluslararası karşılaştırmalara imkan veren bir metodolojik yaklaşım ilk olarak Djankov, La Porta, Lopez-de-Silanes ve Shleifer (2002) tarafından geliştirilmiştir. “Doing Business” raporu ilk olarak 2003 yılında 133 ekonomi için beş gösterge grubu ile yayımlanmıştır. 2003'ten itibaren, Dünya Bankası'nın yıllık İş Yapma Raporu, “İşe Başlama Kolaylığı” bölümünde bu gün 190 ülkedeki işe başlama ve kayıt sürecini ölçmek için bu metodolojiyi kullanmaktadır (Djankov, 2016,s. 247).
Dünya Bankası'nın İş Yapma Raporları, iş hayatının çeşitli alanlarını etkileyen düzenlemeler hakkında nicel göstergeler sağlayarak iş ortamı reformlarını belirleyen önemli bir araç ve kıstas olmuştur. Küçük ve orta büyüklükteki şirketlerin (KOBİ) iş faaliyetlerini etkileyen ve onu sınırlandıran düzenlemeleri ele alır. Dünya Bankası'nın Doing Business web sitesinde belirtildiği gibi, Doing Business (İş Yapma) Raporunun ana hedefi, dünya çapında iş kurmak için düzenleyici ortamın anlaşılması ve geliştirilmesi için objektif bir temel sağlamaktır.
Bu çalışmada, Dünya Bankası'nın “İş Yapma Kolaylıkları” endeksindeki, İşe Başlama konusundaki en iyi uygulamaya uzaklık (DTF- Distance to Frontier) göstergesi: İşe başlama kolaylıkları konusunda yapılan reformların göstergesi olarak kullanılmaktadır. Haidar (2012), Ani (2015), Adepoju (2017), Yaşar ve Yaşar (2017) ve Canare (2018) gibi önceki çalışmalardan farklı olarak daha uzun bir dönemi kapsayan panel verilerini kullanarak İşe başlama kolaylıkları konusunda
Turkish Studies
yapılan reformlar ile büyüme arasındaki eşbütünleşme ilişkisini araştırmaktadır. İş ortamının kolaylaştıran reformların gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyüme için önemli ve olumlu bir teşvik olup olmadığını doğrulamak için yeni bulgular sunmayı amaçlamaktadır. Ayrıca düşük, alt-orta, üst-orta ve yüksek gelir gruplarındaki ülkelerin iş kurma konusunda reform yapmasının kişi başına GSMH’yı nasıl etkilediği incelenmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise her bir gruba ait ülkelerin bireysel katsayıları hesaplanmıştır.
Bu analizi yapmak için, çalışma şu şekilde yapılandırılmıştır. Birinci bölümde iş yapma ve iş kurma kolaylıkları konusunda yapılan reformlar tanıtılarak, sıralama ve en iyi uygulamaya uzaklık verisinin ne anlama geldiği açıklanmıştır. Daha sonra ilgili ampirik literatürün kapsamlı bir özetini sunmaktadır. İzleyen bölümde veri kaynakları ve tanımları hakkında ayrıntılı bilgi verilirken, son iki bölüm, panel tahmininin sonuçlarını ve her bir gelir grubuna ait ülkelerin bireysel katsayılarının sonuçları değerlendirilmektedir.
1. Dünyadaki İş Ortamı ve İş Kurma Kolaylıkları
Dünya Bankası İş Ortamı Raporu, “sınır puana uzaklık” değeri (Distance to Frontier-DTF) ve iş yapma kolaylığı sıralaması olmak üzere iki farklı ölçü ile ekonomilerin performansını değerlendirmektedir. Raporda iş yapma kolaylığı sıralaması sınıra uzaklık (DTF) puanına dayalı olarak belirlenmektedir. İş yapma kolaylıkları sıralaması ekonomileri birbirleriyle karşılaştırırken, DTF puanı düzenleyici en iyi uygulamaya uzaklığa göre ekonomiyi kıyaslamaktadır ve bu da en iyi performans gösteren ekonomiye olan mutlak mesafeyi göstermektedir. İş yapma kolaylığı sıralaması düzenleyici ortamın diğer ülkelere göre ne kadar değiştiğini gösterirken DTF puanı bir ekonomideki düzenleyici ortamın bir dönem boyunca ne kadar değiştiğini göstermektedir (Gaur ve Padiya, 2017). DTF puanları gerçekleştirilen reformların performansının mutlak düzeyini ve zamanla nasıl geliştiğini değerlendirmeye imkan tanımaktadır. Her bir ekonominin sınır puana uzaklığını gösteren DTF 2005 yılından ya da herhangi bir gösterge için toplanan verinin üçüncü yılından itibaren İş Ortamı Raporu örnekleminde yer alan ekonomilerde gözlemlenen en iyi performansa (sınıra) uzaklığı yansıtmaktadır. Bir ekonominin sınır puana olan uzaklığı 0 ile 100 arasında bir ölçek ile ifade edilir ve “0” en kötü performansı ve “100” ise en iyi (sınırı) performansı temsil eder. Bu ölçü her bir ekonominin iş düzenlemelerindeki küresel en iyi uygulamalara ne kadar yakın olduğunu göstermektedir. Daha yüksek bir puan, daha etkin bir iş ortamı ve daha güçlü yasal kurumlar olduğunu göstermektedir. Bu şekilde, bir ülke ile en iyi performans sergileyen ülke arasındaki fark izlenebilmekte ve ekonominin iş ortamı reformlarındaki mutlak değişiklik değerlendirilebilmektedir. DTF, öncelikle her bir gösterge için hesaplanmakta olup daha sonra göstergelere göre ortalama alınıp ekonominin ortalama DTF puanı bulunmaktadır. İşe başlama göstergesinin alt kriterleri olan; prosedürler (adet), zaman (gün), maliyet (% olarak kişi başına gelire oranı) ve asgari sermaye gerekliliği (% olarak kişi başına gelire oranı) gibi verileri ortak bir paydaya getirmek için DTF skoru hesaplanır. DTF skoru aşağıdaki gibi hesaplanır (Önalmış, 2017, s.53).
𝐷𝑇𝐹 = 𝐸𝑛 𝐾ö𝑡ü 𝑈𝑦𝑔𝑢𝑙𝑎𝑚𝑎 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖 − Ü𝑙𝑘𝑒 𝑈𝑦𝑔𝑢𝑙𝑎𝑚𝑎 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖
𝐸𝑛 𝐾ö𝑡ü 𝑈𝑦𝑔𝑢𝑙𝑎𝑚𝑎 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖 − 𝐸𝑛 İ𝑦𝑖 𝑈𝑦𝑔𝑢𝑙𝑎𝑚𝑎 (𝑆𝚤𝑛𝚤𝑟) 𝐷𝑒ğ𝑒𝑟𝑖𝑥100
Hesaplama için öncelikle sınır değerler ve en kötü değerlerin belirlenmesi gerekmektedir. Örneğin; işe başlama prosedür sayısı göstergesi açısından 2015 yılı raporu içerisindeki ülkeler arasında en kötü değer 18 ve en iyi uygulama (sınır) değeri 1 prosedür sayısı olarak görülmektedir. 18 adet ve daha fazla prosedüre sahip olan ülkeler sınır değerin üzerinde çıktıkları için 0 değerini almaktadırlar. Örneğin 2015 göstergelerine göre Türkiye’de İşe başlamak için 8 adet prosedürün yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu durumda İşe Başlama Prosedürü DTF değerine DTFalt1 denilirse,
𝐷𝑇𝐹𝑇𝑢𝑟 𝑎𝑙𝑡 1 =18 − 8
Aynı yöntem diğer alt-kriterler için de uygulanarak DTFalt değerleri elde edilecektir. İşe Başlama kriteri için DTF değeri, “n” adet alt-kriterlere ait DTF değerlerinin aritmetik ortalaması alınarak aşağıdaki şekilde hesaplanır.
𝐷𝑇𝐹 = (∑ 𝐷𝑇𝐹𝑎𝑙𝑡𝑛 𝑛
1
) /𝑛
Elde edilen değer Türkiye’nin sıralamadaki yerini de belirlemektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus en kötü değerin ülkeler arasındaki en yüksek değer mi yoksa en düşük değer mi olduğudur. Örneğin İşe Başlama kriterindeki prosedür sayısının fazla olması ilgili ülkeyi olumsuz etkileyecektir. Bu durumda prosedür sayısının fazla olması kötü değer olarak kabul edilecektir (örnekte 18 olarak verilmiştir). Bu nedenle bir ülkenin DTF göstergesinin sınır değere (en iyi uygulamaya) yaklaşması söz konusu ülkenin ilgili göstergelerde reform gerçekleştirdiği şeklinde yorumlanmaktadır. Örneğin, Doing Business 2018’de iş yapma kolaylığı DTF puanı 75 olan bir ülkenin, tüm ülkeler tarafından yapılan en iyi düzenleme performansından 25 puan uzakta olduğu anlamına gelir. Bu ülke 2019 yılında DTF puanını 80 puana yükseltmesi ekonominin iş ortamını geliştirdiğini, reform yaptığını ifade eder (http://www.doingbusiness.org, Erişim Tarihi: 25.10.2018). İş Ortamı Raporu’nda başvurulan diğer ölçü olan iş yapma kolaylığı endeks sıralaması ise bir ülkenin diğer ülkelere göre durumunu göstermektedir. Bir ülkenin DTF puanı ve endeks sıralaması göstergeler bazında değişkenlik gösterebilmektedir. Bir ülke göstergelerden birinde oldukça iyi performans göstermişken diğerinde oldukça kötü performans sergileyebilir. Böylece, bu iki ölçü birlikte değerlendirildiğinde bir ülkenin gerçek durumu değerlendirilebilir (Boztepe, http://gtud.org, Erişim Tarihi: 22.11.2018).
Ancak bu göstergenin göreceli gösterge olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Bir ülkenin göstergelerin bir ya da bir kaçında reform gerçekleştirmesine rağmen, diğer ülkelerin daha iyi reform performansı gerçekleştirmesi durumunda DTF puanı düşebilir ve ülkenin sıralaması artabilir. Diğer bir deyişle bir ülkenin hem DTF puanı hem de sıralaması, kendi gerçekleştirdiği reformlara bağlı olduğu kadar diğer ülkelerin performansına da bağlıdır.
İşe Başlama Endeksi veya İşe Başlama İşlemleri olarak, bir ülkede bir limited şirket kurmak isteyen bir girişimcinin yapması gereken tüm işlemler, bu işlemlerin tamamlanması için harcanan zaman ve katlanılan maliyetler ve iş kurmak için gerekli minimum sermaye miktarı göz önüne alınmaktadır. “İşe Başlama Endeksi” bir işe başlamak için yapılması gereken işlem sayısı (prosedürlerin ve belgelerin sunumu, ticaret siciline kayıt için başvurmak, tutulması zorunlu kanuni defterlerin noterce tasdiki gibi), bu işlemlerin yapılabilmesi için gereken süre (gün olarak), bir işe başlama için gerekli maliyet (kişi başına gayri safi milli gelirin %’si olarak) ve iş kurma için gerekli minimum sermaye (kişi başına gayri safi milli gelirin %’si olarak) dikkate alınarak belirlenmektedir. Kısaca bir işe başlamak için resmi olarak gerekli prosedürler, süre, maliyet, limited şirket kurmak için gerekli olan asgari ödenmiş sermaye gibi göstergeler yer almaktadır.
2. İş Kurma Kolaylıkları Metodolojisi
İş kurma kolaylıkları, bir ülkedeki bir girişimcinin sınai veya ticari bir işletme kurması ve işletmesi için resmi olarak gerekli veya uygulamada yaygın olarak yapılan tüm prosedürleri, bu prosedürlerin tamamlanması için gereken süre, maliyet ve ödenmesi gereken asgari sermaye gereksinimini içerir. Bu prosedürler girişimcilerin gerekli tüm onayları, lisansları, izinleri ve bildirimleri, doğrulamaları veya çalışanlar ve şirket için gerekli tüm belgeleri ilgili makamlardan gerekli izinleri tamamladıkları süreçleri içerir.
Ülkelerin bir işletme kurma kolaylığı konusundaki sıralaması, işletme kurma puanları sıralanarak belirlenir. Bu puanlar, bileşen göstergelerinin her biri için elde edilen puanların basit ortalamasıdır. Bu metodoloji Djankov ve diğerleri (2002) tarafından geliştirilmiştir ve küçük
Turkish Studies
değişiklikler ile benimsenmiştir. İş kurmaya ilişkin yasalar, yönetmelikler ve kamuya açık bilgiler incelendikten sonra, normal şartlar altında her bir prosedüre uyma zaman ve maliyeti ile ödenen asgari sermaye gereksinimi ile birlikte ayrıntılı bir prosedür listesi hazırlanır (Ani, 2015, s.139). Daha sonra, yerel anonim avukatlar, noterler ve hükümet yetkilileri verileri gözden geçirir ve doğrular. Prosedürlerin tamamlanma sırası ve prosedürlerin eşzamanlı yapılıp yapılmadığı hakkında da bilgi toplanır. İş kurmak için gerekli işlemlerin girişimci tarafından bilindiği ve girişimcinin rüşvet ödemeyeceği varsayılmaktadır. Yerel uzmanların cevapları farklıysa, veriler üzerinde uzlaşıncaya kadar sorular devam eder (http://www.doingbusiness.org, Erişim Tarihi: 22.10.2018).
Prosedürler; şirket kurucularının devlet kurumları, avukatlar, denetçiler, noterler veya eşlerle (yasal olarak istenirse) etkileşimi olarak tanımlanır. Şirket kurucuları veya şirket yetkilileri ile çalışanlar arasındaki etkileşimler prosedür olarak sayılmaz. Aynı binada, ancak farklı ofislerde veya farklı masalarda yapılması gereken işlemler ayrı prosedürler olarak sayılır. Kurucuların farklı ardışık işlemler için aynı ofisi birkaç kez ziyaret etmesi gerekiyorsa, her biri ayrı olarak sayılır. Kurucuların, aracıların, takipçilerin, muhasebecilerin veya avukatların, üçüncü bir tarafın kullanımı yasalarca zorunlu tutulmadığı veya girişimciler tarafından talep edilmediği sürece tüm prosedürleri kendileri tamamladıkları varsayılmaktadır. Profesyonellerin hizmetleri gerekliyse, bu tür profesyoneller tarafından şirket adına yapılan prosedürler ayrı prosedürler olarak sayılır. Her elektronik prosedür ayrı bir prosedür olarak sayılır. Sadece tüm işletmeler için gerekli prosedürler dahil edilmektedir. Sektöre özel prosedürler hariç tutulmaktadır. Örneğin, çevresel düzenlemelere uyma prosedürleri yalnızca genel ticari veya sınai faaliyette bulunan tüm işletmeler için geçerli olduğunda dahil edilir. Şirketin elektrik, su, gaz ve atık imha gibi hizmetlere yönelik abonelik bağlatmak için yürüttüğü prosedürler işe başlama göstergeleri içerisinde yer almamaktadır.
Zaman; gün olarak ifade edilmektedir. Bu ölçü her bir prosedür için gereken minimum süreyi ifade etmektedir. Çevrimiçi olarak tamamen tamamlanabilen ve bunun için gereken minimum sürenin yarım gün olarak kaydedildiği durumlar dışında bir gün olduğu varsayılmaktadır. Prosedürler eşzamanlı olarak gerçekleştirilebilse de, aynı gün başlayamazlar (yani, aynı anda prosedürler ardışık günlerde başlar). Şirket, şirket kuruluş belgesini aldıktan sonra veya resmi olarak ticari faaliyetlere başlayabildiğinde bir kayıt işlemi tamamlanmış sayılır. Girişimcinin bilgi toplamak için harcadığı zaman ölçülmez. Girişimcinin başlangıçtan itibaren tüm işe başlama koşullarının ve bunların sırasının farkında olduğu, ancak ilgili görevlilerin hiçbiriyle önceden temas kurmadığı varsayılmaktadır. Girişimcinin zaman kaybetmediği ve kalan her prosedürü gecikmeden tamamladığı varsayılmaktadır.
Maliyet; ekonominin kişi başına düşen gelirinin bir yüzdesi olarak kaydedilir. Bu tür hizmetlerin yasalarca gerekli olması veya uygulamada yaygın olarak kullanılması durumunda, yasal veya profesyonel hizmetler için tüm resmi ücretleri içerir. Bu işlemlerin yasalarca gerekli olması durumunda şirket defterlerini satın alma ve yasallaştırma ücretleri de dahil edilmiştir. Katma değer vergisi kaydı ayrı bir prosedür olarak sayılabilir, ancak katma değer vergisinin kendisi kuruluş maliyetinin bir parçası değildir. Şirket hukuku, ticaret kanunu ve özel düzenlemeler ve ücret tarifeleri maliyetleri hesaplamak için kaynak olarak kullanılmaktadır.
Ödenmiş asgari sermaye; girişimcinin tescilden önce veya kuruluştan sonra üç aya kadar bir bankaya veya üçüncü bir tarafa (örneğin bir notere) yatırması gereken tutarı yansıtır ve ekonominin kişi başına düşen geliri ile ölçülür. Tutar, tipik olarak ticaret kanununda belirtilir. Yasal hüküm kabul edilmeli ve uygulanmalıdır. Şirketin faaliyetlerinde herhangi bir yasal sınırlama veya asgari sermaye ihtiyacının ödenmesine ilişkin kararlar kaydedilir. Hisse başına yasal asgari sermaye sağlanması durumunda, şirketin sahip olduğu hissedar sayısı ile çarpılır. Birçok ekonomi minimum sermayeyi zorunlu tutar, ancak işletmelerin kayıt işleminden önce sadece bir kısmını ödemelerine izin verir, gerisi ilk işletme yılından sonra ödenir. Örneğin, Mayıs 2018’deki El Salvador’da, asgari sermaye gereksinimi 2.000 dolardı; bunun% 5’i kayıttan önce ödenmesi gerekiyordu. Bu nedenle, El Salvador için kaydedilen ödenmiş asgari sermaye 100 ABD Doları veya kişi başına gelirin% 2,7'sidir.
Ülkeler, yeni işletmelerin faaliyete geçmesini düzenleme ilgili olarak ciddi bir farklılık göstermektedir. Djankov ve arkadaşlarına göre 2002 yılında bir girişimcinin Mozambik'te faaliyetine başlaması için kuruluş şartlarını yerine getirmesi için girişimcinin en az 149 iş günü süren 19 işlemden geçmesi ve 256 $ ücret ödemesi gerekiyordu. Aynı şeyi yapmak için, İtalya'daki bir girişimcinin 16 farklı prosedürü takip etmesi, 3946 $ ödemesi ve gerekli izinleri almak için en az 62 iş gün beklemesi gerekiyordu. Buna karşılık, Kanada'daki bir girişimci, 2 gün içinde, 280 $ ödeyerek ve yalnızca 2 prosedürü tamamlayarak süreci başlatabilirdi (Djankov vd., 2002, s.2). Djankov ve arkadaşlarının ilham verici çalışmasının ardından Dünya Bankası'nın İş Yapma Raporları’nın düzenli olarak yayınlanmasıyla -her ne kadar Mozambik’in çok iyi bir performans göstermediği görülse de- birçok ülke iş ortamını iyileştirmeye yönelik yarışa başlamıştır. Özel sektörün büyümesini desteklemek için, birçok ekonomi firma kayıt sürecini basitleştirmeyi amaçlamıştır. Bu çabalar, özellikle İş Yapma Projesi aracılığıyla, Dünya Bankası tarafından da teşvik edilmiştir. Her yıl, İş Yapma Projesi, ülkelerin “Bir İşe Başlama” (ve diğer dokuz konudaki) reformlarını gözlemlemektedir. Ayrıca, bir firmanın tescil edilmesinin kolaylığı açısından ülkeleri sıralar. Bir firmanın tescil edilmesi konusunda tüm süreçleri tamamlamak için gereken maliyet, süre, prosedürler ve asgari sermaye gibi göstergeler üzerinden ülkelerin sıralamalarına ulaşılır (Ani, 2015, s.139). Dünya Bankası'nın endeksi, belirli bir ülkede iş yapmanın ne kadar kolay olduğuna dair bir gösterge sunmakta, böylece girişimcinin önündeki olası engelleri tespit etmek için yardımcı olabilecek bir ön filtreleme aracı sağlamaktadır. Bu veriler, genellikle ülke düzeyinde mevcut olan yararlı bir tarama aracı iken, Çin, Hindistan, Rusya ve Meksika da dahil olmak üzere bir dizi ülkede, ikinci büyük şehir seviyesinde de uluslararası veriler de yayınlamaya başlamıştır (Buckley vd., 2018, s.313).
Örneğin; 2016 yılı İş Yapma/İş Kurma Kolaylığı Raporu’na göre (2015 yılı bilgileri), Türkiye’de bir iş kurmak için 8 işlemden geçilmesi gerektiği, bu işlemlerin yapılmasının 7.5 gün sürdüğü, iş kurma maliyetinin, kişi başına GSMH’nın %16.6’sına tekabül ettiği, iş kurmak için istenilen asgari sermayenin ise kişi başına GSMH’nın %10.2’si olduğu görülmektedir. Türkiye’de Haziran 2015’te bir işletmenin kurulması için gerekli olan 10.000 TL’nin kayıt öncesinde ödenmesi gereken asgari sermaye yükümlülüğü 2.500 TL (toplamın dörtte biri) ya da kişi başına gelirin %10,2’sine karşılık gelmektedir. 2019 yılında ise, Türkiye’de bir iş kurmak için 7 işlemden geçilmesi gerektiği, bu işlemlerin yapılmasının 7 gün sürdüğü, iş kurma maliyetinin kişi başına GSMH’nın %10.6’sına karşılık geldiği görülmektedir. Türkiye iş kurmak için istenilen asgari sermaye şartını ise kaldırmıştır. Bu göstergelerle 190 ülke içerisinde 78. sırada yer almaktadır. Türkiye’nin iş kurmak için 7 olan işlem sayısını 3’e düşürmesi ve bu işlemlerin yapılması için gereken 7 gün sayısını 3’e düşürmesi durumunda, 16. sıraya kadar yükselebileceği hesaplanmıştır.1 Aşağıdaki Tablo’da İş Kurma
Kolaylıkları konusunda 2018 yılında en iyi ve en kötü durumdaki 10 ülke için alt göstergeler ve sıralamaları izlenebilir. 2018 yılı İş Kurma Kolaylığı açısından Gürcistan, Jamaika, Ermenistan ve Azerbeycan’ın ilk 10 içerisinde yer alması söz konusu göstergelerde iyi reformlar gerçekleştirdiğini göstermektedir. 2018 yılında 190. sırada yer alan Venezuela en kötü iş yapma ortamına sahip olan ülke olarak raporlanmıştır.
1 Dünya Bankası’nın http://www.doingbusiness.org/en/data/doing-business-score, web sayfasında kullanıcılar için bir
ekonominin herhangi bir göstergesinin değerlerini ayarlayabileceği ve bunun ekonominin genel sıralamasında ne gibi bir etkisi olacağını gösteren hesaplama aracı kullanılmıştır.
Turkish Studies
Tablo: İş Kurma Kolaylıkları konusunda 2018 yılında en iyi ve en kötü durumdaki 10 ülke. Pr os ed ür Sa yı sı (E rk ek ) Sü re /Gü n (E rk ek ) M a li y et (%k işi b aşı na g el ir ) (E rk ek ) Pr os ed ür Sa yı sı (Ka dı n) Sü re /Gü n (Ka dı n) M a li y et (%Ki şi ba şı na g el ir ) (Ka dı n) A sg a ri S er m a y e yü kü ml ül üğ ü (%Ki şi ba şı na g el ir ) İşe B aş la ma Ko la yl ığ ı D T F Pu a n İşe B aş la ma Ko la yl ığ ı Sı ra Yeni Zelanda 1 0,5 0,2 1 0,5 0,2 0,0 99,98 1 Gürcistan 1 2 2,2 1 2 2,2 0,0 99,34 2 Kanada 2 1,5 0,3 2 1,5 0,3 0,0 98,23 3 Singapur 2 1,5 0,4 2 1,5 0,4 0,0 98,23 3 Hong Kong 2 1,5 1,1 2 1,5 1,1 0,0 98,15 5 Jamaika 2 3 4,4 2 3 4,4 0,0 97,35 6 Avustralya 3 2,5 0,7 3 2,5 0,7 0,0 96,47 7 Ermenistan 3 3,5 0,8 3 3,5 0,8 0,0 96,21 8 Azerbeycan 3 3,5 1,3 3 3,5 1,3 0,0 96,14 9 İrlanda 3 5 0,1 3 5 0,1 0,0 95,91 10
Orta Afrika Cum. 10 22 143,4 10 22 143,4 40,7 60,90 181
Surinam 8 66 93,4 9 67 93,4 0,0 60,71 182 Bosna Hersek 13 81 14,9 13 81 14,9 11,1 59,57 183 Ekvator Ginesi 16 33 101,2 16 33 101,2 22,3 55,74 184 Kamboçya 9 99 47,4 9 99 47,4 76,2 52,80 185 Çad 8 58 172,3 8 58 172,3 26,0 52,09 186 Eritre 13 84 23,7 13 84 23,7 104,0 51,91 187 Somali 9 70 195,2 9 70 195,2 0,0 46,37 188 Haiti 12 97 200,3 12 97 200,3 12,4 33,80 189 Venezuela 20 230 391,3 20 230 391,3 0,0 25,00 190
Kaynak: http://www.doingbusiness.org/en/data/doing-business-score, Erişim Tarihi: 25.10.2018. Dünya Bankası’nın hem İş Yapma Kolaylığı hem de Girişimcilik Veritabanı’nın kapsadığı 115 ülkede, yalnızca 2016 yılında tahmini 2 milyon yeni limited şirket kaydedilmiştir. Veriler, bu ekonomilerin en iyi uygulamayı takip etmeleri durumunda, yerel girişimcilerin bürokratik gereklilikleri yerine getirmek için harcadıkları 45.4 milyon günü tasarruf edeceğini göstermektedir. Bu değerli zaman, firma büyümesine, üretken faaliyetlere ve yenilikçi çabalara odaklanarak daha iyi kullanılmış olabilirdi. Girişimciler, dünyadaki ekonomilerde farklı koşullar altında küçük ve orta ölçekli işletmeleri kurmaya ve işletmeye çalışmaktadır. Girişimciler, kayıtlı ekonomiye erişmeye çalışırken birçok giriş engeli ile karşılaşmaktadır. Kuralların aşırı derecede külfetli ve hantal olduğu durumlarda, kaynakları zaten sınırlı olan girişimciler fikirlerini bir işe dönüştürme fırsatına sahip olmayabilirler. İş kurmayı zorlaştırmak, bir ekonominin ve özel sektörünün kayıt altına alınmasının faydalarından yararlanmasını engellemektedir. Kayıtlı şirketler ticari bankalar tarafından sağlanan yasal ve finansal hizmetlerden, kayıtlı olmayan işletmelere göre daha fazla yararlanmaktadır (http://www.doingbusiness.org, Erişim Tarihi: 08.11.2018).
Ekonominin kendisi olumlu yayılmalardan yararlanır: resmi girişimciliğin yüksek olduğu yerlerde, istihdam yaratma ve ekonomik büyüme de yüksek olma eğilimindedir. Üstelik daha fazla işletme kayıt altına alındığında; vergi tabanı genişleyerek, hükümetin üretkenliği arttırıcı alanlarda kamu harcaması yapmasına ve diğer sosyal ve ekonomik politika hedeflerine ulaşmasına olanak sağlar. İş ortamının aşırı hantal olması, yüksek düzeyde yolsuzluk ve kayıt dışılığa yönlendirmektedir. Ampirik çalışmalar iş kurma sürecinin basit ve kolay oluşunun resmi girişimciliği teşvik etmek için kritik öneme sahip olduğunu göstermektedir (Audretsch vd., 2006; Klapper vd., 2009; Motta vd., 2010; Klapper ve Love, 2011; Fritsch ve Florian, 2013). Kanıtlar, resmi bir iş kurmayı kolaylaştıran düzenleyici reformların, yolsuzluğu azalttığını göstermektedir. Koyuncu ve Ünver (2018) yolsuzluğun işgücü verimliliği üzerinde olumsuz etkilerini 61 ülke için panel veri yöntemi ile göstermişlerdir (Koyuncu ve Ünver, 2018, s.167). Çalışmalar yeni kayıtlı firma sayısındaki artışların daha yüksek istihdam ve işgücü verimlilik seviyelerine işaret ettiğini göstermektedir. İş kurmaya yönelik zahmetli düzenlemelere ve idari prosedürlere sahip olan ülkelerin; daha az yasal olarak kayıtlı şirket, daha fazla kayıt dışılık (özellikle gelişmekte olan ekonomiler için önemli bir bulgu), daha küçük bir vergi tabanı
ve yolsuzluk için daha eğilimli bir ekonomik yapı oluşturduğu vurgulanmaktadır (Özçelik vd., 2010, s.434; Özçelik ve Yaşar, 2006, s.231).
3. Literatür
Bu bölümün amacı, konu ile ilgili önemli çalışmaları tartışmaktır. Literatürün bu şekilde sentezlenmesi, ülkelerin yüksek ve kapsayıcı bir büyüme ve gelişmeyi teşvik etmek için neden iş yapma ortamını daha da kolaylaştırmaya çalıştığını gösteren kanıtları ortaya koymaktadır. İş yapma kolaylığı ve ülke ekonomisine etkileri, farklı araştırmacılar tarafından farklı bakış açılarıyla analiz edilmiştir. Araştırmalar, Dünya Bankasının İş Yapma Sıralaması (Doing Business Rank) ve analizdeki bileşenlerini yoğun bir şekilde kullanmıştır. Akademik literatür, reformların tanımlanmasının ve uygulanmasının bir ülkenin ekonomik büyümesini hızlandırabileceğini öne sürmektedir. Doing Business tarafından ölçülen alanlarda gerçekleştirilen reformların ekonomik etkileriyle ilgili önemli kanıtlar ortaya koyulmuştur. Bu nedenle, bu çalışmalar, ülkelerin büyüme politikalarını tasarlarken iş mevzuatlarını yeniden düzenlemeye öncelik vermesi gerektiğini öne sürmektedir. İş ortamı hükümetlerin giderek önem gösterdiği bir konudur ve hükümetler girişimde bulunma kolaylığını girişimcileri teşvik etmek ve hantal süreçleri basitleştirmek için en önemli yol olarak görmektedirler (Gaur ve Padiya, 2017). Başka bir deyişle, iş yönetmelikleri ekonomik büyümenin önemli bir belirleyicisidir ve yapısal reformlar yoluyla ülkeler ekonomik durumlarını iyileştirebilirler.
Girişimcilerin bir işe başlarken karşılaştığı zorluklar ya da kolaylıklar, yatırımcıların işe başlayıp başlayamayacağı üzerinde güçlü bir belirleyicidir. Bir işletmenin kurulması ve faaliyetlerine devam etmesi konusundaki kolaylıklarla ilgili ilk teorik ve kavramsal çalışmada "North ve Thomas" (1973) piyasaya giriş engellerinin kalkınmayı engellediğini savunmuştur. North ve Thomas (1973) tarafından iddia edilen işe başlama (giriş) engellerinin fakir ülkelerin gelişmesini engellediği hipotezine ilişkin ilk ampirik kanıtlar ise, De Soto (1989)2 Peru üzerine yaptığı çalışmada sunulmuştur.
Peru’da kayıtlı bir işletme kurmanın önündeki engellerin fazlalığına vurgu yaparak, bu durumun yoksulluğun önemli bir nedeni olduğunu ileri sürmüştür. Djankov vd. (2002) Soto'nun çalışmasından etkilenerek, De Soto’nun gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre işe başlama önünde daha büyük engeller olduğu tezini 85 ülkeden bir örneklem ile doğrulamıştır. Çalışmada çoğu ülkede işe başlama maliyetlerinin son derece yüksek olduğunu ve daha karmaşık yönetmeliğe sahip ülkelerin daha yüksek yolsuzluk ve daha büyük kayıt dışı ekonomilere sahip olduklarını vurgulamışlardır. Djankov vd. (2002) tarafından yapılan çalışmada, işe başlama maliyetini arttıran düzenlemelerin, işletmelerin kurulmasını ve ekonomik büyümeyi engellediği fikri daha kuvvetli bir şekilde savunulmuştur. Daha demokratik ve sınırlı kamu büyüklüğüne sahip ülkelerde işe başlama önündeki engellerin daha az olduğunu belirlemişlerdir. Djankov vd. (2002) çalışmasından sonra daha zengin ülkelerde bile giriş engellerinin zararlı etkilere sahip olduğuna dair kanıtlar bulunmuştur (Fonseca vd. (2001); Bertrand ve Kramarz (2002); Alesina vd., 2005; Nicoletti ve Scarpetta, 2003). Örneğin; Fonseca vd. (2001), 1997-2001 yılları arasında OECD ülkeleri için daha yüksek bir iş kurma maliyetinin istihdam üzerindeki etkinliklerini incelemişlerdir. Daha yüksek başlangıç maliyetlerinin, girişimcileri caydırdığını ve işçi haline gelen nüfusun oranını arttırdığını göstermişlerdir. İş kurmanın önündeki engellerin artması, daha az iş yaratma ve istihdamın daha düşük seviyede gerçekleşmesine neden olmaktadır. Başlangıç maliyetlerinde büyük farklılıkların istihdam düzeylerinde büyük değişikliklerle ilişkili olduğu sonucuna OECD ülkeleri için elde ettikleri kanıtlarla ulaşmışlardır. Ayrıca, bir girişimin yüksek maliyetinin, girişimcilerin neden işverenlerden ziyade çalışanlar olmayı tercih ettiklerini ve potansiyel girişimlerin nasıl azalttığını ortaya koymaya çalışmışlardır (Fonseca vd., 2001). Bertrand ve Kramarz (2002), iş kurma düzenlemelerinin hantal olmasının, Fransa'da ticaret sektöründe iş yaratımının büyümesini sınırladığı ve istihdamı olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir.
2 Hernando de Soto’nun ilk önce Model T Ford’un yapımında devrim yaratan Frederick Taylor tarafından kullanılan zaman ve hareket yaklaşımına dayanan ve 1980’lerde Peru-Lima’nın çevresine bir giysi fabrikası kurmanın önündeki engelleri göstermek için uyguladığı çalışmalarına dayanmaktadır.
Turkish Studies
Benzer şekilde yine OECD ülkelerinin verilerini kullanarak, piyasaya giriş düzenlemelerinin kötü olmasının yatırımlarla (Alesina vd., 2005) ve büyümeyle (Nicoletti ve Scarpetta, 2003) ilişkili olduğu bulunmuştur. Benzer şekilde Loayza vd. (2005a) iş ortamına yönelik düzenlemelerin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini ve kayıt dışı sektörün göreceli büyüklüğünü gelişmekte olan ülke grubu örneğinde incelemektedir. Firma dinamikleri ile birlikte kayıt dışılığın gerçekleştirilen reformun özellikle makroekonomik performansı ve ekonomik büyümeyi etkilediği önemli bir kanal olduğunu vurgulamışlardır. Çalışma ile özellikle mal ve işgücü piyasalarında - daha hantal bir düzenleyici ortamın büyümeyi azalttığı ve kayıt dışılığa yol açtığını ve bu etkilerin genel kurumsal çerçeve geliştikçe azaldığını vurgulamışlardır (Loayza vd., 2005a, s.10). Başka bir çalışmada Kaplan vd. (2006) firma yaratım sürecinin GSMH büyümesinin önemli bir kanalı olduğunu ve bunun ürün yelpazesini genişletmenin yanı sıra, daha fazla rekabet ortamı yaratması nedeniyle tüketiciler için daha düşük fiyatların ortaya çıkacağını ve daha iyi teknolojilerin benimsenmesine yol açacağını belirtmişlerdir. Mevcut firmaların kayıt dışılıktan kayıtlı durumuna geçmesi, GSMH büyümesi üzerinde de önemli etkilere sahiptir. Kayıt dışı firmaların daha az güvenli mülkiyet haklarına sahip olmaları ve dolayısıyla optimum yatırım ve verimlilik artışından yararlanamaması, düşük kar ve katma değere yol açması nedeniyle GSMH üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. İş ortamına yönelik yıldırıcı düzenlemelerin iş kurmanın önünde engel olduğunu ve bunun kayıt dışı sektörde faaliyet gösterme konusunda teşvik edici olduğunu belirtmişlerdir (Kaplan vd.,2006, s.3). Aynı şekilde, Meksika işletme kayıt reformu programının etkilerini kullanarak Bruhn (2011), giriş yönetmeliklerine yönelik gerçekleştirilen reformların ticaret kayıtlarının arttırılmasına, istihdamın arttırılmasına ve fiyatların düşürülmesine katkıda bulunduğunu belirtmiş ve ticaret kayıtlarının artmasının nedeninin, işletme sahipleri haline gelen eski ücretli çalışanlar olduğunu belirtmiştir (Bruhn, 2011, s.382). Sonuç olarak, yoksul ülkelerde daha fazla giriş engellerinin var olduğunu ve bu engellerin zengin ülkelerde dahi olması durumunda zararlı etkileri olduğunu gösteren kanıtlar bulunmaktadır.
2003 yılından itibaren giderek artan bir literatür, iş reformlarının ekonomik sonuçlarını analiz etmek için ağırlıklı olarak Dünya Bankası tarafından hazırlanan “Doing Business” göstergelerini kullanmaya başlamıştır (Djankov vd., 2006; Dawson,2006; Eifert, 2009; Bruhn, 2011; Jayasuriya, 2011; Haidar, 2012; Ani, 2015 ve Glodowska, 2017). Bu çalışmalar, “Doing Business” göstergelerini kullanarak iş ortamının çeşitli ekonomik göstergeleri nasıl etkilediğini incelemeye çalışmıştır. Scarpetta vd. (2002) ve Desai vd. (2003) iş ortamı ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Söz konusu çalışmada iş ortamının iyileştirilmesi ve ekonomik büyüme arasında pozitif bir korelasyon bulmuşlardır; ancak, korelasyon nedensellik anlamına gelmemektedir. Bu nedenle, Djankov vd. (2006), Haidar (2012) ve Ani (2015), iş ortamı ve ekonomik büyüme arasındaki nedensel bağlantıyı araştırmışlardır. İş ortamını temsil etmek için Dünya Bankası'nın “İş Yapma Raporunu” kullanmışlardır. Djankov vd., (2006), 2006-2010 yılları arasındaki beş yıllık dönemde 172 ülkedeki iş düzenleme reformları ve ekonomik büyüme arasındaki bağlantıyı incelemişlerdir. Analizde, Dünya Bankası’nın İş Yapma Raporları, Dünya Kalkınma Göstergeleri, Polity IV, Freedom House gibi çeşitli kaynaklardan elde edilen ekonomik reformlara ilişkin verileri kullanmışlardır. Bağımlı değişken kişi başına düşen GSYİH büyüme hızı iken, ana açıklayıcı değişken, kapsanan dönemde her ülkede iş ortamı konusundaki toplam reform sayısıdır. Benzer şekilde analizde dokuz kontrol değişken (nüfus, finansal özgürlük, siyasi istikrar, yolsuzluk, doğrudan yabancı yatırım, brüt sabit sermaye oluşumunun ortalama yıllık büyümesi, ticaret, kamu harcamaları) kullanılmıştır. Haidar (2012), iş düzenleme reformlarının ekonomik büyüme üzerindeki etkisini incelediği çalışmada ana açıklayıcı değişken olarak düzenleyici reformların her bir kategorisindeki reform sayısını kullanarak on ayrı regresyon çalıştırmıştır. Sonuçlar, iş düzenleme reformlarının ekonomik büyüme üzerindeki önemli ve makul ölçüde olumlu etkisine dair oldukça sağlam kanıtlar sunmaktadır (Haidar, 2012).
Herrendorf ve Teixeira (2009) çalışmalarında işe başlama engellerinin, gelişmekte olan ülkeler ile ABD arasındaki gelir farkının nicel olarak önemli bir nedeni olup olmadığını araştırmışlardır. Çalıştırılabilir bir genel denge modeli geliştirmiş ve işe başlama engellerinin gelişmekte olan ülkelerde fazla olduğunu, bunun gelişmekte olan ülkeler ile ABD arasındaki gelir farkının yaklaşık yarısını
oluşturduğunu belirtmişlerdir. Herrendorf ve Teixeira (2009), makroekonomik literatürde tipik olarak kullanılan standart bir büyüme modeli kullanarak North ve Thomas (1973), tarafından iddia edilen işe başlama (giriş) engellerinin fakir ülkelerin gelişmesini engellediği hipotezini destekleyici kanıtlara ulaşmışlardır. Diğer taraftan, Ani (2015), 2014 yılında Asya'da seçilmiş ekonomilerde iş yapma kolaylığının ekonomik büyüme üzerine etkisini incelemişlerdir. Çalışma, Doğu Asya, Güneydoğu Asya ve Güney Asya'da 29 ekonomiyi kapsamaktadır. İş yapma kolaylığı göstergeleri, Dünya Bankası'nın on adet “İş Yapma Göstergesi” iken, GSYİH ekonomik büyümenin göstergesi olarak kullanılmıştır. Sonuçlar, iş yapmanın kolaylaşmasının ekonomik büyüme üzerinde genel olarak anlamlı bir şekilde etkili olduğunu göstermektedir. Ani (2015) GSYİH’yı önemli ölçüde etkileyen göstergelerden birisinin, işe başlama kolaylığı göstergeleri olduğunu belirtmiştir. Canare (2018) 2004- 2012 arası dönemde 120 ülke panel verisini Sistem GMM tahminini kullanarak test etmiştir. Sonuçlar genel olarak iş yapma kolaylığının iş yaratma üzerinde olumlu ve önemli bir etkisi olduğunu göstermektedir. Firma yaratmanın en güçlü itici gücünün ise işe başlama göstergesi ve vergi ödemeleri olduğunu daha yüksek vergi oranları ve daha karmaşık vergi uygulamalarının yeni firma oluşumunu engellediğini belirtmiştir. Ayrıca Canare (2018) Orta ve düşük gelirli ülkeler için, genel olarak iş yapma kolaylıklarının, firma yaratmada önemli bir etken olduğunu, ancak alt bileşenlerinden hiçbirinin tek başına etkili olmadığını belirtmektedir (Canare, 2018, s.580-581).
Ayrıca, bazı çalışmalarda, iş ortamının, Doğrudan Yabancı Yatırım (DYY), yeni firma girişleri ve yatırım oranları gibi ekonomik büyümenin diğer kanalları üzerindeki etkisi incelemişlerdir. Sarika (2016), küresel yatırımcıların yalnızca ticaret işlemlerinde güven ve kolaylıkla kendilerini rahat hissettiklerini, yatırımcı dostu politikalar geliştirilen yerlerde yatırım yapmayı tercih ettiklerini vurgulamıştır. Sarika (2016), İş yapma kolaylığı endeksini etkileyen parametreleri "işe başlama" göstergelerine dikkat çekerek incelemektedir. Araştırmacı yedi gelişmekte olan ekonominin ekonomik ortamının karşılaştırmalı analizini sunarak; GSYİH ve iş yapma kolaylığı arasındaki ilişkiyi ortaya koymuştur. Aynı zamanda “iş yapma kolaylığı endeksi” ile alt gösterge olan “yeni bir işe başlama” arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir (Sarika, 2016). Gujarati (2015) ise, iş yapma kolaylıkları endeksi sıralamalarını kullanarak ülke sıralamalarının ekonomilerin durumunu yansıtıp yansıtmadığını kontrol etmiştir (Gujarati, 2015) . Ayrıca literatürdeki bazı çalışmalar, giriş düzenlemesinin ekonomiyi etkilediği özel kanallara da ışık tutmaktadır. (Crafts 2006; Barseghyan 2008, Loayza vd., 2005b; Chari 2007; Canare vd., 2017). Klapper vd. (2006) ve Fisman ve Sarria-Allende (2004) tarafından yapılan çalışmalar, bürokratik işlemlerin fazla ve maliyetli olması iktisadi açıdan girişimciliğin önüne engeller koyarak, rekabeti önleyerek, yolsuzluk ve kayıt dışı ekonominin önünü açmakta ve ekonomik gelişmeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca, deregülasyonun olumlu etkisinin başlangıçtaki düzenleme seviyesine göre farklı olduğu bulunmuştur. Gorgens vd. (2003), Ekonomik Özgürlük Endeksi'ni kullanarak, yüksek ve orta düzeyde bir düzenlemeden kaynaklanan deregülasyonun, büyüme üzerinde yaklaşık 2,5 puanlık büyük bir etkiye sahip olduğunu, ancak daha fazla deregülasyonun bir etkisi olmadığını bulmuştur. Benzer şekilde Çifçi vd. (2018) 35 OECD ülkesi üzerine yaptıkları eşbütünleşme analizi ile ekonomik özgürlük endeksindeki bir birimlik artışın panel genelinde, kişi başına GSMH üzerinde 287$ artışa yol açtığını bulmuşlardır.
Klapper vd. (2006), yönetmeliklere karşı hassas endüstrilerin belirli düzenlemeler tarafından daha fazla engellenip engellenmediğini incelemek için endüstri özelliklerinin ülke düzeyinde düzenleme göstergeleri ile etkileşimini incelemişlerdir. Bazı endüstrilerin iş ortamına yönelik reformlara daha duyarlı olduğunu belirtmişlerdir. Klapper vd. (2006), Avrupa’daki çeşitli büyüklüklerdeki firma verilerini analiz ederek, yıldırıcı düzenlemelerin yeni firmaların oluşmasını engellediğini ortaya koymuş ve bunun küçük firmalar için daha belirgin olduğunu vurgulamışlardır. Benzer şekilde, Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Örgütü'nün 45 ülkedeki giriş seviyesi düzenlemelerinin sektörler arasındaki giriş kalıpları üzerindeki etkilerini incelemek üzere endüstri düzeyindeki verilerini kullanarak, Ciccone ve Papaioannou (2007), daha az kayıt maliyetine sahip ülkelerde daha güçlü sektörlere daha fazla giriş oranlarının olduğunu ortaya koymuşlardır (Xu, 2010,
Turkish Studies
s. 23). Van Stel vd., (2007) 39 ülke verisini inceleyerek daha yüksek asgari sermaye gereksiniminin girişimcilik oranlarını azalttığını ortaya koymuştur. Klapper ve Love (2010), bir iş kurmak için katlanılan maliyetleri, günler ve prosedürler ile her sene ortaya çıkan yeni firmaların sayısı arasında anlamlı bir ilişki olduğunu 91 ülke için yaptığı analizler sonucunda ortaya koymaya çalışmıştır. Girişimciliği teşvik eden düzenleyici ortamın anlaşılması, yerel ekonomilerde girişimciliğin teşvik edilmesi için uygun politikaların başarılı bir şekilde belirlenmesi ile yeni iş tescilleri arasındaki ilişkiyi ampirik olarak araştırarak aynı zamanda, giriş düzenlemesinde reformun büyüklüğünü ortaya koymaya çalışmışlardır (Klapper ve Love, 2010, s.1). Ayrıca, 2003-2005 döneminde 43 ülke üzerinde yapılan bir araştırmada, Dreher ve Gassebner (2013) iş kurma ve asgari sermaye gereksinimi konusunda daha fazla prosedürün girişimcilik faaliyetlerini azalttığına dair kanıt bulmuşlardır.
Konuya ilişkin Türkiye’deki literatür incelendiğinde ampirik çalışmaların son derece sınırlı olduğu görülmektedir. Genellikle diğer küresel göstergeler ve iş yapma kolaylıkları sıralamalarına göre ülke karşılaştırmalarının yapıldığı ya da iş yapma kolaylıklarının farklı perpektiflerine (Yükseler, 2006; Akın, 2010; Yardımcıoğlu vd., 2013; Pınar, 2013; Yardımcıoğlu, 2014; Önalmış, 2017; Özcan ve Kayalıdere , 2017; Koç vd., 2017; Alcan vd., 2017; Yaşar ve Yaşar, 2017) odaklanıldığı görülmektedir. Konuya ilişkin olarak Yaşar ve Yaşar (2017) 177 ülke için gelir gruplaması aralıkları ile 2016 yılına ait İş Yapma Kolaylığı genel sıralaması ve 10 alt bileşene ait toplam 11 değişken için sıralama verileri arasındaki ilişkiyi parametrik olmayan istatistiksel yöntemlerle analiz etmişlerdir. İş Yapma Kolaylığı açısından tüm gelir gruplarının anlamlı bir şekilde farklılaştığı sonucuna ulaşılmış ve tüm göstergelerin gelişmişlik açısından önemli olduğu vurgulanmıştır. Gelişmişlik seviyesi artarken göstergelerdeki sıralama ortalamalarının da düştüğü, daha gelişmiş ülkelerin daha iyi iş ortamı sıralamalarına sahip oldukları belirtilmiştir (Yaşar ve Yaşar, 2017).
Kısmen, büyümenin dinamiklerinin ve kanallarının daha iyi anlaşılması nedeniyle, dünya genelinde girişimciliğin önündeki engellerin azaltılması ve deregülasyonu geçtiğimiz yirmi yılda önemli bir reform alanı haline gelmiştir. Ampirik kanıtlar iş ortamına yönelik düzenlemelerin yatırım ortamını belirleyen en önemli faktör olduğunu göstermektedir. Literatürde yurtiçi yatırımları ve doğrudan yabancı yatırımları arttırmak ve ekonomik büyümeyi daha istikrarlı hale getirmek için iş yapma ortamının kolaylaştırılmasına yönelik reformların önemi birçok çalışma tarafından vurgulanmıştır. Dollar vd. (2004) çalışmalarında politika ve düzenlemeler yoluyla iş yapma kolaylığı bakımından daha iyi yatırım ortamına sahip bölgelerin diğerlerine oranla daha fazla doğrudan yabancı yatırım ve hatta yerel yatırım yarattığını göstermektedir. Gelişmekte olan birçok ülke şu anda, ithalat vergisi istisnalarını, vergi tatillerini, yabancı firmalara sağlanan sübvansiyonları ve dostane yatırım kanunlarını yürürlüğe koyan, iyi altyapı inşa eden ve hatta bazen tekel hakları dahi veren bazı özel teşvikler sunarak dış yatırımı kendi ülkelerine çekmeye çalışmaktadırlar. Bu yabancı yatırımları teşvik etmeye çalışmanın nedeni, teknolojiyi yerli firmalara devretmenin pozitif yayılmasından faydalanmak isteğidir.
Yukarıda incelenen literatürler, yatırım ortamındaki eksikliklerin neler olduğunu ve hangi maddelerin belirli bir ülke için daha önemli olduğunu bulmak için ve belirli bir ülkeye özgü yatırım iklimi çalışmalarının neden yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. İzleyen bölümde, veri kaynakları ve tanımları hakkında ayrıntılı bilgi verirken, son bölüm, işe başlama kolaylıkları konusundaki reformlar ile kişi başına GSMH arasındaki ilişkinin incelendiği panel tahmininin sonuçları ve her bir gelir grubuna ait ülkenin bireysel katsayıları değerlendirilmektedir.
4. Veri ve Yöntem
Çalışmada 2007-2017 yılları arasını kapsayan dönemde iş kurma kolaylıkları ile kişi başına GSMH arasındaki ilişki, panel veri analizi yöntemiyle analiz edilmiştir. Mevcut literatür incelendiğinde bu iki değişken arasındaki eş bütünleşme ilişkisinin ortaya konulmadığı görülmüştür. Ülkeler gelir gruplarına göre düşük gelire sahip 28 ülke, alt-orta gelir seviyesine sahip 43 ülke, üst-orta gelir seviyesine sahip 49 ülke ve yüksek gelir seviyesine sahip 50 olarak dört grup halinde ele alınmıştır. Gelir grupları Dünya Bankası’nın 1 Temmuz 2018 itibariyle gelir sınıflaması için
hesapladığı eşik değerlere göre belirlenmiştir. Bu eşik değerler şöyledir: Düşük Gelir <995$; Düşük-Orta Gelir 996$-3,895$; Üst-Düşük-Orta Gelir 3,896-12,055 ve Yüksek Gelir > 12.055$.
İş kurma kolaylığı verileri ve kişi başına GSMH verileri Dünya Bankası'ndan elde edilmiştir. İş kurma kolaylığı göstergeleri içerisinde, işe başlama kolaylıkları konusunda reformları yansıtan en iyi uygulamaya uzaklık (Distance to Frontier-DTF) verisi kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan diğer bir değişken olan ekonomik büyüme için vekil değişken kişi başına GSMH olarak ele alınmıştır. Her ekonominin kişi başına GSMH’sı Dolar cinsinden ölçülmektedir ve SGP’ne göre hesaplanmış 2011=Baz yılı verileri kullanılmıştır. Çalışmada ikincil veriler kullanılmış ve söz konusu veri kaynaklarından çevrimiçi erişim ile elde edilmiştir. Verilere uygulanan testler ve istatistiksel yorumlama için E-views-9 programı kullanılmıştır.
Çalışmada, öncelikle bağımsız değişken olan işe başlama kolaylıkları konusundaki en iyi uygulamaya uzaklık (DTF) ve kişi başına GSMH değişkenlerinin durağanlıkları araştırılmıştır. Bu amaçla panel veri analizinde öncelikle her bir gelir grubu için verilerin birim kök içerip içermediği; Im, Pesaran ve Shin (2003), Levin vd. (2002) ve Breitung (2000) birim kök testi uygulanmıştır. Daha sonra değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkiyi tespit etmek üzere Pedroni ve Kao eşbütünleşme testleri uygulanmıştır. Bu testler uygulandıktan sonra değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin katsayılarını tahmin etmek için Pedroni (2000,2001) tarafından geliştirilen DOLS (Dinamik En Küçük Kareler) ile FMOLS (Tam Düzeltilmiş En Küçük Kareler) tahmincileri kullanılmış ve bulgular karşılaştırılarak yorumlanmıştır. Çünkü model tahmini için OLS tahmincisini uygulamak basit olmasına rağmen bazı sorunlara neden olabilir. Bu nedenle çalışmada OLS tahmincisi yerine, Phillips ve Hansen (1990) tarafından geliştirilen ve seriler arasında uzun dönemli ilişkileri tahmin eden FMOLS ve Stock ve Watson (1993) tarafından geliştirilen DOLS tahmincileri tercih edilmiştir. FMOLS ile Eşbütünleşme Katsayılarının Tahmin Edilmesi, standart EKK tahmincisindeki otokorelasyon, değişen varyans gibi sorunlardan sapmaları, sabit terim, hata terimi ve bağımsız değişkenlerin farkları arasındaki olası korelasyonun varlığını hesaba katarak düzeltmektedir (Yardımcıoğlu, 2012, s.39)
5. Analiz ve Bulgular
5.1. Düşük Gelir Grubundaki Ülke Grubu Paneli
Aşağıdaki tabloda Im, Pesaran ve Shin (2003), Levin vd. (2002) ve Breitung (2000) panel birim kök test sonuçlarına göre eşbütünleşme analizinde kullanılacak olan StartbusTDF ve GDPpc serilerinin düşük gelir grubundaki birimlere ait serilerin birim köklü olduğu temel hipotezi reddedilememiş ve %95 güven düzeyinde değişkenlerin birim köklü oldukları sonucuna ulaşılmıştır. Ancak, değişkenlerin 1. farkları alındığında tüm birim kök testi sonuçlarına göre serilerin %95 güven düzeyinde 1. mertebeden durağan oldukları görülmüştür. Serilere uygulanan birim kök testleri sonuçlarına göre serilerin birinci farkı alındığında durağan hale geldiğine işaret etmektedir. Elde edilen bu sonuçlara göre serilerin birinci dereceden tümleşik olduğu görülmüş ve panel eşbütünleşme analizlerine geçilmiştir.
Tablo2: Düşük Gelir Grubundaki Ülkeler Paneli için Birim Kök Testi Sonuçları
Not: Gecikme uzunlukları AIC bilgi kriterine göre seçilmiştir. * istatistiğin %1 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğunu
göstermektedir. ** İstatistiğin en az %5 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğunu göstermektedir.
Düşük Gelir Grubu
(StartBusDTF)it GDPpc
Constant Constant and Trend Constant Constant and Trend
LLC -5.35023* (0.0000) -5.34418* (0.0000) 1.77304 (0.9619) -6.99828* (0.0000)
Breitung - 2.17521 (0.9852) - 3.36576 (0.9996)
IPS 1.99470 (0.9770) 0.99355 (0.8398) 4.12851 (1.0000) 0.09233 (0.5368)
D(StartBusDTF)it) D(GDPpc)
Constant Constant and Trend Constant Constant and Trend
LLC -18.8782* (0.0000) -12.6046* (0.0000) -7.83079* (0.0000) -13.8445* (0.0000)
Breitung - -2.07583* (0.0000) - -3.61860* (0.0000)
