Yurtd›ş›nda Bir Kültür Kurumu: Londra Halkevi
Arş. Gör. Hakan YAŞAR
*Özet
19 Şubat 1932 tarihinde aç›lan halkevlerinin başl›ca kuruluş amaçlar› aras›nda Atatürk ilke ve devrimlerini geniş halk kitlelerine iletmek ve benimsetmek, milli kültür öğelerini araşt›rmak, ayn› ideali paylaşan insanlar için sosyal merkez oluşturmak ve toplumun her kesiminden insan›n kaynaşmas›n› temin etmek yer almaktad›r. Türkiye’nin dört bir taraf›nda faaliyet gösteren önemli kültür ve halk eğitimi kurumlar› olan halkevlerinin say›s›, kapat›ld›klar› 1951 y›l›nda biri yurt d›ş›nda olmak üzere 478’e kadar ulaşm›şt›r.
Yurtd›ş›nda aç›lan ilk ve tek halkevi olan Londra Halkevi, 19 Şubat 1942 tarihinde aç›lm›şt›r. Başkanl›ğ›n› Türkiye’nin Londra büyükelçilerinin yapt›ğ› Londra Halkevi’nin kuruluş amaçlar› aras›nda; çeşitli etkinlikler düzenlemek suretiyle Türkiye’yi ve Türk kültürünü İngilizlere tan›tmak, iki ülke aras›ndaki kültürel ilişkileri geliştirmek, çeşitli nedenlerle İngiltere’ye giden Türk vatandaşlar› için sosyal bir merkez oluşturmak bulunmaktad›r. Londra Halkevi’nde, özellikle 1942–1945 y›llar› aras›nda, Türkiye’yi ve Türk kültürünü tan›tmaya yönelik sergiler aç›lm›ş, birçok konferans ve Türkçe dersleri verilmiş, film gösterimi yap›lm›ş ve özel günlerde çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir. 1946 y›l›ndan itibaren işlevini önemli ölçüde yitiren Londra Halkevi, 31 Mart 1950 tarihinde resmen kapat›lm›şt›r.
Anahtar Kelimeler: Londra Halkevi, Halkevleri, British Council Türk-İngiliz İlişkileri
A Cultural Enstution Abroad: London People Hause
Abstract
Among the main goals of establishment of People’s Houses founded in February 19, 1932 were to convey Ataturk’s Principals and Revolutions to people in masses and to get them accepted, to search for the components of national culture,
*
to form a social center for those who shared the same ideal and to secure fusion between people from every sect of the society. The number of People’s Houses, which carried out cultural and public education as a significant facility all over Turkey, reached 478, including one abroad, in 1951 when they were closed down.
London People House, the only People House abroad, was opened in February 19, 1942. Among the goals of establishment of London People House led by Turkish ambassadors in London, through performing diverse activities, were to introduce Turkey and Turkish culture to the English, to improve cultural relations between the two countries, and to create a social center for Turkish citizens who attained there for different purposes. In London People House, especially between 1942 and 1945, exhibitions were opened to advertize Turkey and Turkish culture, lots of conferences were held and Turkish language classes were offered, films shown and activities performed on special days. London People House, which lost its function in great deal from 1946 onwards, was officially closed down in March 31, 1950.
Key Words: London People House, public hauses, British Council, Turkish-English relations
GİRİŞ
Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP) 1931 y›l›nda gerçekleştirdiği III. Büyük Kurultay›’nda kurulma karar› al›nan ve ilk olarak 19 Şubat 1932 tarihinde 14 il merkezinde aç›lan halkevleri, kapand›klar› 1951 y›l›na kadar geçen sürede Türkiye’nin dört bir taraf›nda faaliyet gösteren önemli kültür ve halk eğitimi kurumlar›d›r.
Türkiye’de aç›lan halkevleri şimdiye kadar pek çok çal›şmaya konu edilmişken, yurt d›ş›nda aç›lan ilk ve tek halkevi olma özelliğine sahip olan “Londra Halkevi”nin kuruluş süreci, faaliyetleri ve kapat›lma sürecini ayd›nlatacak bir çal›şma yap›lmam›şt›r1. Ayr›ca, CHP ve halkevlerinin
yay›nlar›nda da bu halkevinin faaliyetlerine çok az yer verildiği görülmektedir. Bu bağlamda, bizim bu çal›şmadaki amac›m›z; Londra Halkevi’nin kuruluş süreci ve amaçlar›, idari yap›s›, gerçekleştirdiği faaliyetler ve kapat›lma sürecini arşiv belgeleri ›ş›ğ›nda2 ayd›nlatmaya
çal›şmakt›r.
1
Bizim tespit edebildiğimiz kadar›yla Londra Halkevi’ne ilişkin yap›lan tek çal›şma Meral Demirel’in “İkinci Dünya Savaş›’n›n Propaganda Dergileri Vanguard ve Cephe’de Londra Halkevi” başl›kl› makalesidir. Söz konusu makalede yaln›zca bu iki dergide Londra Halkevi’yle ile ilgili ç›kan haber ve fotoğraflardan derleme yap›lm›şt›r. Bkz: Meral Demirel, “İkinci Dünya Savaş›’n›n Propaganda Dergileri Vanguard ve Cephede Londra Halkevi”,
Tarih ve Toplum, S.232, C.39, Nisan 2003.
2
Biz bu çal›şmam›z› haz›rlarken büyük ölçüde Başbakanl›k Cumhuriyet Arşivi’nde bulunan Londra Halkevi Başkanl›ğ› ve Londra Büyükelçiliği’nin CHP Genel Sekreterliği ile ilgili çeşitli yaz›şmalar›, Londra Halkevi’nin faaliyet ve teftiş raporlar›, halkevinin genel
Londra Halkevi’ne geçmeden önce, konunun daha iyi anlaş›lmas› ve diğer halkevleriyle Londra Halkevi aras›nda bir karş›laşt›rma yap›labilmesi amac›yla, Türkiye’de kurulan halkevleri hakk›nda genel bilgi vermenin yararl› olacağ› kanaatindeyiz. Halkevlerinin kuruluşunda dönemin siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel gelişmelerinin büyük etkisi olmuş, söz konusu etkiler ayn› zamanda halkevlerinin kuruluş amaçlar›n› da büyük ölçüde şekillendirmiştir. Halkevlerinin kurulduğu 1932 tarihine kadar geçen süre Türk siyasi hayat› aç›s›ndan çok önemli dönüm noktalar› yaşanm›şt›r. Bu süreç içerisinde saltanat ve hilafet kald›r›lm›ş, cumhuriyet ilan edilmiş, yeni bir anayasa haz›rlanm›ş, toplumsal hayata ilişkin pek çok yenilik getirilmiş ve bu surette yeni rejimin büyük ölçüde şekillenmesi temin edilmiştir. Ayr›ca yine bu süreçte Şeyh Sait isyan› bast›r›lm›ş ve Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas› gibi ülkede baş gösteren muhalif yap›lanmalar ortadan kald›r›lm›şt›r3. Yani, Mustafa Kemal Atatürk’ün devrimci eyleminin
kurumsallaşma dönemi, önemli ölçüde tamamlanm›ş ve art›k cumhuriyet ideolojisi doğrultusunda yeni bir toplum yaratmak için uygulama safhas›na geçmenin zaman› gelmiştir4.
1929 y›l›na gelindiğinde, ülkede siyasi istikrar temin edilmiş olmas›na karş›n halk›n ekonomik durumunda önemli bir iyileşme sağlanamam›şt›r. Ayr›ca 1929’da patlak veren Dünya Ekonomik Buhran›, savaş›n yaralar›n› sarmaya çal›şan ülkedeki ekonomik durumu daha da ağ›rlaşt›rm›şt›r. Ekonomik krizin ülkede kendini iyice hissettirmeye başlad›ğ› 1930 y›l› ise halkevlerinin alt yap›s›n›n haz›rlanmaya başlad›ğ› dönem olmuştur. Söz konusu ekonomik krizin de etkisiyle ülke genelinde huzursuzluk hâkim olmaya başlam›şt›r. Halkevlerinin kuruluşunda, ekonomik krizin ülkede geniş çapl› tart›şmalar meydana getirmesi ve halk ile devlet aras›ndaki uçurumun daha da derinleşmesinden endişe duyan yönetimin, halk aras›nda yeni bir heyecan uyand›rmak ve halk ile devlet aras›ndaki mevcut kopukluğu giderme fikri etkili olmuştur5.
1930 y›l›nda Serbest Cumhuriyet F›rkas› (SCF) ile hayata geçirilmeye çal›ş›lan çok partili sistem denemesi önemli siyasal sonuçlar doğurmuştur. SCF’nin k›sa süredeki gelişimi ve halktan gördüğü ilgi, bu partinin başlang›çta öngörüldüğü şekilde bir “parlamento içi denetim organ›” olmad›ğ›n›, parlamento d›ş›nda gelişen ve kitle partisi hüviyeti kazanmaya başlad›ğ›n›; ayn› zamanda, CHP iktidar›n›n ciddi bir alternatifi olduğunu durumuyla ilgili haz›rlanan raporlar, halkevinin bütçe hesaplar› ve kapat›l›ş sürecine ilişkin belgelerden istifade ettik.
3 Sefa Şimşek, Bir İdeolojik Seferberlik Deneyimi Olarak Halkevleri 1932–1951,
Boğaziçi Üniversitesi Yay›nevi, İstanbul 2002, s.28.
4 Emre Kongar, Atatürk ve Devrim Kuramlar›, Türkiye İş Bankas› Kültür Yay›nlar›,
Ankara 1981, s.351.
5 An›l Çeçen, Atatürk’ün Kültür Kurumu Halkevleri, Cumhuriyet Yay›nlar›, İstanbul
göstermesi aç›s›ndan önemlidir6. SCF ile çok partili hayata geçiş denemesi,
1930 y›l› öncesinde gerçekleştirilen devrimlerin halk taraf›ndan benimsenme derecesini göstermesi aç›s›ndan da önemli bir deneyim olmuş ve SCF’nin k›sa süre içindeki gelişimi göz önüne al›nd›ğ›nda, devrimlerin halk taraf›ndan yeterince benimsenmediği ya da başka bir ifadeyle CHP taraf›ndan benimsetilmekte yetersiz kal›nd›ğ› sonucu ortaya ç›km›şt›r7.
Bu gelişmeler, CHP’yi toplumla ilişkilerini yeniden yap›land›rma sürecine sokacakt›r. Bu sürecin istenilen amaç doğrultusunda başar›ya ulaşmas› için doğrudan halkla temas halinde bulunacak, bütün bir sosyal hayata hitap edecek ve yurdun her yerinde faaliyet gösterecek, cumhuriyetin temel prensiplerini geniş halk kitlelerine iletecek ve benimsetecek kurumlara ihtiyaç duyulmuş, halkevleri de bu temel ihtiyac› karş›lamak üzere kurulmuşlard›r.
Halkevlerinin kuruluşunda etkili olan bir diğer gelişme ise Menemen olay› gibi gericilik olaylar›n›n bir daha yaşanmamas› ve bu tip olaylar›n halk taban›nda destek görmemesi için halk›n cumhuriyet ilkeleri doğrultusunda belirli bir bilinç düzeyine ulaşt›r›lmas›na hizmet edecek yayg›n halk eğitimi kurumlar›na ihtiyaç duyulmas›d›r. Nitekim halkevlerinin kuruluş ve işleyiş esaslar›n› tespit eden 1932 tarihli Halkevleri Talimatnamesi’nde Menemen Olay›’na aç›k bir vurgu yap›lmas›8 bunun aç›k göstergelerinden biridir.
Halkevlerinin kuruluş karar›n›n al›nmas›nda etkili olan bir diğer etmen ise, çok uluslu bir imparatorluk yap›s›ndan ulus devlete geçiş sürecinin yeni bir toplumsal dönüşümü gerekli k›lmas›d›r. Yüzlerce y›ll›k bir imparatorluk tecrübesinden gelen geleneksel toplumun hem çağdaş bir anlay›şla ulus seviyesine yükseltilmesi hem de çağdaşlaşma sürecini idrak etmesi gerekmiştir9.
Halkevlerine verilen en temel görevler; Atatürk ilke ve devrimlerini geniş halk kitlelerine yaymak ve benimsetmek10 suretiyle kal›c› olmalar›n›
temin etmek; milleti, birbirini anlayan birbirini seven ve ayn› ideale bağl› bir halk kütlesi halinde teşkilatland›rmak11, halk aras›nda yaşayan milli kültür
öğelerini araşt›rmak, ayn› idealler etraf›nda toplanacak insanlar için bir sosyal merkez oluşturmak, toplumun her kesiminin birbiriyle kaynaşmas›n›
6
Esat Öz, Otoriterizm ve Siyaset, Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Kat›lma
(1932–1945), Ankara 1996, s.86–87.
7
Öz, a.g.e., s.88.
8 CHF Halkevleri Talimatnamesi, Hâkimiyet-i Milliye Matbaas›, 1932, s.1–2; CHP
Halkevleri Öğreneği, Recep Ulusoğlu Bas›mevi, Ankara 1938, s.4.
9 Mustafa Özodaş›k, Cumhuriyet Dönemi Yeni Bir Nesil Yetiştirme Çal›şmalar›
1923–1950, Çizgi Kitabevi, Konya 1999, s.249–250.
10 Nafi Atuf Kansu, “Halkevlerimiz”, Ülkü, C.XIII, S.73, Mart 1939, s.7. 11
temin etmek ve gençleri “zararl› fikir ak›mlar›”ndan koruyarak12 Kemalist
ilkeler doğrultusunda eğitmektir.
Halkevleri, kuruluşlar›n› takip eden ilk birkaç y›ll›k süre içerisinde gerek nicelik gerekse nitelik bak›m›ndan oldukça gelişmiş ve bu kuruluşlar›n gerçekleştirmiş olduğu faaliyetlere milyonlarca kişi kat›lm›şt›r. Halkevlerinin k›sa sürede ülkenin başl›ca kültür ve halk eğitim merkezleri haline gelmesinde CHP’nin pay› büyüktür. Çünkü devletin bütün imkânlar› bu kuruluşlar›n başar›l› çal›şmalar yürütebilmesi için seferber edilmiştir.
Halkevi şubeleri bütün bir sosyal ve kültürel hayata hitap edebilecek ölçüde geniş bir çal›şma sahas›na sahiptir. Halkevlerinin çok geniş bir çal›şma sahas›na sahip olmas›nda bu kuruluşlar›n aç›l›ş›ndan önce faaliyet gösteren birçok derneğin feshedilmesinden doğan boşluğu kapatmak ve bütün sosyo-kültürel faaliyetlerin CHP’nin kontrolünde ve tekelinde yürütülmesi amac› yatmaktad›r. Halkevleri şu çal›şma şubelerinden meydana gelmiştir: 1) Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi, 2) Güzel Sanatlar Şubesi, 3) Temsil Şubesi 4) Spor Şubesi, 5) Sosyal Yard›m Şubesi, 6) Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesi, 7) Kütüphane ve Neşriyat Yay›n Şubesi, 8) Köycülük Şubesi, 9) Müze ve Sergi Şubesi13. 1939 y›l›na gelindiğinde
halkevlerinin say›s› 379’a ulaş›rken, bir yerde halkevi aç›labilmesi için asgari şartlar› sağlayamayacak kadar küçük olan yerleşim birimlerine halkodalar› aç›lmas› karar› al›nm›şt›r14.
Çok partili hayata geçişle birlikte, tüzel kişiliği bulunmaks›z›n CHP’ye bağl› bir kültür kolu olarak faaliyetlerini sürdüren ve devlet bütçesinden önemli yard›mlar alan halkevleri ve halkodalar›n›n mevcut durumu, CHP ve Demokrat Parti aras›nda önemli bir tart›şma konusu olmuştur. Bu süreçte, yaşad›ğ› maddi s›k›nt›lar nedeniyle işlevini önemli ölçüde kaybetmeye başlayan halkevlerine CHP taraf›ndan yeni bir hukuki kimlik kazand›r›lmas› ve çok partili hayat›n gereklerine uydurmaya yönelik birtak›m teşebbüslerde bulunulmas›na karş›n bu çabalar sonuçsuz kalm›şt›r. 1950 y›l›nda DP’nin iktidara gelmesi ile birlikte halkevleri ve halkodalar› art›k kapat›lma sürecine girmiş ve 8 Ağustos 1951 y›l›nda kabul edilen 5830 say›l› yasa15 ile bu
kuruluşlar›n bütün mallar›na el konulmak suretiyle halkevleri kapat›lm›şt›r. Kapat›ld›klar›nda halkevlerinin say›s› 478, halkodalar›n›n say›s› ise 4.322’ye kadar yükselmiştir.
12
Süleyman Kazmaz, “Halkevleri ve Gençlik”, Ülkü, S.58 (Yeni Seri), Mart 1944, s.13.
13 CHF Halkevleri Talimatnamesi, s.3–4; CHP Halkevleri Öğreneği, s.5; CHP
Halkevleri İdare ve Teşkilat Talimatnamesi, Zerbamat Bas›mevi, Ankara 1940, s.4.
14 CHP Halkevleri ve Halkodalar› 1943, Ankara 1944, s.3.
15T.B.M.M. Tutanak Dergisi, C.9, Dönem IX, Toplant› 1, T.B.M.M. Bas›mevi, Ankara
1951, s.741; 5830 say›l› yasan›n tam metni için bkz: T.C. Resmi Gazete, 11 Ağustos 1951, s.7882, s.1781–1782.
1. Londra Halkevi’nin Aç›l›ş› ve Kuruluş Amaçlar›
a. Londra Halkevi’nin Aç›l›ş Süreci
Aral›k 1939’da meydana gelen Erzincan depreminde zarar gören depremzedelere yard›m amac›yla gerek yurt içinde gerekse yurt d›ş›nda çeşitli çal›şmalara gidilmiştir. İngiltere’den de Erzincan depremzedelerine yap›lan yard›m işlerini incelemek üzere, “Londra Yard›m Komitesi” ad›na Türkiye’yi ziyaret eden General Sir Wyndham Deeds, baz› halkevlerini de ziyaret etmiştir. Deeds, Şubat 1940’da yapt›ğ› geziler s›ras›nda Türkiye’deki gelişmelerden oldukça etkilenmiştir. Deeds, Türkiye’de yapt›ğ› incelemelerde; modern Türkiye’de yap›lan devrimlerin İngilizler taraf›ndan henüz yeterince bilinmediğini, diğer taraftan İngiltere’nin mevcut sosyal ve kültürel durumundan da Türklerin yeterince haberdar olmad›ğ› kanaatine varm›şt›r. General Deeds, 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne yazd›ğ› mektubunda; Türkiye’deki halkevlerinin çal›şmalar›n› incelediğini; sosyal ve kültürel sahada önemli çal›şmalar› olan bu kurumlar›n her zümreye ait vatandaşlar› bünyesinde toplamay› başard›ğ›n› ve böyle bir kurumun Türk-İngiliz kültürel ilişkilerini ve dostluğunu geliştirmek için oluşturulabileceğini ifade etmiş ve Londra’da “örnek bir halkevi” aç›lmas›n› teklif etmiştir. Deeds, yine ayn› mektubunda, böyle bir halkevinin British Council’den16 yap›lacak belirli bir yard›ma ilave
olarak İngiltere’deki Türk severler ile baz› cemiyetler taraf›ndan yap›lacak yard›mlar vas›tas›yla işletilebileceğini ifade etmiştir17.
Başbakan Refik Saydam, Deeds’in mektubuna verdiği cevapta; Türk-İngiliz dostluğunun pekiştirilmesi ve her iki milletin birbirini tan›mas› için böyle bir teşebbüsün yerinde oluğunu ifade ederek gereken teşebbüste bulunulmas› için genel sekreterliğe talimat verdiğini belirtmiştir18.
16
İlk kez 1934 y›l›nda “Diğer Ülkelerle İlişkiler İçin İngiliz Komitesi” ad›yla faaliyetlerine başlayan British Council, bizzat İngiliz D›şişleri Bakanl›ğ› taraf›ndan kurulmuştur. Kuruluş amaçlar› resmi olarak eğitim ve kültür alan›nda faaliyet göstermek ve kurulduğu ülkelerle İngiltere’nin kültürel ilişkilerini geliştirmek olarak aç›klanan British Council, k›sa sürede birçok ülkeye şube açm›şt›r. British Council, 1940 y›l›ndan bu yana Türkiye’de de faaliyet göstermekte olup, şu an Ankara ve İstanbul’daki şubelerinin yan› s›ra ü l k e n i n p e k ç o k y e r i n d e f a a l i y e t g ö s t e r m e k t e d i r . B k z : http://www.britishcouncil.org/new/BritishCouncil75th/
17 Başbakanl›k Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490.01/ 1065.1086.1 (Zelzele
felaketzedelerine yard›m için kurulan Türk-İngiliz Komitesi Mümessili Sir Wyndham Deeds taraf›ndan 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen mektup); BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri Dr. A. F. Tuzer taraf›ndan Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras’a gönderilen 24. 4. 1940 tarihli yaz›)
18 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Dr. Refik Saydam taraf›ndan “Zelzele Felaketzedelerine
Yard›m İçin Kurulan Türk-İngiliz Komitesi” Mümessili Sir Wyndham Deeds’e 14.2.1940 tarihinde gönderdiği yaz›); BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu).
Londra’da bir “Türk Halkevi” aç›lmas›na karar verildikten sonra 4 May›s 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’nden Londra Büyükelçiliği’ne gönderilen yaz›da, Londra’da aç›lmas› düşünülen halkevinin bina, bütçe, yönetmelik ve eleman meselelerini görüşmek üzere iki İngiliz ve üç Türk’ten meydana gelecek bir kurulun oluşturulmas› istenmiştir19. Bu talimat üzerine,
28 Kas›m 1941 tarihinde Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras başkanl›ğ›nda oluşturulan Londra Halkevi’nin ilk idare kurulunda; British Council Başkan› Sir Robertson, General Deeds ile Türkiye’nin Londra Başkonsolosu ve Kültür Ataşesi yer alm›şt›r20.
İdare kurulu taraf›ndan Londra Halkevi’nin aç›l›ş›n›n 19 Şubat21 1942
tarihine yetiştirilebilmesi için öncelikte, British Council taraf›ndan halkevine bir bina temin edilmesi ve her y›l 250 sterlin verilmesi kararlaşt›r›lm›şt›r. Diğer masraflar›n karş›lanmas› için ise CHP’den 1.300 sterlin gönderilmesi istenmiştir. Yine halkevinin aç›l›ş haz›rl›klar› kapsam›nda gerekli olan baz› eşyalar Londra’ya gönderilmiştir22.
Londra Halkevi, aç›l›ş için gerekli olan bütün haz›rl›klar bitirildikten sonra 19 Şubat 1942 tarihinde gerçekleştirilen bir törenle aç›lm›şt›r. Törene, başta İngiliz D›şişleri Bakan› Anthony Eden ve baz› bakanlar olmak üzere birçok devlet adam› kat›lm›şt›r23.
b. Londra Halkevi Binas›
Londra’da Fitzhardinge Caddesi’nde bulunan halkevinin ilk binas›, üç y›ll›ğ›na British Council taraf›ndan kiralanm›ş ve kira bedeli yine bu kuruluş taraf›ndan karş›lanm›şt›r. Ancak İkinci Dünya Savaş›’n›n tüm şiddetiyle devam ettiği y›llarda Londra Halkevi de zor zamanlar yaşam›şt›r. 14 Mart 1944 tarihinde Londra’ya yap›lan Alman hava hücumu s›ras›nda Londra Halkevi’ne de yang›n bombalar› isabet etmiş ve binada yang›n ç›km›şt›r. Halkevi bekçisinin çabalar› neticesinde yang›n k›sa sürede söndürülmüşse de halkevi binas›n›n iki kat› hasar görmüştür24.
19
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu taraf›ndan 11.2.1946 tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na sunulan rapor)
20
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Büyükelçiliği’nden CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen telgraf); BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu taraf›ndan 11.2.1946 tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na sunulan rapor)
21
Türkiye’de halkevleri ilk olarak 19 Şubat’ta aç›ld›ğ› için bu tarih, her y›l halkevlerinin aç›l›ş y›ldönümü olarak büyük bir coşkuyla kutlanm›ş ve yeni aç›lacak olan halkevlerinin 19 Şubat tarihinde aç›lmas›na özen gösterilmiştir.
22 BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreterliği’nden Londra Büyükelçiliği’ne
31.1.1941 tarihinde gönderilen yaz›)
23 BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu
taraf›ndan 11.2.1946 tarihinde Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na sunulan rapor).
24 BCA, 490.01/1064.1084.1 (D›şişleri Bakanl›ğ›’ndan CHP Genel Sekreterliği’ne 18
Halkevi binas›n›n kira sözleşmesinin dolduğu 24 Aral›k 1944 tarihinden sonra British Council’den yap›lan kira yard›m› kesilmiş, ayr›ca 1944 y›l›nda gelindiğinde halkevinin üye say›s›n›n 300’e yükselmesi25 ve mevcut halkevi
binas›n›n gerçekleştirilen faaliyetler için yetersiz oluşu nedeniyle26 yeni bir
bina aray›ş›na gidilmiştir. Yap›lan uzun araşt›rmalar neticesinde Hindistan Eski Genel Valisi Lord Linlidghow’un evi olan oldukça büyük ve gösterişli bir bina, May›s 1946 tarihinde 10.500 sterlin karş›l›ğ›nda 52 y›ll›ğ›na kiralanm›şt›r27. Londra’n›n en merkezi yerlerinden birinde olan28 yeni bina,
halkevinin bütün ihtiyaçlar›n› karş›layabilecek büyüklüktedir29. Londra
Halkevi, kapand›ğ› tarihe kadar 43 Belgrave Square adresinde bulunan ikinci binas›nda faaliyet göstermiştir30. Halkevi kapand›ktan sonra ise bu bina önce
Londra Büyükelçiliği’ne daha sonra da Hükümet’e devredilmiştir. c. Londra Halkevi’nin Kuruluş Amaçlar›
Türkiye’de kurulan halkevlerinin kuruluş amaçlar› CHP taraf›ndan haz›rlanan idare ve çal›şma yönetmeliklerinde ve halkevlerinin yay›nlar›nda aç›kça belirtilmekle birlikte, Londra Halkevi için ayn› şeyi söylemek mümkün değildir. Londra Halkevi, gerek yurtd›ş›nda olmas› gerekse hitap ettiği kitlenin niteliği nedeniyle Türkiye’de bulunan diğer bütün halkevlerinden farkl› kuruluş amaçlar›na sahiptir. Londra Halkevi Başkanl›ğ› ile CHP Genel Sekreterliği aras›ndaki yaz›şmalardan, Londra Halkevi’nin fikir babas› diyebileceğimiz Sir Wyndham Deeds’in CHP Genel Sekreterliği’ne gönderdiği mektuplardan ve Londra Halkevi’nin gerçekleştirdiği faaliyetlerden halkevinin kuruluş amaçlar›n› tespit etmek mümkündür.
Londra’da bir halkevi kurulmas› fikrini ortaya atan ve Londra Halkevi’nin kurulmas›na önemli ölçüde katk› sağlayan İngiliz Milli ve Sosyal Cemiyetleri Birliği İkinci Başkan› Sir Wyndham Deeds, 12 Şubat 1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderdiği mektupta kurulmas› istenen halkevinden beklenen yararlar› şu şekilde ifade etmiştir:
25 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Büyükelçiliği’nden CHP Genel Sekreterliği’ne
gönderilen 29.2.1944 tarih ve 61 say›l› şifre tel sureti)
26 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n
27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
27
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne 7.6.1946 tarihinde gönderilen rapor)
28
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk›ran’›n 3.12.1946 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunduğu rapor)
29
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n 27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
30 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 1.7.1947 tarihinde
“Londra’da aç›lacak halkevi Türkiye’yi İngilizlere tan›tmak ve İngiltere’yi Türklere tan›tmak için de laz›m gelen materyali toplamak ve mübadele vazifesi ile mükellef bir merkez olacağ› gibi, İngiltere’de Türkiye hakk›nda herhangi bir mevzu için yahut terakkiyat hakk›nda malumat edinmek isteyenlere bir vas›ta olabilecektir. Londra Halkevi’nde ayn› zamanda Türk kültürü ve sosyal hareketleri hakk›nda konferanslar vermek, sinemalar göstermek, Türk musiki konserleri vermek, buna mümasil çal›şmalarda bulunmak suretiyle büyük fayda ve rand›man temin edebileceğini; Türkiye’den İngiltere’ye gelen Türk seyyahlara laz›m gelen suhuleti göstermek, İngiltere’de tahsilde bulunan Türklerin toplanma merkezi olmak, Türkleri İngiliz dostlar› ile bir araya toplamaya vas›ta
olacakt›r…”31.
Yine Deeds taraf›ndan 27 Mart 1940 tarihinde CHP yöneticilerine gönderilen mektupta İngiltere’de Türkiye’ye karş› derin bir bilgisizlik olduğundan bahsedilmiş ve aç›lmas› düşünülen halkevinin bu bilgisizliği kald›rmada önemli bir rol oynayacağ› ifade edilmiştir32. General Deeds’in,
İngilizlerin Türkiye’ye karş› derin bir bilgisizlik içerisinde olduğu tespitine Londra Halkevi yöneticilerinin de kat›ld›ğ› görülmektedir33.
Deeds’in CHP’ye gönderdiği mektuplardan anlaş›ld›ğ› kadar›yla onun halkevinden beklediği temel işlevler; her iki ulusu birbirine tan›tmak suretiyle iki ülke aras›ndaki kültürel bağlar› kuvvetlendirmek ve çeşitli sebeplerle İngiltere’ye gelecek olan Türk vatandaşlar› ile İngilizlerin bir araya gelebileceği bir sosyal merkez oluşturmak olarak özetlenebilir. Buna karş›n Londra Halkevi Başkanl›ğ›’ndan CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen çeşitli yaz›larda British Council’in Londra Halkevi’nin aç›lmas›ndan istediği as›l maksad›n Türkçe eğitim olduğu ifade edilmiştir34.
CHP’nin halkevlerine ilişkin kendi yay›nlar›ndan birinde de Londra Halkevi’nin kuruluş amaçlar›; hem İngiltere’de yaşayan Türklere bir toplanma ve kaynaşma yeri olmas› hem de Türk ink›lâb›n›n özelliklerini
31
BCA,, 490.01/1065.1086.1 (Zelzele felaketzedelerine yard›m için kurulan Türk-İngiliz Komitesi Mümessili Sir Wyndham Deeds taraf›ndan 12.2.1940 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen mektup)
32 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Sir Wyndham Deeds’in 27.3.1940 tarihli mektubu) 33
Örneğin Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 1 Temmuz 1947 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan raporda; İngilizlerin büyük bir çoğunluğunun Türklerin kültürleri ve yaşay›ş tarzlar› hakk›nda hiçbir bilgi sahibi olmad›klar›; doğuda bulunan ülkeleri ziyaret edip de Türkiye’yi görmemiş olanlar›n da Türkiye’yi diğer doğu memleketleri gibi geri zannettikleri, Türkiye’deki yaşam biçimini hala yüzy›l öncesinde olduğu gibi düşündüklerini ifade edilmektedir. BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 1.7.1947 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan İdare Heyeti Raporu)
34 BCA,, 490.01/1065.1087.1 (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf›ndan 16.10.1942
tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›); BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu taraf›ndan 11.2.1946 y›l›nda Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na sunulan rapor)
İngilizlere tan›tarak iki ülke aras›nda s›k› ilişkiler kurulmas› hususunda çal›şmalar yap›lmas› olarak ifade edilmiştir35.
1944 y›l›nda Londra Büyükelçiliği ve Halkevi Başkanl›ğ› görevini yürüten Ruşen Eşref Ünayd›n, başkanl›k görevine başlad›ktan sonra haz›rlad›ğ› raporda; Londra Halkevi’nin kuruluş ve var olma amac›n› iki maddeyle özetlemiştir. Bunlardan birincisi; halkevinin, Londra ve İngiltere’nin diğer şehirlerinde bulunan Türk gençlerini bünyesinde toplamas› ve ulusal ideallerinin ve kültürlerinin ne olduğunu onlara hat›rlatacak bir ulusal bilinç kaynağ› olmas›; ikincisi ise; Yeni Türk Devleti’ni yap›lan devrimler yönüyle İngilizlere tan›tmaya çal›şarak daha önceden Türk milleti ve Türkiye ile ilgili oluşmuş yanl›ş düşüncelerin giderilmesi, Türkiye’nin mevcut durumu hakk›nda her türlü tan›t›m materyalinin kullan›larak gerçekçi bilgiler verilmesi ve bir ilim-kültür merkezi haline getirilmesidir36.
Yukar›da Londra Halkevi’nin kuruluş amaçlar›na ilişkin yapt›ğ›m›z aç›klamalara ek olarak, Londra Halkevi’nin kuruluşunun özellikle İngilizler aç›s›ndan ne derece siyasi bir amaç taş›d›ğ› sorgulanmal›d›r. Çünkü Londra’da bir halkevi aç›lmas› fikrinin bizzat İngilizler taraf›ndan ortaya at›lmas› ve Sir Deeds’in bu teklifi yapt›ğ› 1940 y›l›n›n ve Londra Halkevi’nin aç›ld›ğ› 1942 y›l›n›n Türk-İngiliz ilişkileri aç›s›ndan oldukça önemli bir tarih olmas›n›n üzerinde dikkatle durmak gerekir. Söz konusu tarih İngiltere’nin baş›n› çektiği Müttefiklerin, Türkiye’yi kendi yanlar›nda savaşa sokmak için bask›lar›n›n artt›ğ› döneme denk gelmektedir. Bu aşamada İngilizler, Londra Halkevi’ni kendileri aç›s›ndan bir propaganda merkezi olarak düşünmüş ve bu kuruluşa birtak›m siyasi anlamlar da yüklemiş olmas› muhtemeldir. Bunun yan› s›ra British Council gibi bir İngiliz kuruluşunun da Londra Halkevi’nin aç›l›ş›na önayak olmas›n›n yan› s›ra, halkevi binas›n›n üç y›ll›k kira bedelini karş›lamas› ve bu kuruluşun 1945 y›l›na kadar halkevinin idare kurulunda üye bulundurmas› gerçekten dikkate değerdir.
Londra Büyükelçiliği’nden 1944 y›l›nda CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen bir yaz›dan British Council’in Londra Halkevi’ni kendi amaçlar› doğrultusunda bir propaganda merkezi olarak gördüğünü37 ve özellikle de II.
35 CHP XVI. Y›ldönümünde Halkevleri ve Halkodalar›, s. 23. 36
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n 27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
37 Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 7.6.1946 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne
gönderilen raporda, halkevinin British Council’in mali vesayeti alt›nda suni bir propaganda şubesi işlevi gördüğü, British Council’in mali yard›mlar›n›n 1944 y›l›nda son bulmas›n›n ard›ndan halkevinin art›k kendi haline kald›ğ› ifade aç›kça ifade edilmiştir. Bkz: BCA,, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne 7.6.1946 tarihinde gönderilen rapor)
Dünya Savaş›’n›n devam ettiği y›llarda bu kuruluş vas›tas›yla Londra’daki Türk diplomat ve vatandaşlar›n› etkilemeye çal›şt›ğ› anlaş›lmaktad›r. Bununla birlikte Londra Büyükelçiliği, Londra Halkevi’ni mümkün olduğunca bu kuruluşun etkisinden kurtarmaya ve halkevinin bir propaganda vas›tas› olarak kullan›lmas›n› önlemeye çal›şm›şt›r. Londra Büyükelçiliği’nden CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen baz› çal›şma raporlar›nda, halkevinde verilen konferanslarda ve yap›lan konuşmalarda siyasi konulara değinilmediğinin önemle belirtilmesi de38 bu kuruluşun
siyasetin d›ş›nda tutulmaya çal›ş›ld›ğ›n›n göstergelerinden biridir.
Yine 1942 tarihinde Londra Büyük Elçiliği’nden CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen bir yaz›yla, Londra Halkevi’nin British Council ile olan münasebetlerinin sadece halkevinde düzenlenen Türkçe ve İngilizce kurslar›yla s›n›rl› kalmas›n›n faydal›, bunun d›ş›ndaki ilişkilerin ise mahzurlu olacağ›n›n bildirilmesi39 Londra Halkevi ile British Council aras›ndaki
mevcut ilişkilerden rahats›zl›k duyulduğunun göstergeleri aras›ndad›r.
1944 y›l›na gelindiğinde Türkiye’nin, yap›lan bütün teklif ve bask›lara rağmen hala Müttefik Devletlerin yan›nda savaşa girmemiş olmas›, Türk-İngiliz ilişkilerinin gerginleşmesine sebep olmuştur. Türk-Türk-İngiliz ilişkilerindeki bu gerginlik, Londra Halkevi ile British Council aras›nda da yaşanm›ş ve British Council Londra Halkevi’ne yapt›ğ› y›ll›k yard›mlar› 1 Ocak 1945 tarihinden itibaren sonland›rm›ş40, bu tarihten sonra da halkevi
yönetim kurulunda hiçbir İngiliz’e yer verilmemiştir41. Yine 1945 y›l›nda
İngiliz General Deeds taraf›ndan halkevi için kiralanacak yeni binan›n masraflar›n› karş›lamak için gerekli paran›n temininde İngiliz kaynaklar›na başvurulmas› önerisinin reddedilmesi42 ve 3 Aral›k 1946 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan raporda ne surette olursa olsun İngiliz kuruluşlar›ndan para yard›m›n›n kabul edilmemesi gerektiğinin bildirilmesi43
Türk-İngiliz ilişkilerinin seyriyle alakal› görülmelidir.
38
BCA,, 490.01/1064.1083.3 (Halkevi Kâtibi Ali R›za Şencan taraf›ndan 31.12.1943 tarihinde halkevi başkanl›ğ›na sunulan 1943 Aral›k ay› faaliyet raporu)
39
BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu)
40
Ayn› rapor.
41 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan Londra
Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili 3.5.1949 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan rapor); BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu)
42 BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel
Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu)
43 BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk›ran’›n 3.12.1946
2. Londra Halkevi’nin İdari Yap›s› ve İşleyişi
Londra Halkevi’nin idari yap›s› ve işleyişine geçmeden önce bu kuruluşun hukuki kimliği hakk›nda bilgi vermenin faydal› olacağ› kanaatindeyiz. Londra Halkevi, t›pk› Türkiye’deki diğer bütün halkevleri ve halkodalar› gibi tüzel kişiliğe sahip olmam›ş; CHP’nin bir kültür kolu olarak kurulmuştur. Londra Halkevi’nin bir kamu kuruluşu ya da dernek statüsünde olmay›ş›, bu kuruluşun kapat›lmas›n› kolaylaşt›ran nedenler aras›ndad›r.
Londra Halkevi’nin yurtd›ş›nda bulunmas›, temsili öneminin büyük olmas›, kuruluş amaçlar›n›n diğer halkevlerinden farkl› olmas› ve İngiliz vatandaşlar›n›n da halkevine üye olmak istemeleri gibi nedenlerle, Türkiye’deki halkevleri ve halkodalar›ndan ayr› bir talimatname ile yönetilmiştir44.
Kuruluşundan kapat›lmas›na kadar yürürlükte kalan söz konusu talimatname Londra Büyükelçisi ve Halkevi Başkan› Rauf Orbay taraf›ndan haz›rlanarak CHP Genel İdare Kurulu’na sunulmuş ve Genel İdare Kurulu’nun 4 Aral›k 1942 tarihli toplant›s›nda görüşülerek 4 madde halinde kabul edilmiştir45. Söz konusu talimatnameye, zaman içinde ortaya ç›kan
ihtiyaçlar› karş›lamak için baz› ilaveler de yap›lm›şt›r46.
Londra Halkevi Talimatnamesi şu maddelerden oluşmaktad›r:
“1.Halkevi başkan›, CHP Genel İdare Kurulu taraf›ndan seçilir ve
kendine bağl› bir istişare kurulu oluşturur.
2.Halkevi başkan›n›n onay› al›nmak suretiyle İngilizler, halkevine fahri üye olabilirler.
3.Fahri üyeler kendilerince uygun gördükleri bir aidat verirler.
4.Fahri üyeler, halkevi faaliyetlerine iştirak ederler ve halkevi
kütüphanesinden istifade edebilirler”47.
Türkiye’de aç›lan halkevleri için oldukça ayr›nt›l› idare ve çal›şma talimatnameleri haz›rlanmas›na rağmen, Londra Halkevi için dört maddelik k›sa bir yönetmelik haz›rlanmas›na gerekçe olarak, II. Dünya Savaş›’n›n getirdiği olağanüstü şartlar gösterilmiş ve savaş sona erdikten sonra halkevi
44
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan tarihsiz rapor)
45
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Umumi İdare Heyeti V–180. Toplant›s› Tutanağ›)
46 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Rauf Orbay taraf›ndan 27 Ağustos 1942 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
47 BCA, 490.01/1065.1086.1;BCA,030.10/117.817.21(Londra Halkevi Talimatnamesi);
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Umumi İdare Heyeti V–180. Toplant›s› Tutanağ›); BCA,
030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu)
için daha teferruatl› bir idare ve çal›şma talimatnamesi haz›rlanacağ› belirtilmişse de48 bu gerçekleştirilememiştir.
a. Londra Halkevi Başkanlar›
Londra Halkevi’nin başl›ca iki idare kademesi mevcuttur. İdarenin en baş›nda Londra Halkevi Başkan› bulunmaktad›r. Londra Halkevi’nin kuruluş karar› al›nd›ğ›nda başkanl›ğ›na ilk olarak Londra Büyükelçisi’nin getirilmesi tavsiye edilmiş ve bunun üzerine halkevinin ilk başkan› Londra Büyükelçisi olmuştur. Halkevinin idare yönetmeliğinde halkevi başkanl›ğ›n› büyükelçinin yapacağ›na dair hiçbir kay›t bulunmamas›na karş›n, bu bir gelenek haline gelmiş ve halkevi başkanl›ğ› görevini Londra Büyükelçileri yürütmüştür49. Ayr›ca, Londra Halkevi Başkanl›ğ›’na, Londra Büyükelçileri
atanmakla birlikte; bu atama kararlar› CHP Genel İdare Kurulu taraf›ndan al›nm›şt›r50.
Londra Halkevi’nin ilk başkanl›ğ›n› “Kurucu Başkan” s›fat›yla Londra Büyükelçisi Tevfik Rüştü Aras yapm›ş ise de; bu görevi 4 Kas›m 1942 tarihinde Aras’tan devralan Büyükelçi Rauf Orbay, Halkevi Başkanl›ğ› Genel İdare Kurulu’nca onaylanan ilk halkevi başkan› olmuştur. Rauf Orbay’dan sonra bu görevi, 13 Nisan 1944 tarihinde Büyükelçi Ruşen Eşref Ünayd›n devralm›şt›r51. Ruşen Eşref Ünayd›n’›n Atina Büyükelçiliği’ne
atanmas› sebebiyle52 Londra Halkevi Başkanl›ğ›’n› 14 Kas›m 1945’te
Büyükelçi Cevat Aç›kal›n devralm›şt›r. Aç›kal›n, bu görevini Londra Halkevi kapan›ncaya dek devam ettirmiştir53.
Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n, 1945 y›l›nda CHP Genel Sekreterliği’ne sunduğu raporda; büyükelçinin ve konsolosun işlerinin yoğunluğu nedeniyle halkevine yeterince vakit ay›rmas›n›n mümkün olmad›ğ›n› bildirmiş ve Londra Halkevi’ne bir Türk “mesul müdür” atanmas›n› talep etmiştir54. Ünayd›n’›n bu talebi, CHP idaresince 1947
48
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Büyükelçisi Rauf Orbay’›n CHP Genel Sekreterliği’ne 11 Kânunusani 1943 tarihli yaz›s›)
49
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan tarihsiz rapor)
50
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Başkâtip Vekili taraf›ndan 17 Nisan 1944 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
51
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu taraf›ndan 27 Nisan 1944 tarihinde Londra Büyükelçisi Ruşen Eşref Ünayd›n’a gönderilen yaz›)
52 BCA, 490.01/1065.1086.1 ( Konya Milletvekili Sedad Çumral› taraf›ndan CHP Genel
Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
53 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan Londra
Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili 3 May›s 1949 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan rapor)
54
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n 27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne Halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
y›l›nda gerçekleştirilmiştir. Halkevi idare kuruluna karş› sorumlu olan idare müdürü; yönetim kurulunca kendisine havale edilen kararlar› yürütmek, hesaplar›n tutulmas›n› sağlamak ve her üç ayda bir hesap cetvellerinin düzenlemesini yapmakla sorumlu tutulmuştur55. Bu tarihten sonra Londra
Halkevi’nin idare müdürlüğünü kimlerin yapt›ğ› bilgisine ulaş›lamamakla birlikte, halkevi kapat›ld›ğ›nda idare müdürlüğünün Adnan Mahir taraf›ndan yürütüldüğü bilinmektedir56.
b. Londra Halkevi Yönetim Kurullar›
Londra Halkevi’nin ikinci idare kademesini “Halkevi Yönetim Kurulu” oluşturmaktad›r. Londra Halkevi’nin ilk yönetim kurulu, halkevinin aç›l›ş›ndan önce, CHP Genel Sekreterliği’nin 4 May›s 1940 tarihli talimat›yla oluşturulmuştur. Söz konusu talimatta; Londra’da aç›lacak olan halkevinin bütçesinin düzenlenmesi, gerekli personelin tayini, yap›lacak program ve faaliyetin denetlenmesi amac›yla, üç Türk ve iki İngiliz’den oluşacak bir idare komitesinin oluşturulmas› istenmiştir. Söz konusu yaz›da, idare komisyonuna başta Türkiye’nin Londra Büyükelçisi ve onun uygun göreceği iki üyenin, İngiliz üyelerin ise General Deeds’in ve British Council’in uygun göreceği adaylardan biri olmas› istenmiştir57.
Genel sekreterliğin talimat› doğrultusunda 28 Kas›m 1941 tarihinde oluşturulan halkevinin ilk yönetim kurulunda şu isimler yer alm›şt›r:
1. Büyükelçi Tevfik Rüştü Aras, 2. British Council Başkan›, 3. General Wynham Deeds, 4. Ticaret Ataşesi,
5. Büyükelçilik Başkâtibi58.
Halkevinin resmi olarak aç›l›ş›n›n yap›lmad›ğ› 1941’de oluşturulan idare kurulu, Rauf Orbay’›n 1942 y›l›nda Londra Büyükelçiliği’ne atanmas›ndan sonra lağvedilmiş ve istişari mahiyette yeni bir yönetim kurulu oluşturulmuştur. Bu yeni yönetim kurulunda ise Başkonsolos Nebil Akçer,
55 BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 7 May›s 1947 tarihinde
CHP Genel Sekreterliği’ne Sunulan İdare Heyeti Raporu)
56 BCA, 490.01/1066.1088.1 (D›şişleri Bakanl›ğ›’ndan 22 Ağustos 1950 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne yaz›lan yaz›)
57 BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel
Sekreterliği’nin 13.11.1946 tarihli raporu)
58 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili Konya
Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan tarihsiz rapor);
BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel
Halkevi Kâtibi Ali R›za Şencan, Sir Wyndham Deeds ve Lady Govers bulunmaktad›r59.
Londra Halkevi’nin İdare Talimatnamesi’ne göre; halkevinin idare kurulunda iki İngiliz’in yer almas› gerekirken, 1944 y›l›ndan itibaren British Council taraf›ndan halkevine yap›lan yard›mlar›n kesilmesinden sonra oluşturulan idare kurullar›na İngilizler al›nmam›şt›r60. 11 Mart 1947
tarihinde tamam› Türk üyelerden oluşturulan yönetim kurulunda, Bas›n Ataşesi Başkan Vekili Nuri Eren, Ticaret Ataşesi Fikri Diker, Eğitim Ataşesi Turgut Erem, Büyükelçilik Başkâtibi Ferit İldem ve Ajans Muhabiri İhsan Türemen yer alm›şt›r61.
Londra Halkevi’nin Londra Büyükelçiliği’ne devrine ilişkin 5 Nisan 1950 tarihli devir raporunda ise, halkevinin son yönetim kurulunun İdare Heyeti Başkan› Nurettin Polvan, Halkevi Murak›b› Haluk Balk›r, İdare Heyeti’nden Bülent Ecevit ve Halkevi Müdürü Adnan Mahir’den oluştuğu bilgisi yer almaktad›r62. Londra Halkevi’nde idari personelin yan› s›ra
memur ve hizmetliler de istihdam edilmiştir. 1946 y›l›nda bu kuruluşta çal›şanlar aras›nda kâtip, kap›c›, odac›, hizmetli ve kaloriferci bulunmaktad›r63.
c. Londra Halkevi’nin Bütçesi ve Mali Yap›s›
Londra Halkevi’nin bütçesiyle ilgili ilk yönetmelik 1 Ocak 1944 tarihinde haz›rlanm›şt›r. Söz konusu yönetmeliğe göre, halkevinin bütçesi Londra Büyükelçisi’nin teklifi ve CHP Genel Sekreterliği’nin onay› ile yürürlüğe girmektedir64. “Londra Halkevi’nin Hesap İşlerine Ait Talimat”
başl›ğ›n› taş›yan ve toplam yedi maddeden oluşan halkevi bütçe yönetmeliğinde halkevinin gelirler ve giderleri, hesaplar›n nas›l tutulacağ› ve bütçe ile ilgili diğer detaylar yer almaktad›r65.
59 BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf›ndan 16.10.1942
tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
60 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili Konya
Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan tarihsiz rapor)
61 BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 7.3.1947 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan idare heyeti raporu); BCA, 490.01/1065.1086.1 (Konya Milletvekili Muhsin Adil Binal taraf›ndan Londra Halkevi’nin mevcut durumu ile ilgili 3.5.1949 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan rapor)
62 BCA, 490.01/1066.1088.1 (D›şişleri Bakanl›ğ›’ndan 22 Ağustos 1950 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne yaz›lan yaz›)
63 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Büyükelçiliği’nin halkevi hakk›ndaki 7.6.1946
tarihli yaz›s›nda bildirilen kadro)
64 BCA, 490.01/1065.1086.1; BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Halkevinin hesap
işlerine ait talimat)
65 BCA, 030.10/117.817.21 (Londra Halkevi’nin mevcut durumu hakk›nda CHP Genel
Londra Halkevi’nin gelirlerini; CHP Genel Sekreterliği ve British Council’den yap›lan yard›mlar, üye aidatlar›, bağ›şlar ve kira gelirleri oluşturmaktad›r. Halkevinin gelirleri aras›na 1947 y›l›ndan itibaren kitap sat›ş›ndan elde edilen gelirler de eklenmiştir66. Halkevinin giderleri aras›nda
ise personel maaş›, idari masraflar, kira ve tadilat giderleri ve benzeri harcamalar yer almaktad›r67.
British Council taraf›ndan halkevine yap›lan yard›mlar 1944’ten sonra son bulmuştur68. Ayr›ca, halkevinin gelirleri aras›nda en fazla pay› CHP
Genel Sekreterliği’nden yap›lan yard›mlar oluşturmakla birlikte, halkevinin büyük ölçüde işlevini yitirdiği 1947 y›l›ndan itibaren bu kuruluşa art›k CHP Genel Sekreterliği’nden de para gönderilmediği anlaş›lmaktad›r69. CHP’nin
halkevine yapt›ğ› yard›mlar› kesmesinde Londra Halkevi’nin mevcut durumuyla ilgili olarak 1947 y›l›nda haz›rlanan raporda; bu kuruluşun giderlerinin CHP Genel Sekreterliği taraf›ndan karş›lanmas›nda yaşanan s›k›nt› nedeniyle yard›mlar›n bizzat hükümet taraf›ndan karş›lanmas› gerektiğinin bildirilmesi de70 etkili olmuştur. Ayr›ca çok partili hayata
geçilmesinin ard›ndan, DP milletvekillerinin halkevlerinin birer kültür kurumu olmaktan ç›k›p CHP’nin siyasi birer organ› olduklar›n› iddia etmesi ve bu nedenle de bütçeye halkevleri ad›na konulacak paraya itiraz etmeleri71
nedeniyle halkevleri en önemli gelir kaleminden önemli ölçüde mahrum kalm›şt›r. Türkiye’deki halkevlerinin faaliyetlerini durdurmas›nda başl›ca etkenlerden biri faaliyetleri gerçekleştirecek gelirden yoksun b›rak›lmalar› say›labilirken, Londra Halkevi’nin işlevini yitirmesinde bu sorun çok fazla etkili olmam›şt›r72.
d. Londra Halkevi’nin Üyeleri
Londra Halkevi aç›ld›ğ›nda Türk vatandaş› olmayanlar›n halkevine üye olmalar›na müsaade edilmezken, İngilizlerden gelen istek üzerine Londra Halkevi Başkan› Rauf Orbay’›n 11 Haziran 1942 tarihli teklifinden sonra
66
BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Halkevi’nin 1947 y›l› kati hesap bilânçosu)
67 BCA, 490.01/1065.1087.1; BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi gelir-gider
cetveli)
68 British Council’den yap›lan yard›mlar 1942–1945 y›llar›nda yap›lm›ş olup toplam
687 sterlindir. Bkz. BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Halkevi’nin gelir-gider tablosu)
69 BCA, 490.01/1066.1088.1 (D›şişleri Bakanl›ğ›’ndan 22.8.1950 tarihinde CHP Genel
Sekreterliği’ne yaz›lan yaz›)
70 BCA, 03.10/117.817.20 (Kas›m 1946 tarihinde Londra Halkevi’nin mevcut
durumuyla ilgili Başbakan Recep Peker’e sunulan inceleme raporu)
71 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, C.9, Dönem IX, Toplant› 1, T.B.M.M. Bas›mevi, Ankara
1951, s.610; “Bütçe Görüşmeleri Dolay›s›yla B.M. Meclisi’nde Halkevleri Hakk›nda Konuşulanlar”, Ülkü, C.3, S.27, Mart 1949, s.2–3.
72
Londra Halkevi’nin faaliyetlerini durdurmas› ve nas›l ›slah edilebileceğine ilişkin raporlarda halkevinin işlevini yitirmesinde maddi s›k›nt›lar›n önemli bir yerinin bulunmad›ğ›, halkevi bütçesinde para olmas›na karş›n bunun sağl›kl› bir şekilde harcanmad›ğ› belirtilmiştir. Bkz: BCA, 490.01/1065.1086.1 (Emin Hekimgil’in Londra Halkevi’nin durumuyla ilgili Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliği’ne 21.9.1948 tarihinde sunduğu rapor)
yönetmeliğe, İngiliz vatandaşlar›n›n da fahri üye olarak kabul edilebileceği maddesi ilave edilmiştir73. İngilizlerin de üyeliğe kabulünün karar alt›na
al›nmas›n› takip eden 7 ayl›k sürede, 230 İngiliz’in halkevine üye olmas›74
İngilizlerin bu kuruluşa gösterdiği yak›n ilginin bir göstergesidir. Halkevi’nin yabanc› uyruklu üyeleri aras›nda çok az say›da olmakla birlikte Rum, Ermeni ve Musevi de bulunmaktad›r75. Londra Halkevi’nin üyeleri
aras›nda toplumun farkl› kesimlerinden insanlar›n bulunmas›n›n yan›nda baz› İngiliz devlet adamlar›n›n da halkevine üye olmuşlard›r. Örneğin 1943 y›l›n›n Ocak ay›nda İngiliz D›şişleri Bakan› Anthony Eden ve eşi ile birlikte baz› devlet adamlar› da halkevine üye olmalar› dikkati çekmektedir76.
1944 y›l›na gelindiğinde halkevine üye olan İngilizlerin say›s› 300’e yükselmiş ve bu üyeler halkevini düzenli olarak ziyaret ederek faaliyetlere iştirak etmişledir. Ayr›ca Türk üyeler ile İngiliz üyeler aras›nda s›k› dostluk ilişkileri kurulmaya başlam›şt›r77.
Halkevinin büyük ölçüde işlevini yitirdiği 1947 y›l›nda üye say›s› 315 olmakla birlikte, bu üyelerden ancak 193’ü halkeviyle ilişkilerini sürdürmüş ve aidatlar›n› düzenli olarak vermiştir. Birçok üyenin halkeviyle irtibat›n› kesmesine, halkevinin 1945 y›l›ndan sonra hemen hemen hiçbir etkinlik gösterememesi sebep olmuştur78. Londra’da bulunan Türk vatandaşlar›n›n 50
civar›nda öğrenci ile çok az say›da, subay ve tüccardan oluştuğu79 dikkate
al›n›rsa halkevi üyelerinin büyük çoğunluğunun İngilizlerden oluştuğu kendiliğinden ortaya ç›kmaktad›r.
3. Londra Halkevi’nde Gerçekleştirilen Faaliyetler
Türkiye’de aç›lm›ş olan bütün halkevleri ve halkodalar›, faaliyetlerini CHP taraf›ndan haz›rlanan ve yay›mlanan “CHP Halkevleri Çal›şma Talimatnamesi”nde belirtilen esaslar üzerine her birinin ayr› bir faaliyet
73
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Rauf Orbay taraf›ndan 27.8.1942 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
74
BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 28.1.1944 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin ilk bir y›ll›k faaliyet raporu)
75
BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut’un Londra Halkevi’nin mevcut durumuyla ilgili 27.8.1948 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderdiği rapor)
76 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçisi taraf›ndan 5.2.1943 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin 1943 y›l› Ocak ay› faaliyet raporu); BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 28.12.1944 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin ilk bir y›ll›k faaliyet raporu)
77 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf›ndan 1945’de CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan 3. Senelik rapor)
78 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 1.7.1947 tarihinde
CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan idare heyeti raporu)
79 BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut’un Londra
Halkevi’nin mevcut durumuyla ilgili 27.8.1948 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderdiği rapor); ayr›ca bkz: BCA, 490.01/1066.1088.1 (CHP V. Büro Şefliğinden CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen tarihsiz yaz›)
sahas› olan dokuz ayr› şube bünyesinde gerçekleştirirken; Londra Halkevi, taş›d›ğ› özel koşullar gereğince söz konusu talimatnameye tabi tutulmam›şt›r.
Londra Halkevi’nde gerçekleştirilecek olan faaliyetler düzenli bir program dairesinde gerçekleştirilmemekle birlikte, özellikle aç›l›ş› takip eden ilk birkaç y›ll›k sürede halkevinin yönetim kurulu taraf›ndan ayl›k faaliyet programlar›n›n haz›rland›ğ› görülmektedir80. Londra Halkevi’nin
faaliyetleri, Türkiye’de bulunan halkevleri gibi çeşitlilik arz etmeyip daha çok halkevinin kuruluş amaçlar› doğrultusunda; Türkçe kurslar›, konferanslar, sergiler, çay, balo vb. etkinliklere yoğunlaşt›r›lm›şt›r. Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen ayl›k ve y›ll›k faaliyet raporlar› ile teftiş raporlar› incelendiğinde halkevinin aç›l›ş›n› takip eden ilk üç y›lda oldukça faal olduğunu, 1945 y›l›ndan itibaren ise işlevini yitirdiği görülmektedir. Londra Halkevi taraf›ndan gerçekleştirilen faaliyetlere başl›klar halinde değinecek olursak:
a. Türkçe ve İngilizce Kurslar›
Londra Halkevi taraf›ndan en istikrarl› ve düzenli olarak sürdürülen faaliyet, halkevi bünyesinde aç›lan Türkçe ve İngilizce kurslar› olmuştur. Halkevinin aç›l›ş›nda, bina temininde ve halkevi giderlerinin bir k›sm›n›n karş›lanmas›na önemli katk›lar› olan British Council’in halkevi ile ilişkilerini sürdürmek için halkevinde Türkçe dersleri verilmesini şart koşmas›, bu kurslar›n aç›lmas›nda önemli ölçüde etkili olmuş ve halkevinin aç›l›ş›ndan k›sa süre sonra Türkçe derslerine başlanm›şt›r. Halkevinde verilen Türkçe derslerin yan› s›ra özellikle Londra’da bulunan ve İngilizcesi iyi olmayan Türk öğrencilere de British Council taraf›ndan temin edilen öğretmenler vas›tas›yla İngilizce dersleri verilmiştir81.
Londra Halkevi’nde verilen Türkçe kurslar›, yeni başlayanlar ve orta düzeyde olanlar olmak üzere iki ayr› kur halinde verilmiştir. Temmuz 1942 tarihi itibariyle başlang›ç seviyesinde 40, orta seviyede ise 5 kursiyer Türkçe kurslar›na devam ederken, İngilizce kurslar›na ise Türkiye’den Londra’ya öğrenim için giden 20 denizcilik bölümü öğrencisi devam etmiştir82. Bir
yandan halkevinde düzenlenen Türkçe kursunda başar› gösterenler mezun edilirken, diğer taraftan yeni kurslar aç›lm›şt›r. 1943 y›l›n›n şubat ay›nda mevcut Türkçe kurslar›na yenisi eklenmiş ve kursiyer say›s› 50’ye
80
Londra Halkevi İdare Kurulu taraf›ndan oluşturulan ayl›k faaliyet programlar› hakk›nda bkz: BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Halkevi'nin faaliyet raporlar› ile ilgili yaz›şmalar)
81 BCA, 490.01/1065.1087.1 (Londra Büyükelçisi H. Rauf Orbay taraf›ndan 16.10.1942
tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen yaz›)
82 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Halkevi Başkanl›ğ›’n›n CHP Genel Sekreterliği’ne
ulaşm›şt›r83. Türkçe kurslar› halkevi kâtibi taraf›ndan her s›n›fa haftada iki
saat olarak verilirken, İngiliz öğretmenler taraf›ndan Türk vatandaşlar›na verilen İngilizce kurslar› da sürdürülmüştür84.
1944 y›l›na gelindiğinde ise kursiyerlerden ileri seviyeye geçenler için Türkçe konuşma s›n›f› aç›lmas› kararlaşt›r›lm›şt›r85. 1945 ve 1946 y›llar›
aras›nda Türkçe kurslar›n›n öğrenci say›lar›nda önceki y›llara göre bir azalma olmuştur. Bu azalman›n sebebi Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n taraf›ndan II. Dünya Savaş›’n›n getirdiği ağ›r şartlara bağlanm›şt›r. Halkevinde devam eden kurslar için Türkiye’den Türkçe okuma ve gramer kitaplar› ile sözlükler talep edilmiştir86.
Londra Halkevi’nin önemli ölçüde işlevini yitirdiği ve faaliyetlerin durma noktas›na geldiği 1948 y›l›nda dahi Türkçe kurslar›n›n devam ettiriliyor olmas›87 bu kurslara olan ilginin göstergelerindendir. Uzun süre
Halkevi Kâtibi Ali R›za Şencan taraf›ndan verilen Türkçe kurslar› sayesinde pek çok İngiliz Türkçe öğrenmiş ve halkevinin fahri üyeleri olarak faaliyet göstermiştir. Halkevinde düzenlenen Türkçe kurslar›na kat›lan İngiliz Yazar Margery Kent’in “Fairy Tales From Turkey” adl› eserini kendisine ilk Türkçe dersini veren Halkevi Kâtibi Ali R›za Şencan’a şükranla ithaf etmesi88 Londra Halkevi’nde düzenlenen Türkçe kurslar›na duyulan
memnuniyetin bir göstergesidir.
b. Konferanslar
Londra Halkevi’nin Türk kültürünü ve “Çağdaş Türkiye’yi” her yönüyle İngilizlere tan›tmak ve iki ülke aras›ndaki kültürel ilişkileri kuvvetlendirmek ad›na gerçekleştirdiği faaliyetlerin baş›nda halkevinde düzenlenen konferanslar gelmektedir. Londra Halkevi’nde düzenlenen konferanslar diğer faaliyetlerde olduğu gibi halkevinin aç›l›ş›n› takip eden ilk üç y›lda yoğun olarak gerçekleştirilmiş, 1946 y›l›ndan sonra ise büyük oranda terk edilmiştir.
83
BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçisi taraf›ndan 5.2.1943 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin 1943 y›l› Ocak ay› faaliyet raporu)
84
BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Halkevi Başkanl›ğ› taraf›ndan 28.1.1944 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan y›ll›k faaliyet raporu)
85
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf›ndan Şubat 1945’de CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan 3. Senelik rapor); BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Kars Milletvekili Tezer Taşk›ran’›n 3.12. 1946 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne sunduğu rapor)
86
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n 27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
87 BCA, 490.01/1065.1086.1 (CHP Maraş Milletvekili Hasan Reşit Tankut’un
halkevinin mevcut durumuyla ilgili 27.8.1948 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderdiği rapor)
88
Halkevinin aç›l›ş›ndan hemen sonra başlat›lan konferanslar belirli bir program dairesinde gerçekleştirilmiştir. Örneğin 1942 y›l›nda haz›rlanan faaliyet program›nda; her ay bir konuşmac› taraf›ndan Türkiye’deki sosyal ve kültürel yap› üzerine bir konferans verilmesi ve bu konferanslara Londra’da bulunan çeşitli meslek gruplar›ndan insanlar›n ve farkl› okullardan öğretmen ve öğrencilerin de davet edilmesi kararlaşt›r›lm›şt›r89.
1942 y›l›nda büyük ölçüde bu programa uyulmuş ve halkevinin aç›l›ş›n› takip eden ilk on dört ayda 15 konferans verilmiştir. Konferans verenler aras›nda; Suphi Bekan, Ali R›za Şencan gibi Türklerin yan› s›ra Sir Wyndham Deeds, Sir Percy Loraine, Major Talbot Rice, Miss Winifred Lamb ve Profesör Baxter gibi İngilizler de bulunmaktad›r90. Bu y›l içerisinde
verilen konferanslar›n baz›lar›n›n konular› “Hal›c›l›k ve Dokuma”, “İstanbul ve Ankara”, “Karagöz ve Ortaoyunu” olmuştur. Bu konferanslardan geleneksel Türk tiyatrosunu İngilizlere tan›tmak amac›yla gerçekleştirilen “Ortaoyunu ve Karagöz” konulu konferanslara ard›ndan karagöz sahnelenmiştir. Doksan kişinin kat›ld›ğ› bu program çok beğenilmiş ve tekrar› istenmiştir91.
1942 y›l›nda halkevinde verilen konferanslara kat›lan İngilizlerin özellikle Türkiye’deki eğitim usulleri, köy hayat› ve Türk kad›n›n›n mevcut durumu hakk›nda sorular sormalar›na rağmen, halkevi yöneticileri bu sorular› gerektiği gibi cevaplayacak yeterli bilgiye sahip olmad›klar› için92
dinleyicileri yeterince ayd›nlatamam›şlard›r.
Halkevi taraf›ndan verilen konferanslara 1943 y›l›nda da devam edilmiştir. Bu y›l içerisinde verilen konferanslardan baz›lar›: British Council Başkan› Sir Malcolm Robertson taraf›ndan verilen“Son Türkiye Ziyaretim” konulu konferans ve Halkevi Kâtibi Ali R›za Şencan taraf›ndan verilen “Türkiye’nin Belli Başl› Abideleri” konulu konferanst›r93. Bu konferanslar›n
yan› s›ra Sir Wyndham Deeds, Lady Govers, Miss Fripp94 ve Mrs.
Rowntree95 taraf›ndan çeşitli konularda konferanslar verilmiştir. Halkevinde
verilen bu konferanslar›n ilave olarak kalabal›k gruplar halinde halkevine
89 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Halkevi Başkanl›ğ›’n›n CHP Genel Sekreterliği’ne
gönderdiği 21.7.1942 tarihli yaz›)
90 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 28.1.1944 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin ilk bir y›ll›k faaliyet raporu)
91 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçiliği’nden 11.1.1943 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin Aral›k 1942 faaliyet raporu)
92 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçiliği taraf›ndan 28.1.1944 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin ilk bir y›ll›k faaliyet raporu)
93 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçisi taraf›ndan 18.9.1943 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin Temmuz 1943 faaliyet raporu)
94 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçisi taraf›ndan 29.3.1943 tarihinde CHP
Genel Sekreterliği’ne sunulan halkevinin Mart 1943 faaliyet raporu)
95 BCA, 490.01/1064.1083.3 (Londra Büyükelçisi taraf›ndan 24.4.1943 tarihinde CHP
ziyaretçiler geldiğinde çeşitli aç›lardan Türkiye’yi tan›tmaya yönelik konuşmalar da yap›lm›şt›r.
Londra Halkevi’nde verilmekte olan ayl›k konferanslara 1944 y›l›nda da devam edilmiş ve İngiltere’ye gelen üç Türk vatandaş› doktor taraf›ndan çeşitli konularda konferanslar verilmiştir. Cambridge’de öğrenci olan Y›ld›z Sertel taraf›ndan “Yeni Türkiye’de Kad›n”, Ruşen Eşref Ünayd›n taraf›ndan verilen “Türk Edebiyat›”, Mr. Steagman taraf›ndan verilen “Bugünkü Türk Ressamlar›” konulu konferans, bu y›l içinde gerçekleştirilen önemli etkinliklerdendir. Bunlar›n d›ş›nda halkevinde konferans veren İngiliz konferansç›lar şunlard›r: Miss Ann Bridge, Sir Wyndham Deeds, Mr. C.T.S. Lake, Mr. John Steegman, Sir Ronald Storrs. 1944 y›l›nda gerçekleştirilen bu konferanslara kat›l›m oldukça yoğun olmuştur96.
1944 y›l›nda ayl›k düzenlenen konferanslar›n yan› s›ra İngilizlerden gelen talep üzerine Nisan ay›nda Türkiye hakk›nda geniş kat›l›ml› sohbetler düzenlenmiştir. Soru-cevap şeklinde yap›lan bu sohbetlerde, Türkiye ve Türk kültürüne ilişkin pek çok konuya değinilmiştir. Yine ayn› y›l içerisinde, Türk atasözleri ve bunlara karş›l›k bulmak için halkevinde bir toplant› düzenlenmiş ve Türkçe atasözlerine İngilizce karş›l›klar bulunmaya çal›ş›lm›şt›r97.
Halkevinde düzenlenen konferanslara İngilizler taraf›ndan büyük ilgi gösterilmesi sebebiyle, konferanslar› daha faydal› hale getirebilmek için çeşitli teşebbüslerde bulunulmuştur. Örneğin Londra Büyükelçisi ve Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n taraf›ndan 27 Mart 1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne gönderilen bir yaz›da; halkevinde verilen konferanslar›n düzenli bir program çerçevesinde ve bilimsel nitelikte olmas› gerektiği ifade edildikten sonra hangi konularda konferanslar verilirse daha faydal› olacağ›na ilişkin bir liste sunulmuştur. Söz konusu listede; Atatürk ilkeleri, Türk anayasas› ve idare şekli, Türkiye’nin sağl›k, eğitim işleri ve kurumlar›, Türkiye’de kad›n hayat› ve cemiyetleri, tar›m, ziraat, hayvanc›l›k, madencilik, turizm vb. konular yer alm›şt›r. Ünayd›n, yine ayn› yaz›s›nda konferanslar›n Türk profesörler ya da alan›nda uzman kişiler taraf›ndan verilmesi gerektiğini, örneğin her y›l 10–12 konferansç›n›n belirlenerek bunlar›n üçer dörder konferans vermesi durumunda bunun İngiltere’de bulunan üniversite, sanayi ve ticaret çevrelerinde büyük yank› uyand›racağ›n› belirtmiştir. Bunun yap›lamamas› halinde, en az›ndan Londra’ya özenle haz›rlanm›ş konferans metinlerinin gönderilmesinin dahi önemli tesir yapacağ›n› ifade eden Ünayd›n, Türk konferansç›lar›n›n yan›
96 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf›ndan Şubat
1945’de CHP Genel Sekreterliği’ne sunulan 3. Senelik rapor)
97 BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi İstişare Komitesi taraf›ndan Şubat
s›ra Türkiye’yi tan›y›p seven İngilizlere de konferans verdirmenin faydal› olacağ›n› ifade etmiştir98.
Ruşen Eşref Ünayd›n’›n bu öneri ve isteklerini karş›layabilmek amac›yla CHP Genel Sekreteri N. Kansu taraf›ndan D›şişleri Bakan› Hasan Saka’ya 5 Aral›k 1945 tarihli yaz›lan bir yaz›da; çeşitli sebeplerle Londra’ya gidecek olan Türk vatandaşlar›na konferanslar verdirilmek istendiğini, bu nedenle ilgili şah›slar›n kimlik ve meslek bilgilerinin devaml› surette bildirilmesini istemiştir99.
Halkevinde verilen konferanslar›n say› ve niteliğini art›rmaya yönelik bu çabalar sonuç vermemiş ve 1946 y›l›ndan itibaren halkevinin işlevini yitirmesine paralel olarak konferanslara da son verilmiştir.
c. Sinema
Günümüzde en önemli kitle iletişim araçlar›ndan biri olan sinema, hem görsel hem de işitsel olmas› sebebiyle büyük bir etki alan›na sahiptir. Sinema, 1940’l› y›llarda da önemli bir propaganda arac› olarak kullan›lm›şt›r. Sineman›n geniş kitleleri etkileme özelliğinden istifade etmek isteyen Londra Halkevi yöneticilerinin de Türkiye’yi ve Türk kültürünü İngilizlere tan›tmak için kulland›ğ› başl›ca araçlardan biri, halkevinde gösterime sunulan belgesel nitelikli filmlerdir. 1942 y›l›ndan itibaren halkevinin düzenlediği hemen hemen her etkinlikte Türkiye’yi tan›tmaya yönelik filmler gösterilmiştir.
1942 y›l›nda halkevinde mevcut olan filmlerin konusunu daha çok İstanbul’da bulunan tarihi eserler, Ankara’da bulunan ve “Çağdaş Türkiye”yi simgeleyen kurum ve kuruluşlar, Türkiye’deki bayram kutlamalar›, Atatürk ve İsmet İnönü’yü anlatan filmler, Türkiye’nin tar›msal faaliyetleri ve ürünleri vb. konulu belgeseller oluşturmuştur. Halkevinde bulunan bu belgesel filmleri yetersiz gören Londra Halkevi Başkanl›ğ›, 21 Temmuz 1942 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne yazd›ğ› bir yaz›yla; Türkiye’deki askeri ve sivil okullar, fabrikalar, bal›kç›l›k, hal›c›l›k, çinicilik, halkevlerinin faaliyetleri, köy ve köy hayat›, spor hareketleri, halk oyunlar› ve milli k›yafetler, doğal güzellikler ve her türlü tar›m ürünü gibi Türkiye’nin sosyal, kültürel, iktisadi, askeri ve her alandaki ilerleyiş ve yükselişi ile ilgili ayd›nlat›c› bilgi veren filmler talep etmiştir.
1942 y›l›nda haz›rlanan faaliyet program›nda da her on beş günde bir Londra’da bulunan çeşitli meslek gruplar›ndan insanlar›n ve öğrencilerin
98
BCA, 490.01/1065.1086.1 (Londra Halkevi Başkan› Ruşen Eşref Ünayd›n’›n 27.03.1945 tarihinde CHP Genel Sekreterliği’ne halkevinin mevcut durumu ile ilgili sunduğu rapor)
99 BCA, 490.01/1065.1086.1; (CHP Genel Sekreteri ve K›rklareli Milletvekili N. Kansu
