Kültürler Arası Etkileşim Sürecinin Anadolu’daki Mekânsal Ortaklığı: Anadolu
Selçuklu Kenti
Article · October 2007 CITATIONS 0 READS 59 1 author: Koray Özcan Pamukkale University 43PUBLICATIONS 55CITATIONS SEE PROFILESelçuklu dönemi, Anadolu Türk kent-lerinin mekânsal alt-yap›s›n›n
örgütlendi-¤i erken dönem Türk
yerleflimi ya da kolo-nizasyon süreci ola-rak adland›r›labilir. Bu süreçte, Orta As-ya ve ‹ran co¤rafAs-ya- co¤rafya-s›ndan Anadolu’ya yönelen yerleflik ve yar› yerleflik ya da göçebe yaflam köke-nine sahip Türkmen topluluklar›n›n
ör-gütledi¤i afliretler
konfederasyonu ni-teli¤indeki Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulmas› ile Bizans egemenli¤inden dev-ral›nan yerleflim kül-türü miras› üzerinde
-tamamen Anadolu’ya özgü- Türk yönü egemen bir kent kültürü geliflmeye baflla-m›flt›r. Kuflkusuz bu kültürün tarihsel ve mekânsal kökleri Türklerin Anadolu
ön-cesi yerleflik yaflam pratiklerinin, Ana-dolu’da var olan Bi-zans kültür miras› üzerindeki mekânsal birlikteli¤ine dayan-maktad›r. Dolay›s›yla Anadolu Selçuklu kenti, Türklerin Or-ta Asya ve ‹ran co¤-rafyas›ndan tafl›nan ya da aktar›lan yerle-flik yaflam pratikleri-nin, Anadolu’da kar-fl›lafl›lan ve devral›-nan Bizans yerleflim kültürü altyap›s› üze-rinde uyarlanm›fl mekânsal ürünleri olarak tan›mlanabilir. Bu araflt›rman›n ama-c›, Selçuklu döne-minde Bizans ege-menli¤inden devral›-nan yerleflim miras› üzerinde Türk ‹slam kültürü etkisinde yeniden yap›land›r›lan ya da yeni kurulan Anadolu kentlerinin me-kânsal kurgusunun tan›mlanmas›d›r. Bu
ta-Anadolu’daki Mekânsal Ortakl›¤›:
Anadolu Selçuklu Kenti
KORAY ÖZCAN
Bu araflt›rman›n amac›, Selçuklu dö
-neminde Bizans egemenli¤inden
devral›nan yerleflim miras› üzerin
-de, Türk ‹slam kültürü etkisinde ye
-niden yap›land›r›lan ya da yeni ku
-rulan Anadolu kentlerinin mekânsal kur
-gusunun tan›mlanmas›d›r. Bu tan›mlama,
Anadolu’nun her yönüyle çok bilinme
-yenli bir dönemi olarak Selçuklu dönemi
kentsel mekân organizasyonlar›n› biçim
-lendiren mekânsal ve ifllevsel dinamikle
-rin ortaya konmas› ve Türkle-rin Orta As
-ya ve ‹ran Türk ‹slam co¤raf-yas›ndan Anadolu’ya tafl›d›klar› yerleflme pratikleri
ile Anadolu’da devrald›klar› Hristiyan Bi
-zans yerleflim kültürü miras›n›n boyutlar›
-n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Arafl
-t›rma, Selçuklu dönemine iliflkin vakayina
-me ya da vak›fna-me gibi yaz›l› kaynaklar
ile arkeolojik buluntular ve mimari kal›tla
-r›n, ortaya konan bir dizi varsay›m eflli¤in
-de ir-delenmesine ve el-de edilen bulgula
-r›n kurgulanan planlar ya da flemalar üze
-rine aktar›lmas›na dayanan bir yöntem kurgusu içinde ele al›nm›flt›r.
Ö
Z
E
T
ATIF: Özcan K. (2007). Kültürler aras› etkileflim sürecinin Anadolu’daki mekânsal ortakl›¤›: Anadolu Selçuklu kenti. Sivil Toplum, 5 (17-18), 135-153.
n›mlama, Anadolu’nun her yönüyle çok bilinmeyenli bir dönemi olarak Selçuklu dönemi kentsel mekân organizasyonlar›n› biçimlendiren mekânsal ve ifllevsel dina-miklerin ortaya konmas› ve Türklerin Or-ta Asya ve ‹ran Türk ‹slam co¤rafyas›ndan Anadolu’ya tafl›d›klar› yerleflme pratikleri ile Anadolu’da devrald›klar› Hristiyan Bi-zans yerleflim kültürü miras›n›n boyutlar›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir.
Araflt›rmada Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurgusunu tan›mlayan ya da bi-çimlendiren dinamikler, bir dizi varsay›m eflli¤inde irdelenmifltir. Birinci varsay›m, Selçuklu kentlerinin Bizans egemenli¤in-den devral›nan mekânsal altyap› üzerinde biçimlendi¤i, baflka bir ifadeyle Türk ‹slam toplumunun mekânsal gereksinimlerine uyarland›¤› ve evrimleflti(rildi)¤idir. ‹kinci varsay›m, Türklerin Orta Asya ve ‹ran co¤rafyas›ndan Anadolu’ya tafl›d›klar› ya da aktard›klar› yerleflme pratiklerinin, Ana-dolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kur-gusu üzerinde belirleyici ve yönlendirici oldu¤udur. Üçüncü varsay›m ise Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurgusu ya da örgütlenme düzeni ile ifllevsel kimlikle-ri aras›nda bir ba¤›nt› oldu¤udur.
Araflt›rma, Selçuklu dönemine iliflkin va-kayiname ya da vak›fname gibi yaz›l› kay-naklar ile arkeolojik buluntular ve mimari kal›tlar›n, ortaya konan bir dizi varsay›m eflli¤inde irdelenmesi ve elde edilen
bulgu-lar›n kurgulanan plan ya da flemalar üzeri-ne aktar›lmas›na dayanan bir yöntem kur-gusu içinde ele al›nm›flt›r.
Araflt›rman›n zaman dizgisi; Anadolu Sel-çuklu Devleti siyasal ve yönetsel egemen-lik düzeninin kuruldu¤u on ikinci yüzy›l bafl› ile Selçuklu egemenlik düzeninin so-na erdi¤i ve çok parçal› siyasal yap›lanma-lar dönemi oyap›lanma-larak tan›mlanan Türk Bey-liklerinin oluflmaya bafllad›¤› on üçüncü yüzy›l sonu aras›ndaki yaklafl›k iki yüzy›ll›k dönem olarak tan›mlanm›flt›r.
Tarihsel ve Mekânsal Arka Plan Kültürler aras› etkileflim sürecinde, aktar›-lan ve devral›nan kültürel miras›n Anado-lu’daki mekânsal ortakl›¤› olarak tan›mla-nan Anadolu Selçuklu kentinin mekânsal kurgusunun aç›klanabilmesi için gerek ak-tar›lan gerekse devral›nan yerleflme kültü-rü miras›n›n tarihsel ve mekânsal kökenle-ri aç›s›ndan Anadolu öncesi Türklekökenle-rin yer-leflik yaflam pratikleri ile Türk öncesi Ana-dolu’da var olan yerleflme kültürünün ir-delenmesi gerekti¤i düflünülmektedir.
Aktar›lan Yerleflim Kültürü Miras›: Anadolu Öncesi Türk kenti
Anadolu öncesi Türk kentleri (Özcan, 2005a: 11-12), askerî ve stratejik
koflulla-r›n biçimlendirdi¤i ordu¤ olarak
adland›r›-lan Türk hakan gelene¤i ile Budist
felsefe-sindeki kozmik inan›flla-r›n mekânsal yans›malar› olarak tan›mlanabilir. Bu yönüyle Budist felsefede-ki kozmik inan›fla göre kare plan yeryüzünü, kentleri çevreleyen su
hendekleri denizleri,
surlar ve kuleler da¤lar›, Koray Özcan, Dr.
Selçuk Üniversitesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü - korayzcan@gmail.com Yay›nlar›ndan Seçmeler: Anadolu’da Orta Ça¤ kent morfolojisi üzerine düflünce-ler: Selçuklu ça¤›nda Akflehir. (2005). Akademik Araflt›rmalar Dergisi, 6 (24), 1-13. • Anadolu’da Selçuklu dönemi yerleflme tipolojileri I: Pazar ya da panay›r yerleflme-leri. (2006). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 205-224. • A study on the future of urban models in third millennium: Sustainable urban model for K›r›kka-le Turkey. (2006). The SustainabK›r›kka-le City IV; Regeneration and Sustainability, 367-375.
kentlerin ortas›nda yer alan suni tepeler ise
evrenin merkezi oldu¤una inan›lan temür
kazug ad› verilen Kutup Y›ld›z›n› temsil etmektedir. Dolay›s›yla Anadolu öncesi Türk kentlerinin mekânsal kurgusu, Bu-dist felsefedeki kozmik inan›fla göre
dün-yan›n merkezinde oldu¤una inan›lan
te-mür kazug ad› verilen suni tepeler ile Türk hakan gelene¤inde ifllevsel aç›dan hakan
karargâh›n› ya da saray›n› temsil eden
or-du¤ odak olmak üzere kare plan esas›na gö-re örgütlenmifltir.
Türk kentlerinin mekânsal kurulufl süreci
irdelenirse1 hükümdar saray› ya da ordu¤
çevresinde Türklerin oymak veya boy farkl›l›klar›na göre gruplar hâlinde çad›rlar kurmalar› yoluyla bafllayan geçici nitelikte-ki yerleflme düzeninin süreç içinde tafl ya da a¤aç veya kil ya da kam›fltan oluflan bal-ç›k malzemeden yap›lm›fl bir ya da iki kat-l› kakat-l›c› konutlara dönüflmesi ve savunma duvarlar› ile çevrilmesiyle tamamland›¤› söylenebilir.
Bu mekânsal kurgu kapsam›nda, Türk kentinin mekânsal ögeleri (Esin, 1972: 135-215, 1983: 183-196); hakan saray› ve
beylerin ikametgâhlar›n›n bulundu¤u
te-mür kazug olarak adland›r›lan suni tepe
üzerinde konumlanm›fl ordu¤ (iç kale),
or-du¤ çevresinde yay›lm›fl konut alanlar›n› içeren ve hendek, sur ve kulelerle çevrilmifl bal›k (kent), dinî etkinlik merkezleri
iflle-vinde buyan ad› verilen Budist külliyeler ve
ticaret faaliyetlerinin gerektirdi¤i aç›k ve genifl mekân ihtiyac› ile güvenlik unsurlar›-na dayal› olarak kent d›fl›nda konumlaunsurlar›-nan
pazar alanlar›ndan oluflan k›y (d›fl kent)
ol-mak üzere s›ralanabilir (fiekil 1).
Ancak sekizinci ve dokuzuncu yüzy›llarda Orta Asya co¤rafyas›nda ‹slamiyet’in be-nimsenmesi ve yay›lmas› ile ‹ran kaynakl› ‹slami kültür ve medeniyet kurumlar›, Türk kentlerinin mekânsal organizasyon-lar› üzerinde egemen ya da belirleyici un-surlar hâline gelmifllerdir. Dokuzuncu yüzy›ldan itibaren Türk kent medeniyeti üzerinde etkisini göstermeye bafllayan ‹sla-mi inanç siste‹sla-minin ilk mekânsal yans›ma-lar› dinsel kurumlar
üzerinde olmufl ve ulu cami ya da na-mazgâh gibi ‹slami ögeler Türk kentle-rinin mekânsal kur-gusuna eklemlen-meye bafllam›fllard›r. Bu mekânsal evrim sürecinde (Barthold, 1927: 56-57; Esin, 1970: 75-102),
bu-yan ad› verilen Bu-dist rahipler ve yol-cular›n konaklamas› ya da t›p ve din e¤i-timi gören
ö¤renci-ler ve otac› ad›
veri-len hekimlerin bu-lundu¤u hakan ya da hatunlar taraf›ndan vak›f olarak yapt›r›-lan ve vergiden mu-af tutulan Budist
külliyeler ‹slami külliyelere dönüfltürülür-ken di¤er taraftan da mescid türbe ikilisi biçiminde mekâna yans›yan yeni ‹slami külliyeler ortaya ç›km›flt›r.
Bu süreç sonunda, dokuzuncu ve on ikin-ci yüzy›llarda, Anadolu öncesi Türk kent-lerinin mekânsal ögeleri de ‹ran ‹slam kül-türü etkisi alt›nda mekânsal ve ifllevsel aç›-1 Anadolu öncesi Türk kentlerinin mekânsal
kurulufl ve geliflim süreci üzerine bk. Cezar (1977), Baykara (1971), Özcan, (2005b).
Anadolu Selçuklu
kenti, Türklerin
Orta Asya ve
‹ran
co¤rafyas›n-dan tafl›nan ya da
aktar›lan yerleflik
yaflam
pratikleri-nin, Anadolu’da
karfl›lafl›lan ve
devral›nan Bizans
yerleflim kültürü
altyap›s› üzerinde
uyarlanm›fl
me-kânsal ürünleri
olarak
tan›mlanabilir.
dan yeniden biçimlendirilmifltir. Bu çerçe-vede; Anadolu öncesi Türk kentleri,
siya-sal ve yönetsel merkez ifllevindeki ordu¤
ad› verilen hükümdar saray›n›n bulundu¤u
iç kale (erk), cami ve medrese gibi ‹slami
kurumlar›n yer ald›¤› dinsel odak
ifllevin-deki ‹slami külliye ile kent surlar› d›fl›nda
ekonomik etkinlik merkezi ifllevindeki es-naf ve zanaatkâr mahallelerinin
konumlan-d›¤› rabâd olmak üzere üç bölümden
olu-flan bir mekânsal görünüm kazanm›flt›r (fiekil 1).
Bu noktada, kültürler aras› etkileflim süre-cinin mekânsal örgütlenmeler üzerindeki yans›malar› aç›s›ndan dikkat çekici gelifl-me, ‹slamlaflma
sü-recinde Türk
kentlerinin me-kânsal ögelerine iliflkin yer adlar›-n›n, ‹ran ‹slam kültürü etkisinde etimolojik de¤ifli-me u¤ramalar›d›r. Nitekim ‹slam ön-cesi Türk kent kültüründe ordu¤,
bal›k ve k›y olarak
adland›r›lan mekânsal ögeler, erk ya da
kû-hendiz, flehristan ve rabâd biçiminde ‹ran ‹slam kültürüne uyarlanm›flt›r (Barthold, 1949: 327-330; Cahen, 1975: 305-328). Yukar›da aç›klanan mekânsal evrim süre-cine dayan›larak Anadolu öncesi Türk kentlerinin gerek mekânsal kurgu gerekse mekânsal ögeler aç›s›ndan askerî ve
strate-jik gereksinimlere köklenen ordug ad›
ve-rilen Türk hakan gelene¤i ile Budist ya da ‹slami inanç sistemleri gibi dinsel örgüt-lenmelerin mekânsal düzlemde birlefltiril-mifl ürünleri oldu¤u söylenebilir.
Devral›nan Yerleflim Kültürü Miras›: Anadolu Bizans Kenti
Bizans ‹mparatorlu¤u?nun sosyal ekono-mik tarihi üzerine yap›lan araflt›rmalar ir-delenirse (Charanis, 1984: 523-535; Os-trogorsky, 1995: 296-324; Vryonis, 1959: 159-175) Türk fethi öncesinde asker-sivil s›n›flar› aras›ndaki çat›flmalara dayal› olarak toprak kullan›m vergilendirme sistemi dengesi ile imparatorlu¤un çok uluslu dinî etnik yap›s›n›n çözüldü¤üne ve savunma organizasyonlar›n›n bozuldu¤una iliflkin bulgulardan, Türk fetihleri öncesinde (ve sürecinde) imparatorlu¤un sosyal ekono-mik yap›lanmas›n›n ve askerî siyasal meka-nizmas›n›n çözülme içine girdi¤i ve Bizans egemenli¤indeki Anadolu co¤rafyas›nda
k›rsallaflma sürecinin2 bafllad›¤›n›
söyle-mek olanakl›d›r.
Bu süreçte sekizinci yüzy›lda bafllayan ve yaklafl›k üç buçuk yüzy›l süren Arap Sasani istilalar› ve bunlar› izleyen erken Selçuklu fetih dönemi sonunda, on birinci yüzy›l›n son çeyre¤i ile on ikinci yüzy›l boyunca Anadolu’nun milletler aras› ticaret yollar›-n›n d›fl›nda kalmas›yollar›-n›n, ekonomisi tar›msal üretim ve transit ticaret potansiyeline da-yanan Bizans kentlerinin mekânsal kurgu-su üzerinde evrime neden oldu¤u
söylene-Türk fetihleri
ön-cesinde Bizans
egemenli¤indeki
Anadolu
co¤raf-yas›nda
k›rsallafl-ma sürecinin
bafl-lad›¤›n› söylemek
olanakl›d›r.
2 Korkut Tuna, kentlerin ortaya ç›k›fl kökenle-rine iliflkin doçentlik çal›flmas›nda, özellikle Roma ‹mparatorlu¤u’nun çöküflü sonras›nda Avrupa’da ortaya ç›kan siyasal yönetsel belir-sizlik ve çok parçal› feodal örgütlenmeler dö-neminde Avrupa’da bafllayan k›rsallaflma süre-cinin, Arap Sasani ve takip eden Türk fetihle-ri döneminde Bizans egemenli¤indeki Ana-dolu co¤rafyas›nda da yayg›nlaflt›¤›n› söyleye-rek Anadolu’da göçebe yaflam biçiminin orta-ya ç›kt›¤›n› vurgulamaktad›r. bk. Tuna, (1987: 153-155).
bilir.3Nitekim arkeolojik araflt›rma bulgu-lar›; Bizans kentlerinin güvenlik amac›yla yamaçlardaki tahkim edilmifl antik dönem kaleleri içine çekilerek fiziksel olarak kü-çüldü¤üne (Angold, 1985: 1-37; Bouras, 2002: 499-528), kentsel ifllev ve nitelikle-rini kaybederek kilise bölgeleri niteli¤inde
temel ifllevi savunma olan castron olarak
ta-n›mlanan kale yerleflmelerine
dönüfltü¤ü-ne4 ya da dioikismos olarak tan›mlanan
kentin fiziki olarak parçalanma sürecinde yerleflim kümelerine ayr›ld›¤›na iflaret et-mektelerdir (fiekil 2).
Dokuzuncu yüzy›la tarihlenen Bizans va-kayinamelerinde, Menderes havzas›ndaki Laodiceia’n›n birkaç tepenin ete¤ine yay›l-m›fl da¤›n›k yerleflme kümelerinden olufl-tu¤una (Khoniates, 1995: 85) ya da Gediz havzas›ndaki Sardis kentinin antik kal›nt›-lar üzerinde da¤›lm›fl konutkal›nt›-lar›yla k›rsal bir yerleflme oldu¤una ve piskoposlu¤a atanan Saint Euthymius’un, Sardis’e gitmemek için direndi¤ine iliflkin kay›tlar (Foss, 1976: 64-69), Türk fethi öncesinde Sardis (Salihli yak›n›) ve Laodiceia (Denizli yak›-n›) gibi piskoposluk merkezi ifllevindeki önemli Bizans kentlerinin kentsel
nitelik-lerini kaybederek dioikismos olarak
tan›m-lanan k›rsal nitelikli yerleflmelere dönüfltü-¤ünü ortaya koymaktad›r. Benzer olarak 8.-10. yüzy›llar aras›na tarihlenen an›tsal kamusal yap› faaliyetlerinin, sur veya kule yap›m tamir faaliyetleri gibi askerî gereksi-nimler üzerinde yo¤unlaflt›¤›na iliflkin tes-pitlerden (Ivison, 2000: 1-46), Türk fethi
öncesinde Bizans kentlerinin castron
ola-rak tan›mlanabilecek tahkim edilmifl kale kentlere dönüfltü¤ü anlafl›lmaktad›r. An-cak söz konusu (kale kentlere) dönüflüm sürecinin tüm Bizans kentleri için geçerli oldu¤u söylenemez.
Nitekim arkeolojik araflt›rmalar, Türk fet-hi öncesinde Bizans dönemi Anadolu yer-leflme ulafl›m sistemi organizasyonunun ba¤lant›/geçifl noktalar›nda konumlam›fl piskoposluk kentlerinin Miletus Balat ve Ephessus Ayasoluk gibi yer de¤ifltirdi¤i (Foss, 1979: 118-122) ya da Sardis gibi çok parçal› modele dönüfltü¤ü (Foss, 1976: 64-69, Foss, & Scott, 2002: 615-622) veya Amorium ve Side gibi terk edildi¤i (Ligh-tfoot, 1999: 22-31; Mansel, 1978), buna karfl›l›k Ancyra (Ankara) ya da Cotiaion (Kütahya) veya Nicaea (‹znik) gibi Bizans dönemi Anadolu yerleflme ulafl›m sistemi-3 Anadolu Bizans kentinde mekânsal evrim
sü-reci üzerine tart›flmalar için bk. Kirsten,
(1958: 34-48). Kirsten, Roma dönemi
polisi-nin, Bizans döneminde fiziki boyutlar›n›n kü-çüldü¤ünü, insanlar ve ticaret merkezleri için bir s›¤›nak ifllevi kazand›¤›n› ve özellikle 1204 Latin iflgali sonras›nda da küçük köylerle çev-relenmifl askerî silahl› bir topluluk olan cas-tron ad› verilen kale kentlere dönüfltü¤ünü
ileri sürmektedir. Bryer, geç Bizans kentleri-nin da¤›n›k yerleflmelerden oluflan kilise böl-geleri niteli¤inde oldu¤unu ve k›rsal karakte-re sahip da¤›n›k birkaç küçük yerleflmeden olufltu¤unu kaydetmektedir. Kazdan ise nü-mizmatik bulgulara dayand›rd›¤› araflt›rmas›n-da, yedinci ve onuncu yüzy›llarda kentsel ya-flam›n göstergesi olarak de¤erlendirilebilecek dönemin mübadele arac› bronz sikke mikta-r›ndaki azalma bulgusuna dayanarak Bizans kent yaflam›n›n sonland›¤›n› ileri sümektedir. Bryer, (1986: 263-279), Kazhdan, (1954: 164-183).
4 Teall, Bizans dönemi askerî stratejik kaynak-lar›na dayanarak yapt›¤› araflt›rmada, Bizans kentlerinin idari merkezlerden, k›rsal toplu-ma s›¤›nak olarak hizmet veren tahkim edil-mifl kalelere dönüflmesi sürecinin, sadece sa¤-lam bir ekonomik temele dayanan kentler için geçerli olabildi¤ini belirlemifltir. Dagron ise Bizans kentlerinde sosyal iliflkiler ve yaflam biçimlerinin de¤iflti¤ini, kamusal alanlar›n ifl-levsiz kald›¤›n› ve kentlerin art bölgelerindeki
k›rsal nüfusa savunma hizmeti veren castron
olarak tan›mlanan askerî nitelikli kalelere dö-nüfltü¤ünü ortaya koymufltur. Teall, (1977: 201-205), Dagron, (2002: 393-461).
nin odak ya da dü¤üm noktalar›nda bulu-nan piskoposluk kentlerinin sahip olduk-lar› askerî stratejik potansiyellere dayal›
olarak castron (kale
kent) modeline
dönüflmekle bir-likte askerî ve
din-sel merkezler (Foss,1977: 29-86; Bryer, 1971: 22-31) olarak varl›kla-r›n› korudu¤unu göstermektedir. Yukar›da tan›mla-nan mekânsal de-¤iflim dönüflüm sü-recinde Anadolu Bizans kentlerinin mekânsal görüntü-sü; sarp ve yüksek bir tepe üzerinde konumlanm›fl
tah-kim edilmifl castron ya da kale
yerleflmele-ri ile kale yerleflmesinin da¤›lmas›yla ovaya do¤ru yay›lm›fl birbirinden ba¤›ms›z ve
da-¤›n›k yap› gruplar›ndan oluflan dioikismos
ya da parçalanm›fl yerleflme kümeleri ola-rak tan›mlanabilir. Bu mekânsal farkl›l›k-lar, Anadolu Bizans kentlerinin konumsal ve ifllevsel niteliklerine göre üstlendikleri askerî ya da dinî ifllevlere dayand›r›labilir. Dolay›s›yla kentlerin mekânsal kurgusu ya da örgütlenme düzeni üzerindeki etkili ögeler, askerî iflleve dayal› olarak sur ve ku-le gibi savunma yap›lar› iku-le dinî gereksi-nimlere dayal› olarak kilise kurumu olarak
söylenebilir. Bu çerçevede castron
yerlefl-meleri askerî stratejik ifllevlere dayal›
ola-rak örgütlenen, dioikismos yerleflmeleri ise
dinî yap›lanmalar odakl› geliflen kilise böl-geleri niteli¤indeki k›rsal karakterli yerlefl-meler olarak tan›mlanabilir (fiekil 2).
Anadolu Selçuklu Kenti
Mekânsal Kurulufl ve Geliflim Süreci
Anadolu Selçuklu kenti; Anadolu’da Hris-tiyan Bizans kent kültürü miras› üzerinde tarihsel kökenleri Orta Asya ve ‹ran co¤-rafyas›na uzanan Türk ‹slam toplumunun mekânsal gereksinimlerine göre uyarlan-m›fl ya da Türk ‹slam toplumunun gele-neksel yaflam biçimine göre yeniden yap›-land›r›lm›fl mekânsal organizasyonlar ola-rak tan›mlanabilir. Baflka bir ifadeyle Orta Asya ve ‹ran co¤rafyas›ndan Anadolu’ya aktar›lan yerleflme pratiklerinin, Anado-lu’da devral›nan Bizans yerleflme kültürü altyap›s› üzerinde birlefltirilmifl mekânsal ürünleridir. Bu yönüyle Selçuklu kentleri-nin tarihsel ve mekânsal köklerikentleri-nin Türk-lerin Anadolu öncesi yerleflme pratikTürk-lerine dayand›¤› ve Bizans yerleflme kültürü mi-ras› üzerinde örgütlendi¤i aç›kt›r. Nitekim Anadolu kentlerinde Selçuklu dönemine tarihlenen sanatsal ürünler üzerine yap›lan araflt›rmalar (Kuban, 1970: 103-117, 1993: 127-166), Selçuklu kent kültürü-nün Anadolu öncesi Orta Asya ve ‹ran Türk ‹slam kültürü ile Anadolu’da Hristi-yan Bizans kültürünün sanatsal ortakl›kla-r›na dayand›¤›n› -en az›ndan etkilendi¤i-ni- düflündürmektedir. Dolay›s›yla co¤raf-yalar aras› sanatsal ve kültürel etkileflimler sürecinde, Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal ve ifllevsel kurgusunun Anadolu öncesi Türk kültür miras› ile Anadolu’da Türk öncesi var olan Bizans kültür miras›-n›n ortak ürünleri olarak biçimlendi¤ini söylemek olanakl›d›r.
Ancak onuncu yüzy›lda bafllayan ve on bi-rinci yüzy›l bafllar›na dek süren göçebe te-mele dayanan ya¤ma karakterli Türk yay›l-mas› sürecinde Haçl› seferlerinin etkisi ile Selçuklu devlet mekanizmas›n›n
kurum-Castron
yerlefl-meleri askerî
stratejik ifllevlere
dayal› olarak
ör-gütlenen,
dioikis-mos yerleflmeleri
ise dinî
yap›lan-malar odakl›
geli-flen kilise
bölgele-ri niteli¤indeki
k›rsal karakterli
yerleflmeler
ola-rak tan›mlanabilir.
sallaflmamas› ve Anadolu’da Türk siyasal parçalanm›fll›¤›n›n ortaya ç›kard›¤› askerî ve siyasal koflullar göz önüne al›n›rsa Türklerin ilk fetih sürecinde Bizans kent-lerinin mekânsal kurgusu üzerinde etkili olduklar› söylenemez. Bu süreçte fethedi-len kentlerdeki kilise veya katedralin yeri-ni Fethiye veya Alâaddin olarak adland›r›-lan ulu camilerin almas› hakk›nda sadece ifllevsel olarak Türk ‹slam kültürüne uyar-land›¤› baflka bir ifadeyle devral›nan Bizans kentlerinin mekânsal kurgusunun köklü bir de¤iflime u¤ramad›¤›n› söylemek ola-nakl›d›r. Dolay›s›yla Türklerin Bizans kentlerinin mekânsal kurgusunu -yeni-den- biçimlendirmeleri ya da Hristiyan Bizans kentinin evrimleflerek Müslüman Selçuklu kentine dönüflmesi ancak on ikinci yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Anadolu’da Türk siyasal birli¤inin kurul-mas› ve Selçuklu devlet mekanizkurul-mas›n›n kurumsallaflmas› gibi siyasal ve yönetsel geliflmeler sonunda gerçekleflmifltir. Nitekim Haçl› ordusunun 1190 y›l›nda kuflatt›¤› Selçuklu baflkenti Konya’da sul-tan ve emir ya da bey gibi di¤er devlet yö-neticileri ile Türkmenlerin kent d›fl›ndaki çad›rlar›nda yaflad›klar›na ve kuflatma s›ra-s›nda kenti h›zla terkederek Anadolu ön-cesi Türk yerleflim kültürüne köklenen
ça-d›rlardan oluflan ordug yerleflim düzenine
geçti¤ine iliflkin kay›tlar (Gordlevski, 1941: 205; Michaud, 1944: 1-7), dönemin askerî ve siyasal koflullar›n›n da etkisi alt›n-da Türklerin baflkent Konya’alt›n-da bile kent-sel yaflam organizasyonlar›na eklemlenme-lerinin belirli bir süreç sonunda gerçeklefl-ti¤ini ortaya koymaktad›r.
Bu noktada flu tespit yerinde olur: Konya, K›rflehir, Ni¤de ya da Aksaray gibi Selçuk-lu kentlerinin mekânsal kuruSelçuk-lufl sürecinde
saray ya da ulu cami gibi temel mekânsal kurumlar›n devral›nan Bizans kentlerinde
var olan suni tepeler (höyük) üzerinde
ko-numland›r›lmalar› (Esin, 1972: 137-138; Ögel, 1991: 335-340), Türk hakan gele-ne¤i ve Budist felsefedeki kozmik inan›fllar
eflli¤inde örgütlenen Anadolu öncesi ordug
yerleflim gelene¤inin, Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurulufl ilkeleri üze-rindeki etkilerine iflaret etmektedir. Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurulufl ve geliflim sürecinde -ister Bizans egemenli¤inden devral›ns›n ister yeniden yap›land›r›ls›n veya
yeni kurulsun- Orta Asya ve ‹ran co¤raf-yas› Türk ‹slam kül-türünden aktar›lan vak›f kurumunun temel dinamik oldu-¤u söylenebilir. Ni-tekim Selçuklu va-kayinameleri (Ano-nim, 1952: 25; Ibn Bibi, 1941: 134-135, Ibn Bibi, 1996: 362-364; Münec-cimbafl›, 1935: 17, 2001: 17-18), vak›f kurumu yoluyla
iflle-yen mekânsal geliflim sürecinin, devral›nan Bizans kentlerinin mekânsal kurgusunun Türk ‹slam toplumunun yaflam biçimine uyarlanmas›nda oldu¤u kadar Aksaray ve Alâîyye gibi yeniden yap›land›r›lan ya da Simre ve Kubad-âbâd gibi -bir yerleflim kökeni olmaks›z›n- yeni bafltan kurulan kentlerin mekânsal kurgular›nda da etkin oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Dolay›s›yla Anadolu öncesi Türk kentlerinde vak›f ku-rumu yoluyla örgütlenen ‹slam öncesinde buyan (Budist külliye), ‹slam sonras›nda ise
Anadolu Selçuklu
kentlerinin
me-kânsal kurulufl ve
geliflim sürecinde
Orta Asya ve
‹ran co¤rafyas›
Türk ‹slam
kültü-ründen aktar›lan
vak›f kurumunun
temel dinamik
ol-du¤u söylenebilir.
‹slami külliye olarak yerleflim gelene¤inin, Orta Asya ve ‹ran co¤rafyas›ndan Anado-lu’ya tafl›nm›fl bir kolonizasyon arac› olarak
Anadolu Selçuklu kentlerinde5 ve
sonra-s›nda Osmanl› dönemi kentlerinde6 de
yerleflim sürecini belirledi¤i ya da yönlen-dirdi¤i söylenebilir (fiekil 3).
Mekânsal Ögeler
Anadolu Selçuklu kentlerinde, hemen tüm Orta Asya ve ‹ran Türk ‹slam kentlerinde oldu¤u gibi kentsel mekân› biçimlendiren ya da yönlendiren temel ögeler; saray darp-hane gibi stratejik kurumlar›n üzerinde konumland›¤› siyasal ve yönetsel merkez ifllevindeki iç kale ve ahmedek, sosyal ve kültürel yaflam›n merkezi niteli¤indeki ulu cami ya da cuma camisi ve ekonomik et-kinliklerin örgütlendi¤i çarfl› ya da pazar-lard›r. Baflka bir ifadeyle kentsel omurga bu üç mekânsal öge üzerine oturmufltur. Bu mekânsal kurguya (Özcan, 2006: 161-184), vak›f kurumu yoluyla örgütlenen medrese darüflflifa ya da cami medrese gibi kompozisyonlardan oluflan ve erken dö-nem külliyeleri olarak tan›mlanabilecek sosyal ve kültürel hizmet içerikli an›tsal ka-musal yap›lar ile tekke ve zaviyeler gibi di-nî ve askerî kolonizasyon yap›lar›, kentsel mekân› saçakland›ran ikincil geliflme odak-lar› olarak eklemlenmifltir (fiekil 3). Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal ögelerinin, kentlerin sahip oldu¤u ifllevsel ve konumsal niteliklere göre kentler düze-yinde gerek niceliksel gerekse niteliksel
aç›s›ndan farkl›l›k ya da de¤iflkenlik göster-di¤i anlafl›lmaktad›r. Örne¤in Selçuklu dö-neminde yönetsel ve siyasal merkez ifllevi-ni üstlenmifl Konya ve Kayseri gibi kentle-rin mekânsal kurgusu, di¤er Anadolu kentlerinden farkl›lflmaktad›r. Konya ve Kayseri’de sultanlar›n ikâmetgâh›na ayr›l-m›fl saltanat saraylar› ifllevindeki yap›lar›n varl›¤› ya da birden çok cuma camisi iflle-vinde dinsel yap›n›n bulunmas› veya vak›f yoluyla gerçeklefltirilen sur d›fl› yo¤un an›tsal kamusal yap› faaliyetlerinin göz-lemlenmesi, söz konusu kentlerin ifllevsel kimlikleri ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r (Öz-can, 2005c: 207-208).
Bir baflka örnek k›y› kentleri için verilebilir. Selçuklu dönemi Anadolu yerleflme ve ula-fl›m sistemi içinde d›fl al›m ve d›fl sat›m mer-kezleri olmas›n›n ötesinde askerî organizas-yon merkezleri ifllevini de üstlenmifl Alâîy-ye, Antalya ve Sinop gibi liman kentlerinin, benzer mekânsal ögelere sahip oldukalr› görülmektedir (Özcan, 2005c: 207). Bizans Selçuklu kültürel ekonomik temas
ya da siyasal s›n›r bölgelerinde (uc bölgesi)
konumlanm›fl Ankara, Çank›r XE “Çan-k›r›”a, Tunguzlu gibi kentlerin mekân kurgusunda, sur d›fl› an›tsa kamusal yap› faaliyetlerinin etkin olmas› da söz konusu kentlerin sahip oldu¤u kolonizasyon ve fe-tih faaliyetleri ifllevine dayanmaktad›r (Öz-can, 2005c: 174-185).
Mekânsal Geliflme Biçimleri ya da Kentsel Modeller
Anadolu Selçuklu kent modelleri, Hristi-yan Bizans kent kültürü miras› üzerinde Türk ‹slam toplumunun gereksinimlerine göre uyarlanm›fl ya da Türk ‹slam toplu-munun geleneksel yaflam biçimine göre yeniden yap›land›r›lm›fl veya kurulmufl Selçuklu kentlerinin, dönemin sosyal kül-5 Anadolu Selçuklu kentlerinde vak›f külliye
iliflkileri için bk. Kato¤lu, (1967: 336-344), Demir, (1998: 53-73).
6 Osmanl› dönemi Türk kentlerinin mekânsal kurgusunda vak›f imaret kurumunun rolü için bk. Ergin, (1939: 61-64). Barkan, (1963: 239-296), Yenen, (1988), Kuleli, (1986), Ye-diy›ld›z, (1981: 262-271).
türel ve siyasal yönetsel atmosferi ile Ana-dolu’nun özgün co¤rafi koflullar›n› biçim-lendirdikleri düflünülebilir.
Bu noktada Selçuklu dönemi ile efl zaman-l› olmas› aç›s›ndan Orta Ça¤ Bat› kentleri
üzerine üretilen aç›k kent ve kapal› kent
(Braudel, 2004: 464-468) ya da Selçuklu
dönemi kentleri üzerine ileri sürülen uc
kenti gibi (Tanyeli, 1987: 83-96) mekânsal geliflme biçimleri ya da kentsel modeller, Selçuklu kentlerinin mekânsal geliflme bi-çimleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›l›rsa Anado-lu’nun kendine özgü co¤rafi koflullar› ile Selçuklu döneminin özgün askerî, siyasal ve yönetsel koflullar› kapsam›nda örgütle-nen Selçuklu kentlerinin söz konusu mo-del yaklafl›mlar›ndan farkl›l›klar gösterdik-leri söylenebilir. Örne¤in Selçuklu
döne-minde uc kenti olarak tan›mlanan ve temel
ifllevinin askerî siyasal merkez oldu¤u anla-fl›lan Kastamonu kentinin Kütahya, Anka-ra, Çank›r› gibi di¤er uc kentlerinden
fark-l› bir mekânsal kurguya sahip olmas› uc
kenti modeli7olarak üretilen kavram›n
ger-çekte tüm Uc kentleri için geçerli olmad›-¤›n› ortaya koymaktad›r. Bu yaklafl›m Ak-flehir için de geçerlidir. AkAk-flehir’deki me-kânsal yap› unsurlar›n›n da¤›l›m›ndan Sel-çuklu döneminde kentin yerleflim alan›n›n tamamen surla çevrili alan içinde gerçek-leflti¤i anlafl›lmaktad›r (Özcan, 2005d: 1-13) Dolay›s›yla Selçuklu dönemi kentleri-nin mekânsal kurgusunu belirleyen ya da
kent modelini tan›mlayan ve farkl›laflt›ran baflka de¤iflkenler veya etkenler oldu¤u an-lafl›lmaktad›r.
Bu de¤erlendirmelerden hareketle Anado-lu SelçukAnado-lu kentlerinin mekânsal geliflme biçimlerinin ya da kentsel modellerinin, Anadolu’da Bizans Selçuklu ikili siyasal egemenlik düzeni ile milletleraras› ticaret potansiyellerine
da-yal› olarak örgütlen-mifl yerleflme ve ula-fl›m sistemi ile Ana-dolu’nun co¤rafi alt-yap›s› eflli¤inde bi-çimlendi¤i söylene-bilir. Baflka bir ifa-deyle kentlerin Sel-çuklu yerleflme ve ulafl›m sistemi için-deki co¤rafi ya da konumsal nitelikleri ve ifllevsel
kimlikle-ri, Anadolu Selçuklu kent modellerini bi-çimlendirmektedir. Bu çerçevede,
Anado-lu SelçukAnado-lu kentleri kale kent, aç›k kent ve
d›fl odakl› büyüme modelleri olmak üzere temelde üç farkl› modelde (Özcan, 2006: 161-184) s›n›fland›r›labilir (fiekil 4).
Bu modellerden kale kent modeli, ifllevsel
ve konumsal niteliklerine göre A tipi ve B tipi olmak üzere iki alt kategoride de¤er-lendirilmifltir. Buna göre Selçuklu kentleri ile efl zamanl› olmas› aç›s›ndan Orta Ça¤
kentleri için öngörülen8(yaklafl›k 10.000)
nüfus büyüklü¤ünü aflabilmifl Konya, Kay-seri ve Erzen-i Rûm gibi siyasal ve
yönet-Kentlerin
Selçuk-lu yerleflme ve
ulafl›m sistemi
içindeki konumsal
nitelikleri ve
ifl-levsel kimlikleri,
Anadolu Selçuklu
kent modellerini
biçimlendirmek-tedir.
7 Tanyeli, bir uc kenti olarak Kastamonu kenti-nin mekânsal kurgusunun uc kenti modeli yerine kale kent modeli göstermesine geçerli bir aç›klama getirmemifl ve sadece önemli bir dü¤üm noktas› olmad›¤› sav›n› ileri sürmüfl-tür (Tanyeli 1987: 52–53). Oysa Kastamonu kentinin di¤er uc kentlerinden farkl› mekân-sal kurgusunun nedeni kentin Selçuklu yer-leflme ulafl›m sistemi içindeki siyasal yönetsel ifllevidir.
8 Sanayi öncesi ya da Orta Ça¤ kentlerinin, sa-dece birkaç›n›n nüfusu 100.000 üzerinde olup birço¤u 10.000 ile 5.000 aras›nda veya daha az nüfusa sahiptir. bk. Sjoberg, (1965: 323), Chandler, & Fox, (1974: 221), Russell, (1972: 77-111).
sel merkez ifllevindeki k›smen sur d›fl›
alanlarda geliflme gösteren kentler A tipi
kale kent veya eklemli kale kent modeli ad› alt›nda tan›mlan›rken Anadolu’nun bölge-ler aras› ticaret potansiyeli kapsam›nda ör-gütlenmifl Selçuklu üretim a¤›t›m sistemi-nin d›fla aç›lan aktarma da¤›t›m merkezi olmalar›n›n öte-sinde askerî strate-jik merkezler iflle-vindeki tamamen sur içinde geliflme gösteren kentler
ise B tipi kale kent
modeli olarak ta-n›mlanm›flt›r. B tipi kale kent modeli, Antalya, Alâîyye ve Sinop gibi tamamen sur içinde geliflme/bü-yüme gösteren k›y› yerleflmeleri ile Selçuk-lu üretim da¤›t›m sisteminin odak nokta-s›ndaki konumuna dayal› olarak ülkesel bo-yutta mübadele merkezi ifllevi kazanan Si-vas ve Selçuklu dönemi Anadolu savunma sistemi boyutunda askerî faaliyet ve organi-zasyon merkezleri ifllevindeki Karahisar›
Sahip, Karahisar› Kögonya gibi karahisar
yerleflmeleri için geçerlidir (fiekil 4).
‹kinci kent modeli olarak tan›mlanan aç›k
kent modeli de A tipi ve B tipi olarak iki alt kategoride s›n›fland›r›lm›flt›r. Buna göre milletler ve bölgeler aras› mübadele mer-kezleri ifllevini üstlenmifl ve konumsal ni-telikleri aç›s›ndan co¤rafyan›n özgün ko-flullar›n›n mekânsal geliflmeler üzerinde belirleyici ve yönlendirici etkilerine dayal› olarak sur d›fl› alanlarda geliflme gösteren Ziyaret Pazar›, Yabanlu Pazar›, Y›lgun Pa-zar› gibi pazar yerlerinden geliflen
yerlefl-meler ile K›rflehir gibi Ahilik merkezleri A
tipi aç›k kent modeli, Bizans egemenli¤in-den devral›nan ve topografyan›n mekânsal geliflme kapasitelerini s›n›rland›rd›¤› kale kent niteli¤indeki Bizans kentleri ile Sel-çuklu döneminde Anadolu’da örgütlenen ulafl›m ve yerleflme sisteminin yaratt›¤› ye-ni sosyal ve ekonomik dinamikler etkisin-de gerçeklefltirilen an›tsal kamusal yap› fa-aliyetlerinin sur d›fl›ndaki yerleflilebilir alanlarda konumlanmas› sonras›nda geliflen Amasya, Niksar ve Tokat gibi yerleflmeler
ise B tipi aç›k kent modeli olarak
tan›mlan-m›flt›r (fiekil 4).
D›fl odakl› büyüme modeli olarak
tan›mla-nan üçüncü kent modeli ise uc bölgeleri
olarak tan›mlanan Bizans Selçuklu siyasal ve kültürel temas bölgelerinde, Türk ‹slam kolonizasyon politikalar› kapsam›nda yer-leflimini teflvik amac›yla örgütlenen ve sur d›fl› yap›lanma odaklar› olarak adland›r›lan tekke ve zaviye ya da cami ve mescid gibi ‹slami an›tsal kamusal yap› faaliyetleri yo-luyla mekânsal geliflme gösteren Ankara,
Çank›r›, Kütahya ve Tunguzlu gibi uc
kentleri için geçerlidir (fiekil 4).
Anadolu’da Selçuklu dönemi kent model-lerine iliflkin yukar›daki saptamalar, Sel-çuklu kentlerine dönük model aray›fllar›-n›n tek bir modele ba¤lanamayaca¤›n› gös-terdi¤i gibi efl zamanl› olma aç›s›ndan sana-yi öncesi ya da Orta Ça¤ Bat› kentlerinden farkl›l›klar gösterdi¤ini de ortaya koymak-tad›rlar. Bu noktada Anadolu Selçuklu kentleri ile Anadolu Bizans kentleri, dev-ral›nan mekânsal geliflme biçimleri
aç›s›n-dan de¤erlendirilirse castron olarak
tan›m-lanan Bizans kentlerinin Selçuklu
kentle-rine evrimleflti¤i, ancak dioikismos olarak
tan›mlanan Bizans kentlerinin Laodicei-a Tunguzlu örne¤i gibi yLaodicei-ak›n›ndLaodicei-a kurulLaodicei-an Türk yerleflmesine mekânsal ve ifllevsel
Anadolu Selçuklu
kentleri kale
kent, aç›k kent ve
d›fl odakl›
büyüme
modelleri olmak
üzere temelde üç
farkl› modelde
s›n›fland›r›labilir.
olarak evrimleflti¤i söylenebilir. Bu yönüy-le Bizans kentyönüy-lerinin Anadolu Selçuklu kent modelleri üzerindeki etkilerinin s›-n›rl› oldu¤u söylenebilir.
Selçuklu kentleri, Anadolu öncesi Türk kentlerinin mekânsal geliflme biçimleri aç›s›ndan de¤erlendirilirse
-özellikle-Anadolu’da karahisar olarak tan›mlanan
askerî ve stratejik iflleve sahip kentler,
Or-ta Asya ve ‹ran co¤rafyas›nda kurgan olarak
tan›mlanan kale yerleflmelerinin gerek yer ad› verileri gerekse mekânsal kurgusu aç›-s›ndan Anadolu’daki mekânsal uzant›lar› olarak de¤erlendirilmektedir.
Sonuç
Kültürler aras› etkileflim sürecinde aktar›-lan ve devral›nan kültürel miras›n Anado-lu’daki mekânsal ortakl›¤› olarak tan›mla-nan Anadolu Selçuklu kentini, döneme iliflkin yaz›l› kaynaklar ile arkeolojik bu-luntular ve mimari kal›tlar eflli¤inde ta-n›mlamay› amaçlayan bu araflt›rma sonun-da bir dizi sonuçlara ulafl›lmas› mümkün olmufltur.
Bu çerçevede, Türk öncesi Anadolu’da var olan Bizans kentleri, Anadolu Selçuklu kentleri ile mekânsal örgütlenme düzeni aç›s›ndan karfl›laflt›r›l›rsa devral›nan kentsel miras aç›s›ndan kentlerin mekânsal kurgu-sunun -temelde- köklü bir de¤iflime u¤ra-mad›¤› anlafl›lmaktad›r. Örne¤in Bizans kentlerinin odak merkezi ifllevindeki -kili-se veya katedral gibi Hristiyanl›k kurumla-r›- mekânsal ögeler, Anadolu Selçuklu kentlerinde ifllevsel aç›dan -Fethiye camisi veya ulu cami gibi ‹slami kurumlar- dö-nüfl(türül)mekle birlikte kentlerin odak merkezi olma niteliklerini sürdürmüfller-dir. Bu ifllevsel dönüflüm olgusu, Anadolu
öncesi Türk kentlerinin ‹slamlaflma süre-cindeki mekânsal evrimi ile örtüflmesi aç›-s›ndan Anadolu öncesi Türk kolonizasyon politikalar› ya da yerleflme pratiklerinin co¤rafyalar aras› kültürel devinim sürecin-de Anadolu co¤rafyas›na aktar›ld›¤›n› ya da tafl›nd›¤›n› göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Bu noktada Türk kolonizasyon sürecinde Anadolu’nun k›rsal ya da kentsel alanlar›n-da konumlanm›fl Hristiyan kült alanlar›n›n, Türk kolonizasyon sürecinde fleyh, eren ve baba gibi kolonizatör Türk derviflleri tara-f›ndan tekke ya da zaviyeler kurulmas› yo-luyla ‹slami kült alanlar›na dönüfltürülmesi ancak Hristiyan Bizans ve Müslüman Sel-çuklu kültürleri aras›nda ortak kullan›lan
kült mekânlar› ifllevini üstlenmesi9,
Ana-dolu co¤rafyas›nda kültürler aras› ya da din-ler aras› etkileflim sürecinin mekânsal yan-s›malar› aç›s›ndan dikkat çekicidir.
Anadolu öncesi Türk kentlerinde vak›f
yo-luyla örgütlenen ‹slam öncesinde buyan
(Budist külliye), ‹slam sonras›nda ise ‹slami külliye olarak adland›r›lan, cami medrese gibi an›tsal kamusal yap› kompozisyonla-r›ndan oluflan mekânsal ögeler, Orta Asya ve ‹ran co¤rafyas›ndan Anadolu’ya tafl›nm›fl bir kolonizasyon arac› olarak Anadolu Sel-çuklu kentlerinde oldu¤u kadar Osmanl› dönemi kentlerinde de imaret siteleri ya da külliyeler olarak mekânsal geliflim biçimle-rini ya da kentsel modelleri belirleyen ve yönlendiren temel mekânsal ögeler ifllevini üstlenmifllerdir. Öte yandan ulu cami iflle-vindeki camiler ve medreselerden oluflan söz konusu mekânsal ögelerin Anadolu Selçuklu kentlerindeki niceliksel ve
nite-9 Selçuklu döneminde Anadolu’da kültürler aras› dinsel etkileflimin mekânsal boyutlar› için bk. Ocak, (1991: 661-673), (2002: 77-107).
liksel da¤›l›m›n›n, kentlerin Selçuklu yer-leflme ve ulafl›m sistemi içindeki ifllevsel kimlikleri ile do¤rudan ba¤lant›l› oldu¤u belirlenmifltir. Bu ba¤›nt›, Anadolu Sel-çuklu kentlerinin mekânsal geliflim biçim-leri ya da kentsel modelbiçim-lerini biçimlendir-mifltir.
Anadolu Selçuklu kentlerinin, Anadolu öncesi Türk yerleflik yaflam pratiklerinin, Anadolu’da devral›nan Bizans yerleflim kültürü miras› üzerine aktar›lmas›n›n ya da uyarlanmas›n›n mekânsal ürünleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak Türk ‹slam koloni-zasyon sürecinde Türklerin egemen etnik unsurlar olarak Bizans kentlerine eklem-lenmesi dönemin askerî ve siyasal koflulla-r›nda belirli bir süreç içinde gerçekleflmifl-tir. Nitekim ilk fetih dönemlerinin me-kânsal ürünleri, temel önceliklerin koloni-zasyon faaliyeti olmas›na dayal› olarak fet-hedilen kentlerdeki kilise veya katedral gi-bi dinsel kurumlar›n Fethiye ya da Alâad-din camisi gibi ifllevsel olarak Türk ‹slam kültürüne uyarlanmas› biçiminde olufl-mufltur. Dolay›s›yla ilk fetih dönemi so-nunda Türklerin Bizans kentlerine etnik unsurlar olarak eklemlenmekle birlikte kentlerin mekânsal kurgusu üzerinde kök-lü yap›sal de¤ifliklikler yap(a)mad›klar› söy-lenebilir. Ancak on ikinci yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Anadolu Selçuklu dev-let yap›s›n›n kurumsallaflmas›n›n sonucu olarak vak›f kurumu yoluyla örgütlenen an›tsal kamusal hizmet yap› faaliyetleri eflli-¤inde Hristiyan Bizans kentlerinin
mekân-sal kurgusu, tamamen Anadolu co¤rafyas›-na özgü Türk ‹slam kentlerine evrimlefl-mifltir. Bu evrimleflme sürecinin, Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurgusu-nun, de¤iflmeyen askerî stratejik ve sosyal ekonomik gereksinimlerin mekânsal yan-s›malar› örgütledi¤i söylenebilir. Bu örgüt-lenme düzeni, kimi zaman Anadolu’da devral›nan Bizans kentlerinin mekânsal ögelerinin ifllevsel dönüflümü, -kilise ve cami gibi- kimi zaman da aynen kullan›m› -kale ve çarfl› pazar gibi- biçimlerinde ol-mufltur. Türk kolonizasyon süreci sonun-da Anadolu öncesi Türk kentlerine özgü ögeler, ahmedek ya da tekke zaviyeler gibi Anadolu Selçuklu kentlerinin mekânsal kurgusu üzerine eklemlenmifltir. Bu ek-lemlenme süreci, Selçuklu dönemi sonra-s›nda örgütlenen Osmanl› kentlerinin de mekânsal kurgusunu biçimlendirmifltir (fiekil 3).
Burada hat›rlat›lmak istenen, Selçuklular›n Anadolu’da devrald›klar› kentlerin (s›n›rl› da olsa) mekânsal bir kurgusunun var ol-du¤udur. Dolay›s›yla Anadolu Selçuklu kenti, Bizans kentlerinin mekânsal kurgu-su ya da altyap›s› üzerinde geliflmifltir. Sel-çuklular, Orta Asya ve ‹ran co¤rafyas›ndan Anadolu’ya aktard›klar› maddi kültür de-¤erleri ile Anadolu’da karfl›laflt›klar› Bizans kültür motiflerini kimi zaman birlefltirerek kimi zaman da kilise cami gibi ifllevsel ve mekânsal olarak dönüfltürerek ya da uyar-layarak Türk ‹slam kültürüne özgü me-kânsal ögeler ile yeniden örgütlemifllerdir.
fiekil 1. Anadolu’ya aktar›lan yerleflim miras›; Anadolu öncesi Türk kenti (Özcan, 2007).
fiekil 3. Anadolu Selçuklukentinin mekânsal kuruluflu ve mekânsal ögelerin de¤iflimi (Özcan, 2007).
Kaynakça
Angold, M. (1985). The shaping of the medieval Byzantine city. Byzantinische Forschungen, 10, 1-37.
Anonim Selçuk-Nâme. (1952). Anadolu Selçuklular› Devleti tarihi III. Ankara: Uzluk Yay›nlar›.
Barkan, Ö. L. (1963). fiehirlerin teflekkülü ve inkiflaf› tarihi bak›m›ndan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda imaret sitelerinin kurulufl ve iflleyifl tarz›na ait araflt›rmalar. ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, 23 (1-2),
239-296.
Barthold, V. V. (1927). Türkistan kültür hayat›n›n tarihi. TTK Kütüphanesi Bas›lmam›fl Tercümeler, no:118.
Barthold, V. V. (1949). Farsça Ark-Erk, Kale-Citadel. TTK Belleteni, 13 (49), 327-330.
Baykara, T. (1971). Türk flehri, XI. yüzy›la kadar. Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, ‹stanbul Üniversitesi
Sos-yal Bilimler Enstitüsü, ‹stanbul.
Bouras, C. (2002). Aspects of the Byzantine city; eighth-fifteenth centuries. In The Economic History of Byzantium (pp. 499-528). Washington: Harvard University Press.
Braudel, F. (2004). Maddi uygarl›k; gündelik hayat›n yap›lar›. Ankara: ‹mge Yay›nlar›.
Bryer, A. (1971). Nicaea; a Byzantine city. History Today, 21 (1), 22-31.
Bryer, A. (1986). Structure of the late Byzantine town; dioikismos and the mesoi. In Continuity and change in
the Byzantine and early Ottoman society (pp. 263-279). Birmingham: University of Birmingham & DOP Press.
Cahen, C. (1975). Tribes, cities and social organization. In The Cambridge history of Iran; the period from the
Arab ›nvansion to the saljuqs (pp. 305-328). London: Cambridge University Press.
Cezar, M. (1977). Anadolu öncesi Türklerde flehir ve mimarl›k. ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.
Chandler, T. & Fox, G. (1974). 3000 years of urban growth. London: Academic Press.
Charanis, P. (1984). Bizans ‹mparatorlu¤u’nun çöküflündeki ekonomik faktörler. TTK Belleteni, 48
(191-192), 523-535.
Dagron, G. (2002). The urban economy, seventh-twelfth centuries. The economic history of Byzantium: From
the seventh through the fifteenth century (pp. 393-461). Washington: Dumbarton Oaks Press.
Demir, M. (1998). Türkiye Selçuklu flehirlerinde imaret kurumlar› ve vak›flar›. Vak›flar Dergisi, 27, 53-73.
Ergin, O. N. (1939). Türk flehirlerinde imaret sistemi. Ankara: Maarif Yay›nlar›.
Esin, E. (1970). Muyanl›k Uygur buyan yap›s›ndan (Vihara) hakanl› muyanl›¤›na (Ribat) ve Selçuklu han ile
medresesine geliflme. Malazgirt Arma¤an› içinde (s. 75-102). Ankara: TTK Yay›nlar›.
Esin, E. (1972). Ordu¤; bafllang›çtan Selçuklulara kadar Türk hakan flehri. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih
Araflt›rmalar› Dergisi, 7 (10-11), 135-215.
Esin, E. (1983). Bal›k and ordu. Central Asiatic Journal, 27 (3-4), 183-196.
Foss, C. (1976). Byzantine and Turkish sardis. Cambridge: Harvard University Press.
Foss, C. (1977). Late antique anda Byzantine Ankara. Dumbarton Oaks Papers, 31, 29-86.
Foss, C. (1979). Ephesus after antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish city. London: Cambridge
Uni-versity Press.
Foss, C. (1985). Survey of medieval castles of Anatolia I: Kütahya, London: The British Institute of
Archaeo-logy at Ankara Press.
Foss, C. & Scott, J. A. (F2002). Sardis. In The economic history of Byzantium: From the seventh through the fif-teenth century (pp. 615-622). Washington: Dumbarton Oaks Press.
Gordlevski, V. (1941). Küçük Asya Selçuklular devleti. TTK Kütüphanesi Bas›lmam›fl Tercümeler, no: 55.
Ibn Bibi. (1941). Anadolu Selçuki devleti tarihi (Farsça muhtasar Selçukname). Ankara: Uzluk Bas›mevi.
Ibn Bibi. (1996). El evamirü’l-ala’iye fil umuri’l-ala’iye (Selçukname). Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.
Ivison, E. A. (2000). Urban renewal and ›mperial revival in Byzantium (730-1025). Byzantinische
Forschun-gen, 26, 1-46.
Kato¤lu, M. (1967). XIII. yüzy›l Anadolu Türk mimarisinde külliye. TTK Belleteni, 31 (121-124), 336-344.
Khoniates, N. (1995). Historia (Ioannes ve Manuel Kommenos Devirleri). Ankara: TTK Yay›nlar›.
Kazhdan A. P. (1954). Vizantijskie goroda v VII.-IX. Vekach. Sovetskaja Archeologija, 21, 164-183.
Kirsten, E. (1958). Die Byzantinischen stadt. In Berichte zum XI. Internationale Byzantinisten Kongress, 3, 34-48.
Kuban, D. (1970). Orta Ça¤ Anadolu-Türk sanat› üzerine gözlemler. Malazgirt Arma¤an› içinde (103-117).
Kuban, D. (1993). Bat›’ya göçün sanatsal evreleri (Anadolu’dan önce Türklerin sanat ortakl›klar›). ‹stanbul: Cem Yay›nlar›.
Kuleli, N. (1986). A study of the vak›f ›nstitution in the traditional Ottoman city. Yay›mlanmam›fl Yüksek
Li-sans Tezi, Bo¤aziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Istanbul.
Lightfoot, C. S. (1999). An early medieval city in central Anatolia. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 89, 22-31.
Mansel, A. M. (1978).Side; 1947–1966 y›llar› kaz›lar› ve araflt›rmalar›n›n sonuçlar›. Ankara: TTK Yay›nlar›.
Michaud, G. (1944). Haçl› seferlerinde Türklerin gösterdikleri kahramanl›klar (Histoire des Croisades).
Kon-ya Dergisi, 51, 1-7.
Müneccimbafl› A. b. L. (1935). Müneccimbafl›ya göre: Anadolu Selçukileri. ‹stanbul: Türkiye Yay›nlar›.
Müneccimbafl› A. b. L. (2001). Camiü’d-düvel-Selçuklular tarihi; Anadolu Selçuklular› ve beylikler. ‹zmir:
Aka-demi Yay›nlar›.
Ocak, A. Y. (1991). On üçüncü-On beflinci yüzy›llarda Anadolu’da Türk Hristiyan dinî etkileflimler ve Aya
Yorgi (Saint Georges) kültü. TTK Belleteni, 55 (214), 661-673.
Ocak, A. Y. (2002). XIII.-XVI. yüzy›llarda Anadolu flehirlerinde dinî-sosyal hayat. Kentte Birlikte Yaflamak
Üstüne içinde (77-107). ‹stanbul: Demokrasi Kitapl›¤› Yay›nlar›.
Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti tarihi. Ankara: TTK Yay›nlar›.
Ögel, B. (1991). ‹slamiyet’ten önce Türk kültür tarihi. Ankara: TTK Yay›nlar›.
Özcan, K. (2005a). Orta Asya Türk kent modelleri üzerine bir araflt›rma (VIII. yüzy›ldan XIII. yüzy›la ka-dar). Türk Kültürü ‹ncelemeleri Dergisi, 12, 1-22.
Özcan, K. (2005b). Orta Asya Türk kent modelleri üzerine bir tipoloji denemesi (VIII. yüzy›ldan XIII.
yüz-y›la kadar). Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarl›k Fakültesi Dergisi, 20 (2), 251-265.
Özcan, K. (2005c). Anadolu’da Selçuklu dönemi yerleflme sistemi ve kent modelleri. Yay›mlanmam›fl Doktora
Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Özcan, K. (2005d). Anadolu’da Orta Ça¤ kent morfolojisi üzerine düflünceler: Selçuklu ça¤›nda Akflehir.
Akademik Araflt›rmalar Dergisi, 6 (24), 1-13.
Özcan, K. (2006). Anadolu-Türk kent tarihinden bir kesit; Selçuklu kent modelleri. Bilig: Türk Dünyas›
Sos-yal Bilimler Dergisi, 38, 161-184.
Russell, J. C. (1972). Medieval regions and their cities. London: Indiana University Press.
Sjoberg, G. (1965). The preindustrial city; past and present. New York: The Free Press.
Tanyeli, U. (1987). Anadolu-Türk kentinde fiziksel yap›n›n evrim süreci (XI.-XV. yüzy›llar). ‹TÜ Fen
Bilim-leri Enstitüsü, ‹stanbul.
Teall, J. (1977). Byzantine urbanism in the military handbooks. In The medieval city (201-205). London:
Ya-le University Press.
Tuna, K. (1987). fiehirlerin ortaya ç›k›fl ve yayg›nlaflmas› üzerine sosyolojik bir deneme. ‹stanbul: ‹stanbul
Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.
Vryonis, S. (1959). Byzantium: The social basis of decline in the eleventh century. Greek, Roman and
Byzan-tine Studies, 2 (2), 159-175.
Yediy›ld›z, B. (1981). Sosyal teflkilatlar bütünlü¤ü olarak Osmanl› vak›f külliyeleri. Türk Kültürü, 219, 262-271.
Yenen, Z. (1988).Vak›f kurumu-imaret sitesi ba¤lam›nda Osmanl› dönemi Türk kentlerinin kurulufl ve geliflim
A Spatial model of Intercultural Interaction in Anatolia; Anatolian Seljuk Town
Koray Özcan, Dr., Selçuk University Department of City and Regional Planning korayzcan@gmail.com
Citation
Özcan, K. (2007). Kültürler aras› etkileflim sürecinin Anadolu’daki mekânsal ortakl›¤›: Anadolu Selçuklu kenti. (A spatial model of intercultural interaction in Anatolia;
Anatolian Seljuk town).Sivil Toplum Dergisi (Journal of Civil Society), 5 (17-18),
135-153.
Abstract: As social, cultural, economic and political forces, empires such as those of the Hittites, Macedonians, Romans and Byzantines organized the urban network and trans-portation systems in Anatolia as called Asia Minor of which Anatolian Seljuk State cons-titutes a major part. So the founding Seljuk State has been importance in the urban his-tory of Anatolia because of being the first Turkish–Islamic colonization and urbanizati-on process in Anatolia.
This study attempts to define the spatial organizations, spatial elements, and also spatial models of Anatolian cities during Anatolian Seljuk period. This definition is important to determine for the spatial and functional dynamics which shaped the spatial organiza-tions of Anatolian Seljuk towns and also, indicate the dimensions of Turkish urban prac-tices transferring from Central Asia and Iran to Anatolia and urban heritage in Anatolia taken over from Christian–Byzantine sovereignty.
The methodological frame of this study is based on examining manuscript sources such as chronicles and waqfiyyes, and also architectural-archaeological findings together with some hypotheses and transferring from their data on to plans and schemas.
siv il to plu m de rg isi 153 5 (1 7- 1 8) , o c a k - ha z iran 20 07
Gramsci’den bu yana s›kça yinelendi¤i gibi “Do¤u’da devlet her fleydir.” Bir fley de¤il ama konuflmayan, her taraf› ve her fleyi kaplam›fl, ettikleriyle mesut ve bahtiyar, suskun bir her fley. Bat›’da devlet evi ve flehri kurarken eyleminin yan›nda bir sürü de laf etmiflken bizde tamamen farkl› bir flekilde insanlar›n yuvas›n› yapmak için bildik yöntemlerle yetinmifl. Kürflat Bumin bu çal›flmas›nda vekâlet demokrasisine karfl› kat›l›m demokrasisini savunan yurttafl kentlilerin ulafl›m, sa¤l›k, e¤itim, kültür, tüketim vb. konular kadar kentin kendisinin de düzenlenmesine kat›larak merkezî yönetimlere karfl› karfl› iktidarlar kurmalar›n› öneriyor. Farkl› insanlar›n bir araya gelip birbirlerini ve çevrelerini zenginlefltirdikleri uygarl›¤›n ve demokrasinin befli¤i olan kente, do¤uflundan bafllayarak geçirdi¤i bütün evrelere kufl bak›fl› de¤inerek antidemokratik kent modelleriyle hesaplaflmay› da deniyor.
Demokrasi Aray›fl›nda Kent
Demokrasi Aray›fl›nda Kent Kürflat Bumin ‹z Yay. (1998). 189 s. ISBN: 975-355-339-0 K ‹ T A P
