Diş-Ağız Sağlığı ve Beslenme
Doç. D r. İlhan A R A N *
GİRİŞ
Günümüzde birçok hastalıkların diş ve ağız sağlığı ile ilg ili o l duğu bilinm ektedir. Genel vü c u t sağlığı anca k diş ve ağız sağlığının iyi bir düzeyde bulunm asıyla olanaklıdır. Sağlığın tem e li ise yeterli ve dengeli beslenm edir. Gerek genel sağlığın, gerekse ağız s a ğ lığının korunm asında ve hastalıkların iy ile ş tirilm e s in d e y e te rli ve dengeli beslenme büyük önem taşır. D iğer yandan b ireyin yeterli ve dengeli beslenebilm esi için sağlıklı bir ağıza ve d işle re g e re k sinmesi vardır. Bu yazıda yaşamın değişik dön em lerinde d iş ve ağız sağlığı sorunları ve bu sorunların beslenm eyle iliş k is i üzerin de d u rulacaktır.
GEBELİK DÖNEMİNDE ANNENİN DİŞ VE AĞIZ SAĞLIĞI SORUNLARI G ebeliğin özellikle ilk üç ayı, dölün şe kille n m e kte olan baş, yüz ve çene yapısı yönünden önem lidir. Bu dönem de annenin ye tersiz ve dengesiz beslenmesi, şu çiçeği gibi v irü tik h a sta lıkla r, alm an ila ç la r veya röntgen ışınlarına m aruz kalınm ası g e lişm ekte olan dölün baş, yüz ve çene yapılarını önem li derecede ve kötü yönde e tk i le yebilm ekte dir (1,2,3,). Bunların yanında yakın a k ra b a lık evlenm e lerinin de dam ak ve dudak yarıkları gibi oldukça a ğ ır çene b o z u k lu k larına neden oldukları görülm ektedir.. (Resim 1). O halde gebe b ir a n nenin meydana getirece ği yavrusunun sağlığı yönünden b e slenm esi ne önem verm esi, hastalıklardan korunm ası ve ilaç alm am ası ge rekm ektedir.
G ebelik sırasında değişen horm onal s a lg ıla r ve ihm al edilen ağız ve d iş bakımı; diş çü rü kle ri, diş eti iltih a p la rı ve şişm e le ri (gin- g iv itis ve h ip e rtro fi) gibi diş ve ağız h astalıklarına neden o lu rla r (Re sim 2). Bu h a sta lıkla r gebe kadının beslenm esini olum suz yönden e t kiler. Şişen ve iltih a p la n a n diş e tle ri iyi bir ağız bakım ı ile doğum dan (*) H a c e tte p e Üniversitesi Diş H ekim liği F akü ltesi O rto d o n ti Bilim D alı Ö ğr. Üyesi
BESLENME VE DİYET DERGİSİ 79
Resim 1 : Doğumsal bir dudak - damak yarığı vakası
sonra d ü ze leb ilir (4). Ancak diş çürükleri kendiliğinden düzelme gösterm ez bunların mutlaka dişhekimi tarafından tedavileri gerekir.
Resim 2 : Gebelik Gingivitis'i
GOCUĞUN DİŞ GELİŞİMİ (DİŞLENME)
Doğum da çocuğun süt dişlerinin kronları çene kemiği içinde o l dukça gelişm işlerdir. Normal olarak çocuk doğduğunda ağzında
8 0 D İŞ - A Ğ IZ SAĞ LIĞ I VE BESLENME
diş bulunmaz. Ancak 6-7 aylık olduğu zaman kesici dişlerin s ü r meye başlamalarıyla ilk dişler ağıza açılmış olur. S üt d işle ri olarak adlandırılan bu dişlerin sürm eleri sırasında çocuğun dam aklarında oluşan kabarcıklar, diş eti altındaki diş kronunun b e lirtis id ir. Bu sırada çocukta huzursuzluk, uykusuzluk ve iştahsızlık görülebilir.
Dişlerin sürmelerine yardımcı olabilecek oyun cakla rın çocuğa verilmesi bu konuda yararlı olabilir. Yalnız unutulm am alıdır ki, tam am lanması 2,5 - 3 yaşına kadar süren bu ilk dişlenm e dönem inde ço
cuklar, solunum yolları ve kulak hastalıklarına çok duyarlıdırlar.
Dolayısıyle çocuğun bütün huzursuzlukları dişlenm eye 'bağlanm am a- li; ateşlenme, kırıklık ve aşırı huzursuzluk gösteren ç o c u k la r bir çocuk hekiminin muayenesinden geçirilm elidirler.
SÜRME DEĞİŞME 7 - 8 AY 7.5 YAŞ 9 - 1 0 A / 8.5 K4Ş 1 6 -1 8 AY 11.5 YAŞ 1 2-14 AY 10 2 4 -3 0 AY 11 YAŞ 6 YAŞ D EĞİŞM EZ ORTA KESİCİ DİŞLER
YAN K ESİC İ D İŞLER KÖPEK DİŞLERİ I . SÜT A ZI DİŞLERİ S . SÜT A Z I DİŞLER İ
DAİMİ I. A ZI DİŞLER
D AİM İ 1. A Z I DİŞLER 6 ]YAŞ D E Ğ İŞ M E Z M . SÜT A Z I DİŞLERİ' 24 - 3 0 Ay 11 5 YAŞ I . S Ü T A Z I D İŞ L E R İ 7 2 - H AY 10. S YAŞ KÖPEK D İŞ LE R İ YAN K E S İC İ DİŞLER ORTA K E S İC İ DİŞLER 1 6 -1 8 8 - 9 6 - 7 AY AY AY 10. S 8 6 .5 YAŞ YAS M ?
Şekil : 1 — Süt dişlerinin normal sürm e ve değişm e zam anları (E rkek çocuklar için ortalam a değ erler), (Kız çocuklarda birkaç ay daha eı-kendir).
Süt dişlerinin sürm elerinin tamamlandığı, yani 3 yaşına kadar geçen dönemde çene kem ikleri içinde daimi dişlerin oluşm ası da başlam aktadır. Bu dönemde çocuğun geçirdiği ateşli h a sta lıkla r ve bu h a stalıklar sırasında uzunca bir süre kullanılan te tra s ik lin g u ru bu ila ç la r daha sonra çocuğun daimi dişlerinde giderilem iyen ve beyazdan sarıya ve kahverengine kadar değişen renklerde lekeler meydana getirece ktir.
BESLENM E VE DİYET DERGİSİ 81
Ç o cu k 6 yaş civarına geldiği zaman daimi dişlerin ilki olan 1. azı d iş le ri ağızdaki sü t dişlerinin en arkasından sürmeye başlarlar. Bu d iş le rin önünde bulunan bütün süt dişlerinin değişecek olmasına karşılık, 6 yaş d işle ri de denilen, bu birinci azı dişleri artık değişme yecek olan d işle rd ir. İlk süren ve dolayısıyla ağızda en uzun süre kalan bu daim i d işler bu nedenle de diş çürüklerinin en çok görüldüğü d iş le rd ir. Bu durum özelikle toplumumuzda çok belirgindir. Bu diş lerin s ü t d işle ri ile karıştırılm am aları, nasıl olsa değişecek inancıyla te d a v ile rin in ihm al edilm em esi çok önemlidir. Daha sonra 7 yaş civa rında ön ta ra fta n (kesici dişler bölgesinden) başlayarak süt dişleri dö k ü lü r ve ye rin e daimi dişler sürerler. Bu olay 12 yaş civarına ka d a r devam eder. Altı yaş dişlerinin önündeki bütün dişlerin değiş mesi dışında arka ta ra fta da 2. ve 3. azı dişleri sürer ve dişlenme
böylece tam a m lanır. Son olarak süren 3. azı ya da akıl dişlerinin sür me zam anı 20 yaş civarına rastlar, ancak bu kesin bir zamanla sınırla ndırılam az. Sürm eleri daha önce olabildiği gibi çok daha son raki ya şla ra kadar gecikebilir veya hiç oluşmamış ya da sürememiş o la b ilirle r (Şekil 1).
DİŞ VE AĞ IZ SAĞLIĞI SORUNLARI VE NEDENLERİ
Diş sağlığı bakımından 3 ile 14 yaşları arasındaki dönem önem lid ir. Bu süre içinde gerek dişlerin sürmeleri tamamlanmakta gerek se ihm al nedeniyle diş çürüklükleri tüm yaşam boyunca görülen en yüksek oranda ortaya çıkmaktadır. Bu süre içinde çocuğun diş le rin in sağlıklı, sayı olarak tam ve dizilişlerinin düzgün olması ge re km e kte d ir. Eğer toplum da diş sağlığı açısından fazlaca önemsen meyen bu dönem de dişler tam ve sağlıklı olarak korunabilirse ilerde o rta ya çıka b ile ce k bir çok sorunun önlenmesi de gerçekleşebilir. Diş ç ü rü k lü k le ri bugün toplumumuzun ağız sağlığı ve genel sağlı ğını te h d it eden başlıca sorunlardan biri olarak görülmektedir. Süt
d iş le ri ve daim i dişler dönemlerinde yaygın olarak karşımıza çıkan diş ç ü rü k le ri dışında da ağız ve diş sağlığını tehdit eden etmenler vardır. F a ka t tüm diş ve ağız sağlığı sorunlarında diş çürüklerinin payı ço k büyük olm aktadır. Diş çürükleri sonucunda vaktinden önce kaybedilen s ü t dişleri, daimi dişlerin düzgün dizilmelerini önleyen d u ru m la ra neden olm aktadırlar (Resim 3). Bunun dışında çocuğun bu sü re için d e kazanabileceği bazı kötü ağız alışkanlıkarı ortaya çıkm a kta d ır. Çocuğun doğum sonrası ilk aylarda başlıyarak uzun sü re biberon ve yalancı emzik kullanması çene yapısının değişmesi ne, çocu ğ u n çiğnem e ve yutkunmasının bozulmasına neden olabilir. B undan başka; çocuğun parmak emmesi, dilini - dudağını emmesi,
D İŞ - A Ğ IZ S A Ğ L IĞ I VE BESLENME
Resim 3 : Süt dişlerinin erken kayıp ları sonucunda d aim i d işlerd e oluşan ç a rp ık lık la r
yutkunurken dilini itm esi gibi alışkan lıkları diş ve ağız sağlığı yö
nünden hoşa gitm eyen durum lara neden o lu rla r (Resim 4). Bu
alışkanlıkların 4 yaşından sonra da devam etm esi düzelm eyen kalıcı bozukluklar ortaya çıkarır. S üt dişle rin in erken ka yb e d ilm e le ri yada ağızda uzun süre kalm aları da yine istenilm eyen d u ru m la ra neden olabilir.
DİŞ VE AĞIZ HASTALIKLARININ ÖNLENMESİ VE TEDAVİSİ
Ç ocukların çü rü k d işle rin in tedavi e dilm eleri yanında, b a h s e tti ğim iz gibi ç e şitli e tke n le r sonucunda oluşan, çene ve d iş d iz ile ri
bozuklukları da tedavi e d ile bilm ekted ir. D işh e kim liğ in in b ir bilim dalı olan o rto d o n ti’nin am acı budur. B öylece çiğ n e m e s iste m in in düzgün çalışm ası, dişle rin sağlıkla rın ın ve genel sağlığ ın düzenli ve tam olması sağlanır.
Ç ocuklarda ö ze llikle s ü t d iş le ri dön em inde g ö rü le n diş ç ü rü k lerinin zam anında tedavi ed ilm e le ri daim i d işle rin düzgün d iz ilm e le rini büyük ölçüde e tkile r. Fakat bizce bundan daha ö n e m lisi; gerek süt gerek daim i d işle rd e diş çü rü ğ ü n ü n m eydana g e lm e sin i ö n
lem ektir. Diş ç ü rü kle rin in oluşm asını önlem enin en e tk in yo lu ço cuğa iyi b ir beslenm e ve d iş le rin i tem iz tu tm a a lışka n lığ ın ın ka z a n dırılm asıdır. Çocuk, süt d işle rin in ta m a m la n m a sın d a n s o n ra k i d ö n e m de a rtık dişle rin i fırçala m aya başlam alıdır. Bunda anne ve babanın çocuğa örnek o la c a k bir tu tu m için d e olm a la rı önem ta ş ır. Ç o c u k la r 3 yaş civa rında anne ve babalarının b ü tü n y a p tık la rın ı ta k lit etme, onları ö rn e k alm a çabası iç in d e d irle r. Eğer anne ve baba
BESLENM E VE DİYET DERGİSİ 83
d iş sağlığ ına önem veriyorlarsa bu çocukta da yararlı bir alışkanlık kazan ılm a sına yardım cı olur.
Üç yaşına kada r geçen dönemde yemeklerin sonunda verilecek elm a g ib i s e rt m eyvalar ve sebzeler dişlerin temizlenmesi için yeter- lidir. Ç o cu kla ra , çiko lata, şekerleme, bisküi gibi tatlı besinlerin fazla ye d irilm e m e si, yem eklerden sonra ağızın iyice çalkalanması diş çü rü k le rin in önlenm esinde yararlı olur. Üç yaşından itibaren ise, çocuk d iş le rin i fırça la m a ya başlıyabilir ve giderek bunu iyice öğrenir. Sabah ve akşam o lm a k üzere günde en az iki kez dişlerin fırçalanması d iş çü rü ğ ü n ü önem li derecede önler. Diş fırçalarının küçük boy
da olm ası ve her 2-3 ayda bir yenilenmesi de gereklidir.
Ç o cuğun ye te rli ve dengeli bir şekilde beslenmesi de, genel sa ğ lık yanında, diş çürüğünün önlenmesinde önem taşır. Beslen mede s ü t ve sü tlü yiyecekler (peynir, yoğurt v.b.), et, balık, yumurta g'pbi hayvansal, b a kla g ille r gibi (fasulye, mercimek, bezelye) bitkisel p ro te in li besinler, sebze ve meyvalar çocuğa gerektiği kadar ve d e n g e li b ir biçim de verilm elidir. Tek yönlü bir şekilde beslenme den k e s in lik le kaçınılm alıdır. Dişlenme ve okul çağı döneminde ço cu k g ü n d e en az iki su bardağı kadar süt, yoğurt veya ayran al m alıdır. A yrıca fe rm e n te olabilen şekerler içeren bisküvi, karamela şe ke rle r, ç ik o la ta , ç ik le tle r ve şekerli içeceklerden çocuğun mümkün old u ğ u ka d a r az alm ası gerekir (5). Bu çeşit yiyeceklerin özellikle ö ğ ü n le r arasında yenm em esi diş çürüklerinin ortaya çıkmasını önleyi ci ö n e m li b ir etkendir.
8 4 D İ Ş - A Ğ I Z S A Ğ L IĞ I VE BESLENME
Bütün bunların dışında ço cu kta dişhekim inden b ir ko rku n u n ya ra tılm am ası gerekir. Çocuk düzgün a ra lık la rla örneğ in a ltı ayda bir diş- hekim ine muayene e ttirilm e lid ir. Hekim eğer g e re kiyo rsa dişlerin gelişim dönem lerinde etkili olan ilaçları verecek, te d a vi ed ici veya koruyucu g irişim lerde bulunacaktır. A yrıca ç o c u k la rd a ö ze llikle ön d işlere gelen çarpm a-vurm a gibi d urum la rda v a k it g eçirm ed en diş- hekim ine başvurm ak gerekir.
SONUÇ
Sonuç olara k anne ve babalara ö ğ ü tle rim iz şu n la r o la c a k tır : 1) Anne ve bab ala r çocukların ın diş te m izliğ in e önem verm eli ve bunda çocuğa örnek olm alıdırlar,
2) Ç ocuklara flo rü rlü diş m acunları ku lla n d ırm a lıd ırla r,
3) Yem eklerden sonra olm ak üzere günde en az iki kez (sabah
ve akşam) dişler fırçalanm alıdır.
4) Diş fırça la rı her 3 ayda b ir yenile nm e lid ir,
5) Ç o cukla r altı ayda bir dişhekim ine m uayene e ttirilm e lid ir, 6) Çürüyen dişlerin çekilm ele ri değil, ağızda te d a vi edilerek korunm aları için gerekli çaba (gösterilm elidir,
7) Şekerli yiyecekler mümkün olduğu ka d a r sınırlandırılm alı
ve bu gibi yiyeceklerden sonra dişlerin m utlaka fırça la n m a sı s a ğ la n malıdır,
8) Yemek sonunda tatlı yerine meyva yeme a lışkan lığı k a
zandırılm alıdır,
9) Gebe annelerin ve çocukların yeterli ve dengeli beslenm e
sine önem verilm elidir. ÖZET
Diş ve ağız sağlığının gebelik dönem inden başlıya ra k b ir çok etkenin etkisinde kaldığı gözlenm ektedir. Sağlıklı b ir ağız ve vü c u t yapısının kazanılm asında bu etkenlerden korunm a ve alınm ası ge- renkli önlem lerin bilinm esi ile dengeli ve ye te rli beslenm e büyük önem taşım aktadır. Bu yazımızda sözü geçen öğeleri b e lirtm e ye ve vurgulam aya çalıştık.
SUMM ARY
The c h ild 's dental and oral health could be in flu e n ce d by many fa c to rs beginning from in tra u te rin e life in e arly childh ood.
P reventive measures and a balanced n u tritio n are esse n tia l fo r a c h ild to have a healthy body as well as a hea lthy m outh.
BESLENM E VE DİYET DERGİSİ 8 5
K A Y N A K L A R :
1. B arn es, A.G . : Intra - Uterlne Development, Philadelphia, Lea and Febiger, 1 5 9 176, 3 6 2 - 4 1 9 1968.
2. H ughes, J.G . : Synopsis of Pediatrics, St. Louls, The C.V. Mosby Co. 122 - 139. 1975.
3. VValter, D.P. : C urrent Orthodontics, John Wright and Sons Ltd. Bristol, 4 0 0 456. 1968.
4. N o ra s, Y. G eb elik Esnasında Hormonal Dengenin Bozulmasiyle Artan Ostero- g e n ’in G in g iv a ’ya O lan Etkileri, İ.Ü. Dişhekimliği Fakültesi Dergisi, Cilt : 4 : 2. 131 - 149, 1970.
5. U sm en, .- B eslenm e ve Dişhekimliği Etkileşmeleri Beslenme ve Diyet Dergisi C ilt : 4 : 1 : 1 - 9, 1975
