Aquaculture Studies

(1)

MAKALE

5 MERSİN BALIKLARI

Mersin balıkları yaklaşık 200 milyon yıldır dünya üzerinde bulunmaktadır. Biyo çeşitlilik açısından son derece önemli bir türdür. Ekonomik ve toplumsal önemi de yüksektir.

Sınıflandırmadaki yeri: − Filum: Chordata − Subfilum: Vertebrata − Superklasis: Gnathostomata − Klaudus: Teleostami − Klasis: Actinopterygii − Subklasis: Chondrostei − Order: Acipenseriformes − Familya: Acipenseridae − Subfamily: Acipenserinae − Genus: Huso (2) − Genus: Acipencer (20)

Mersin balıkları kemikli balıklar klaudusu içinde yer almasına rağmen iskeletleri büyük oranda kıkırdaktan oluşmuştur.

Türkiye’de Bulunan Türler: − Huso cinsi:

− Huso huso Linnaeus, 1758 (Mersin Morinası)

− Acipencer cinsi:

− Acipenser sturio Linnaeus, 1758 (Kolan Balığı)

− A. stellatus Pallas, 1770 (Sivruşka Balığı) − A. güldenstaedti Brandt, 1833 (Rus

Mersin Balığı)

− A. nudiventris Lovetsky, 1828 (Şip Balığı) − A. ruthenus Linnaeus, 1758 (Çuka, Çiga

Balığı)

Morfolojik Özellikleri

Morfolojik özelliklerini aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür (Şekil 1):

− Kıkırdak iskelet yapısı − Uzun vücut formu

− Basit ve büyük hava keseleri − Omur sınırları belirgin değil − Baş zırh şeklinde, uzanmış − 5 sıra ganoid plakalar

− Ağız ventral, dişsiz ve uzayabilir − 4 adet bıyık bulunur

− Doksal yüzgeç geride − Pektoral yüzgeç aşağıda − Pelvik yüzgeç geride − Kaodal yüzgeç heteroserk

Yaşam Alanları

Asya, Avrupa ve Amerika'nın kuzey yarım küredeki deniz ve tatlı sularında yaşamaktadır. Bugün yoğun olarak: Karadeniz, Azak Denizi, Hazar Denizi ve bu denizlere dökülen akarsularda görülmektedir (Şekil 2).

− Denizler: Karadeniz, Azak Denizi, Hazar Denizi

− Nehirler: Don, Kuban, Dinyeper, Dinyester, Tuna, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya

Bu su kaynaklarına ilave olarak H. Huso; Adriyatik kıyıları (kısmen), A. Sturio; Avrupa Atlantik kıyıları, Kuzey Akdeniz kıyıları ve Avrupa’daki akarsularda da yaşamaktadır.

Biyolojik Karakteristikleri

Biyolojik özellikleri aşağıdaki gibi özetlenebilir:

− Karnivordur

− Demersal bir türdür

− Anadromdur. Hayatlarının büyük bir kısmı denizde geçer. Üremek için nehirlere girerler.

− Spiral bağırsak sistemine sahip olması karakteristik bir özelliğidir

− Biyolojik çeşitlilik bakımından çok değerli balıklardır (hemen hemen bütün türleri). − Sahip oldukları morfolojik ve biyolojik

özellikleri nedeniyle yaşayan fosiller olarak adlandırılır.

− 100 yıla kadar yaşayabilirler.

(2)

SÜMAE YUNUS Araştırma Bülteni,5:2,Haziran 2005

6

Şekil 2. Mersin balıklarının yaşam alanları (Bugün Karadeniz, Azak Denizi ve Hazar Denizinin bulunduğu bölge 10 milyon yıl öncesine kadar tek bir iç deniz şeklindeydi).

− Dünyanın en büyük tatlı su balığıdır. 6 metre uzunluğa ve 1 ton ağırlığa ulaşabilirler.

− Soğuk sularda (10 – 20°C) yaşar ve yok olma tehlikesi altındadır.

Beslenme

Mersin balıklarının besinlerini oluşturan başlıca canlılar şunlardır:

− Yumuşakçalar (Mollusks), − Kabuklular (Crustaceans),

− Küçük balıklar (Hamsi, ringa, mezgit, küçük yassı balıklar, vb.)

Kumlu ve çamurlu zeminleri burnuyla karıştırarak besinlerini ortaya çıkarır ve hortum şeklindeki ağzıyla emerek yutarlar.

Üreme

Kışı sığ deniz sularında geçirir. Üremek için ilkbahar başında nehirlere girer. Nisan-haziran aylarında yumurta bırakır. Genellikle iki yılda bir yumurta bırakırlar.

Yumurta ve larva özellikleri:

− Yumurtlama akıntılı, tabanı çakıllı alanlarda olur

− Su sıcaklığı: 12-17°C − Yumurta çapı: 2-4 mm,

− Yumurta rengi koyu gri – siyahtır − Yumurtalar yapışkandır

− Çakıl ve taşlara tutunurlar − 7-8 günde larvalar çıkar

− 5-16 günde keseleri absorbe olur − Larvalar önce zoo-planktonla beslenir − Daha sonra kücük solucan ve böceklerle

beslenir.

− Genç bireyler 2—3 sene nehirlerde kalır.

Kaodal

yüzgeç

heteroserk

Pelvik

yüzgeç

geride

Pektoral

yüzgeç

aşağıda

Ağız

ventral,

dişsiz ve

uzayabilir

5 sıra

ganoid

plakalar

Dorsal

yüzgeç

geride

Baş zırh

şeklinde,

uzanmış

• Kıkırdak iskelet

• Uzun vücut

• İlkel vücut

formu

• Basit ve büyük

hava keseleri

• Omur sınırları

belirgin değil

Acipenseridae

4 adet

bıyık

Kaodal

yüzgeç

heteroserk

Pelvik

yüzgeç

geride

Pektoral

yüzgeç

aşağıda

Ağız

ventral,

dişsiz ve

uzayabilir

5 sıra

ganoid

plakalar

Dorsal

yüzgeç

geride

Baş zırh

şeklinde,

uzanmış

• Kıkırdak iskelet

• Uzun vücut

• İlkel vücut

formu

• Basit ve büyük

hava keseleri

• Omur sınırları

belirgin değil

Acipenseridae

4 adet

bıyık

(3)

7

Türkiyedeki Türlerin Genel Özellikleri Huso huso Linnaeus, 1758

(Mersin Morinası) (Beluga)

− Yüzgeç formülü = d 62-73, a 28-41 − Plaka sayısı: sırtta 11-14, karında 9-11,

yanlarda 40-52.

− Ağız yapısı: ağız büyük, yarım ay şeklinde, burun kadar açıktır. Bıyıkları yuvarlak ve küttür.

− Tl (cm) = ortalama 150, max 500 − W (kg) = ortalama 400, max, 2000

− Cinsi olgunluk yaşı = dişi 12-16, erkek 16-18

− Maksimum yaş = 118

− Üreme dönemi = nisan, mayıs − Yumurta çapı (mm) = 3.5 – 4.0

− Yumurta miktarı (adet) = 550 bin – 1,4 milyon

Acipenser stellatus Pallas, 1770 (Sivruşka Sivruşka, Uzunburun) (Star Sturgeon)

− Yüzgeç formülü =d 40-46, a 24-29 − Plaka sayısı: sırtta 11-14, karında 10-11,

yanlarda 30-36.

− Ağız yapısı: burnu çok uzun ve yassı olup, baş uzunluğunun %65'ini teşkil eder.

− Alt dudağı oyuktur. Ağzın önünde saçaksız düz ve kısa bıyıklar bulunur. − Tl (cm) = ortalama 100-120, max 220 − W (kg) = ortalama 15-20, max, 80

− Üreme dönemi = nisan, haziran − Yumurta çapı (mm) = 2.7- 3.2

− Yumurta miktarı (adet) = 80 bin - 180 bin

Acipenser nudiventris Lovetsky, 1828 (Şip Balığı) (Ship, Barbel Sturgeon)

− Yüzgeç formülü=d 45-57 a 23-37

− Plaka sayısı: sırtta 11-17, karında 10-16, yanlarda 56-60.

− Ağız yapısı: küçük fertlerde burun sivrice, büyük fertlerde ise biraz kütleşmiştir. Alt dudak düzdür.

− Tl (cm) = ortalama 100-150, max 200 − W (kg) = ortalama 70-80, max, 130

− Üreme dönemi = nisan, haziran − Yumurta çapı (mm) = 2.0

− Yumurta miktarı (adet) = 250 bin – 1 milyon

Acipenser sturio Linnaeus, 1758 (Kolan Balığı) (Atlantic Sturgeon)

− Yüzgeç formülü = d 30-44, a 23-30 − Plaka sayısı: sırtta 9-16, karında 9-14,

yanlarda 24-39.

− Ağız yapısı: burnu uzun ve noktalıdır, bıyıkları burun ucu ile ağız ortasına yerleşmiştir.

− Tl (cm) = ortalama 150-200, max 500 − W (kg) = ortalama 100, max, 400

− Üreme dönemi = mayıs, haziran − Yumurta çapı (mm) = 3.0

− Yumurta miktarı (adet) = 800 bin – 2,4 milyon

Acipenser güldenstaedti Brandt, 1833 (Rus Mersin Balığı, Karaca)

(Russian Sturgeon, Osetr)

− Yüzgeç formülü =d 27-48, a 16-35

− Plaka sayısı: sırtta 7-19, karında 6-13, yanlarda 24-44.

− Ağız yapısı: burnu kısa ve yuvarlaktır. Bıyıkları kısa, saçaksız, ağza kadar ulaşmaz.

− Tl (cm) = dişi 130-170, erkek 110-145, max 235

− W (kg) = dişi 23-30, erkek 10-12, max, 115

− Üreme dönemi = mayıs, haziran − Yumurta çapı (mm) = 2.3- 3.0

Acipenser ruthenus Linnaeus, 1758 (Çuka, Çiga Balığı) (Sterlet sturgeon)

− Yüzgeç formülü =d xııı 27-28, a ıx 14-18 − Plaka sayısı: sırtta 12-16, karında 13-16,

yanlarda 58-71.

− Ağız yapısı: burun uzun, yassı, sivri olup, hafif yukarı kıvrılmıştır. Bıyıklar ağza yakındır.

− Tl (cm) = ortalama 40-60, max 100 − W (kg) = ortalama 5-6, max, 20 − Cinsi olgunluk yaşı = ortalama 4-5 − Maksimum yaş = 46

− Üreme dönemi = nisan, haziran − Yumurta çapı (mm) = 3.0

(4)

8

Avcılığı

Tarih kayıtlarında mersin balıklarının daha M.Ö. 2500'lü yıllarda Dinyester'de avlandığından bahsedilmektedir.

− Nehirlerde, tuzak ve dalyanlarlarla avlanır.

− Denizde, kalkan ağları, trol, çekme ağlar ile de avlanır.

Ağa girmiş olan bir mersin balığı suda kıpırdamaz. Sudan çıkarılınca kuyruk çarpması ile en kuvvetli ağları dahi parçalayabilir. Henüz sudan dışarı çıkmadan önce ağzından ve solungaçlarından iple bağlanır.

Mersin Avcılığı (Dünya)

0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 00_Yıllar Üretim (ton)

Toplam Rusya İran

Şekil 3. Dünyada mersin balığı avcılığı.

Mersin Balığı Üretimi (Türkiye)

100 100 200 317 10 9 3 8 4 0 50 100 150 200 250 300 350 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 Yıllar Ü re tim ( ton)

Şekil 4. Türkiye’de mersin avcılığı

Dünya üretimi 30 bin tonlardan bin tona gerilemiştir. En çok Rusya’da avlanmaktadır. Yurdumuzda geçmişte 300 tonu geçen avcılığı bugün yasaklanmıştır.

Ülkemizde uygulanan av yasakları:

− 1975 - Kızılırmak, Yeşilırmak ve Sakarya’da tamamen, yasaklandı. Diğer ırmaklarda boy yasağı getirildi.

− 1979- 140 cm’den büyük H.huso dışında avcılığı yasaklandı

− 1996 - CITES kapsamında koruma altına alındı

Yetiştiriciliği

Son yirmi yılda yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler elde edilmiştir. Bugün, Rusya, İran, Almanya, ABD, Kanada gibi ülkelerde yetiştirilmektedir. Yetiştiricilik yoluyla üretimi 4 bin tona ulaşmıştır. Ülkemizde henüz araştırma amaçlı yetiştiricilik faaliyetleri sürdürülmektedir.

Mersin Yetiştiriciliği (Dünya)

742 318 150 1825 2993 3746 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 Yıllar Ü ret im ( ton )

Şekil 5. Dünyada mersin balığı yetiştiriciliği. Ülkelerin yetiştiricilik başlama tarihleri ve yetiştirdikleri türler:

− 1869- Rusya - A. ruthenus − 1875- ABD - A. fulvescens − 1886- Almanya - A. sturio

Ekonomik Önemi

Mersin balığı ekonomik değeri çok yüksek bir balık türüdür. Mersinden elde edilen ürünler:

− Yumurtalarından dünyaca ünlü havyar yapılır. Kilogramı birkaç bin doları bulabilmektedir.

− Eti değerlidir.

− Hava keseleri tutkal yapımında kullanılır.

Toplumsal Önemi

Mersin balığı tarih boyunca üretildiği toplumlarda para, pul ve süsleme figürlerinin üzerinde hayatımız içindeki yerini almıştır.

Kaynaklar:

Anonim, Çeşitli Raporlar ve Toplantı Sunumları, (Yayımlanmamış), Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon

www.fisbase.org www.fao.org