Resea
rch Ce
ntre
f
or Isla
mi
c Histo
ry,
A
rt a
nd
Cu
lture
URCICA)
Essays in honour of
Ekmeleddin ihsanoglu
Volume 1
societies, cultures, sciences:
a collection of articles
Compiled by
Mustafa Kac;:ar Zeynep Durukal Preface
Halit Eren
Organisation of the Islamic Conference
Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA)
Studies and Sources on the History of Islamic Civilisation Series; No. 13 ISBN 92-9063-155-4 (v. I)
ISBN 92-9063-I 56-2 v.2) ISBN 92-9063-I 57-x (set)
IRClCA Library Cataloguing in Publication Data
Essays in honour of Ekmeleddin ihsanoglu I compiled by Mustafa Kayar, Zeynep Durukal; preface by 1-Ialit Eren.-Istanbul: Research Centre for
Islamic History, Art and Culture, 2006.
v.l (xix, 832 p.): ill. (some col.), maps, plans; 24 em.- (Studies and sources on the history of Islamic civilization series; no: 13)
Turkish title: Ekmeleddin ihsanoglu'na armagan.
Text in English, with selected essays in Turkish and French. Includes bibliographical references.
Contents: v.l. Societies, cultures and sciences: a collection of articles. ISBN 92-9063-155-4 (v.l)
ISBN 92-9063-I 56-2 v.2) ISBN 92-9063-157-x (set)
I. ihsanoglu, Ekmeleddin, 1943-2. Scientists--Turkey. 3. Civilization,
Islamic. 4. Science--History. 5. Festschriften. I. Kapr, Mustafa. II.
Durukal, Zeynep Ill. Eren, Halit. IV. Title: Ekmeleddin ihsanoglu'na armagan V. Series.
509.2--dc21
© 2006 IRCICA
Barbaros Bulvan, Ylldtz Sarayt, Seyir Ko~kli
34349, Be~ikta~, Istanbul, Turkey
Tel: (+90) 212 259 17 42- Fax: (+90) 2 I 2 258 43 65 E-mail: ircica@ircica.org
Web-site: www.ircica.org
Printed by Numune Matbaacthk Cilt San. Tic. Ltd. ~ti. www.numune.com.tr
Acid Free Paper
c
Foreword
I. Ottoman History
The Centre, the Provinces
Economic and Social Structun in its Heyday, 3
Views of the Press, Foreign an, Perspectives of Islam, 21
Historical Potpourri of Ottom< Under the Mutasarrifiyya: Shakir Khouri's Majma' al-Ma:
Lebanon in the Late Ottoman •
Issues of Language and Identi1
Les J eunes Turcs et la Macedo La province qui fit vaciller l'En
Edirne ve Civannm Osmanlila:
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tlirlere Genel Bir Bakr$, 129
Islamic Conference
;tory, Al1 and Culture (I RCICA)
Jf Islamic Civilisation Series; No. 13 3-155-4 (v.l) i3-156-2 v.2) ,3-157-x (set) by Mustafa Kayar, 'l.esearch Centre for · em.-(Studies and 13) 0rench. !Ction of articles. ey. 3. Civilization,
.ayar, Mustafa. II. !ddin ihsanoglu 'na
~CICA
~ Saray1, Seyir Ko~kli
stanbul, Turkey
0
ax: (+90) 212 258 43 65
i:i.Jircica.org
N. ircica.org
hk Cilt San. Tic. Ltd. ~ti. 1e.com.tr
Paper
CONTENTS
Foreword
I. Ottoman History
The Centre, the Provinces, Studies and Sources
Economic and Social Structure of the Ottoman Empire in its Heyday, 3
Views of the Press, Foreign and Domestic, on the Perspectives of Islam, 21
Historical Potpourri of Ottoman Lebanon Under the Mutasarrifiyya:
Shakir Khouri's Majma' al-Masarrat,
65
Halil jnalcrk
Caesar E. Farah
Abdul-Rahim Abu-Husayn Lebanon in the Late Ottoman Empire:
Issues of Language and Identity,
77
Les Jeunes Turcs et la Macedoine (1908-1912):
La province qui fit vaciller l'Empire,
87
Edirne ve Civarmm Osmanhla§ma Siireci, 103
Osmanlr Tarih Edebiyatmda Ti.irlere Genel Bir Baki§, 129
..-...
Leila Fawaz
Faruk Bilici
Nazmi Aziz $akir Tafj
Some Aspects of Historiography in the
Muslim World and Contribution by IRCICA, 153
L'Etat des Etudes Turques au Debut du 21° Siecle,
159
istanbul'un Fethi ile ilgili 1453 Tarihli Latince Helse, 171
II. Cultural Life
Turkiye Sel<;uklulan Doneminde ve Sonrasmda
Vefa.i Tarikati (Vefaiyye): Turkiye PopUler Tasavvuf Tarihine Yeni Bir Yakla~;am, 177
Orhan Kologlu
Gyorgy Hazai
Oktay Aslanapa
Ahmet Y. Ocak
19. Yuzy1lda Bat1 Bilimi ve Teknolojisi Kar~asmda Ti.irk<;e,
213
Orhan Kologlu
History of the Translation of the Qur'an into Bosnian, 225
The Sources of Ahmed Refik's L6le Devri and the
Paradigm of the 'Tulip Age': A Teleological Agenda,
259
Negotiating a Festivity in the Eighteenth Century: ibrahim Pa~a and the Marquis de Bonnac, 1720,
279
Enes Karic
Can Erimtan
Suraiya Faroqhi islam Harflerinin Bat1'da Dekor Olarak Kullamlmas1, 295
Ali Alpaslan
Beauty in Islamic Aesthetics, 299
WijdanAli
Klbns'ta Osmanh Saray Geler Muhass1l ve Diger Ust Duzey Saray ve Konaklar, 307
Eski Yugoslavya Bolgelerinde
Kahire'deki Ummi.i Abbas Sel:
The Turkish Writer Samiha A
Her Dream of the Ottoman P<
Observations Concerning the Immigrants on Long Island (l
III. History of science "Osmanh Bilimi" Kavrammm Gi.ini.imi.iz Bilim Tarih<;iligi,
3
Communaute Scientifique et Tradition Nationale de Reche1
Homagt..: to an Ottoman Sulta1
Two Astrolabes Dedicated to
lCA,153 Orhan Kologlu ~1c Siecle, 159 Gyorgy H azai Oktay Aslanapa 1smda r Tasavvuf Ahmet Y. Ocak r§!Smda Tiirk<;e, 213 Orhan Kologlu nto Bosnian, 225 Enes Karic ·and the al Agenda, 259 Can Erimtan Century: :, 1720,279
Suraiya Faroqhi ullamlmas1, 295
Ali Alpaslan
Wijdan Ali
Klbns'ta Osmanh Saray Gelenelderi ve Beylerbeyi,
Muhass1l ve Diger Ust Diizey Gorevlilerin Kulland1g1
Saray ve Konaklar,
307
Netice Yrldrz
Eski Yugoslavya Bolgelerinde Kimi Anadolu inan<;lan, 343
Nimetullah Hafiz Kahire'deki Ummii Abbas Seb11-i Ki.ittab'mm Kitabesi, 353
The Turkish Writer Samiha Ayverdi (1905-1993) and
Her Dream of the Ottoman Past,
363
Observations Concerning the Recent Turkish Immigrants on Long Island (New York), 381
III. History of science
"Osmanh Bilimi" Kavrammm Olu§umu ve
Giini.imi.iz Bilim Tarih<;iligi, 393
Communaute Scientifique et
Tradition Nationale de Recherche, 415
Homage Lo an Ottoman Sultan:
Two Astrolabes Dedicated to Bayezit II, 439
On Dating Jaghmini and His MulakhkhCL?, 461
Ugur Derman Erika Classen Kemal Karpat Mustafa Kac;ar Roshdi Rashed David King F. Jamil Ragep
Precious Books and Moments of Friendship in 1th Century Istanbul,
467
La Cosmologie "Savante" de l'Eglise
Chretienne Orientale,
475
Jan Just Witkam
Efthymios Nicolaidis Better Directions at Sea: The Piri Reis Innovation,
501
Thomas Goodrich Mapping and picturing: Maps as Records of History,
517
Katib <:;elebi and Sipahizade,
525
Ottoman Clock Towers: A Preliminary Survey and
Some General Remarks on Construction Dates, Sponsors, Locations and Functions,
543
Pioneers of Automatic Control System,
557
Gunsel Renda
Gottfried Hagen
Klaus Kreiser
A till a Bir -Mustafa KQ(;ar
Disjointed Historiography and Islamic Military
Technology: The European Military Revolution Debate and the Ottomans,
567
Demirkoy-M. Samakov: Osmanh Demir Dokiimhanesi
ile ilgili Arkeometaliirjik <:;ah~malar,
583
Gabor Agoston
Unsal Yalc;m-Hadi Ozbal
The Introduction of American Surgical Technology
in the Ottoman Empire in the 19th Century,
597
H. H. Giinhan Dam~man
Secrets Hidden in the Ottoma
Osmanh Devletinde Telif ilk I
Ali Bin ishak'm Bahnamesi [~
La Description et la Critique c Philosophiques Arabo-Islami(
Tevcihat-1 ilmiye Konusunda Onemi ve 1484 Numarah RuG
State Schools and Private Reli in Galileo's Day, 737
Orhan Gazi'nin Bursa'ya Kaza Egitim-Ogretim Kurumlan,
7
Suleyman Sf1di Efendi'nin Kii
islami T1p Tarihinde Tlirkleri1
Orientalism, Imperialism and The Formation of Modern Mu on Islamic Science, 817
Llp
Jan Just Witkam
Efthymios Nicolaidis Lavation, 501 Thomas Goodrich of History, 517 rvey and )ates,
>7
Gi1nsel Renda Gottfried Hagen Klaus KreiserAtilla Bir- Mustafa Kac;ar litary
uti on
Gabor Agoston okl.imhanesi
Unsal Yalc;m- Hadi Ozbal ~hnology
\',
597
H. H. Gunhan Dam!jman
Secrets Hidden in the Ottoman Ship Names,
633
Osmanh Devletinde Telif ilk Bahname Ali Bin ishak'm Bahnamesi [~1430],
643
La Description et la Critique des Manuscrits
Philosophiques Arabo-Islamiques,
663
Tevcihat-1 ilmiye Konusunda RuGs Defterlerinin bnemi ve 1484 Numarah RuGs Defteri, 701
State Schools and Private Religious Schools in Galileo's Day, 737
Orhan Gazi'nin Bursa'ya Kazand1rd1g1 Egitim-Ogretim Kurumlan, 761
Siileyman Sud! Efendi'nin Kutuphanesi, 775
islam! T1p Tarihinde Ti.irklerin Yeri,
813
Orientalism, Imperialism and the Renan Debates:
The Formation of Modern Muslim Narratives
on Islamic Science, 817
Tuncay Zorlu
Ali H aydar Bay at
Ramazan $e!jen Halil Sahillioglu William R. Shea Mefail Hzzh Salim Aydi1z Oktay Aslanapa Cemi!Aydzn
OSMANLI TARiH EDEBiYATINDA TURLERE GENEL BiR BAKI~
Abdillkadir Ozcan * 4000 yilhk tarih! ge<;mi9i olan Ti.irkler, <;ogu birbirinin devam1 niteliginde <;ok sayida devlet kurmw;;lar ve adeta tarih yazmaktan ziyade tarih yapml9lardlr. islamiyet oncesinin devletleri i<;in <;in yilhklarmm onemi tart191lmaz. Keza Osmanh Devleti'nin kurulu9 yillarma ait orijinal bilgiler de Bizans ve Arap gibi yabanc1 kaynaklardan elde edilebilmektedir. Osmanh donemi tarih literati.iri.ini.in ele almd1g1 bu yaz1da k1saca ti.irler i.izerinde durulmu9tur. Her ti.iri.in bi.iti.in ornekleri degil de tipik olanlarma temas edilmi9, varsa yayin yerlerine ve tarihlerine i9aret edilmi9tir. Osmanh tarih kaynaklan arasmda gezinti yapabilmek ve tarih edebiyat1m1z1 daha iyi anlayip anlatabilmek i<;in alt1 asn devrelere ay1rmak zorundayJ.z.
XV. asrr ve ilk tarihler
Osmanh Devleti'nin gi.ini.imi.ize ula9an ilk standart tarihlerinin, kurulu9tan yakla91k bir bu<;uk as1r sonra kaleme almd1g1 malumdur. Ba9ta ~1kpa9azade olmak i.izere, daha sonraki tarih<;ilere kaynakl1k eden Menakrb-1 Al-i Osman ilk Osmanh tarihi sayilabilir. XV. asrm ilk
~eyreginde G~rmiyanh Ahmed! tarafmdan yaz1ld1g1 bilinen
Iskendername, Islam! edebiyatta ayn bir ti.iriin son orneklerindendir1• Bunun son una dercedilen Dastan-r Tevarzh-i MillU.k-i Al-i Osman klsm1 ise gi.ini.imi.ize ula9an ilk yaz1h kaynakt1r2
• Yani kurulu9 devrinin ilk asn alan XIV. yi.izyildan gi.ini.imi.ize Osmanh tarihi intikal etmemi9tir. Bu asnn tarihi Pachymeres, Nicephoros ve Kantakuzenos adh Bizans tarih<;ilerinin eserleri ile, ibn Battuta ve ibn Said, el-Omer! adh seyyah
ve tarih<;ilerin eserlerine ve baz1 menak1bnamelere dayamr.
XV. yi.izyilda ise ilk orijinal Turk kaynaklan olan Menakrb-r Al-i Osman, menklbe; Dastem-r Tevarzh-i MillU.k-i Al-i Osman ise eski destan geleneginin uzant1s1 gibidirler. Kurulu9 devrinin tarih<;iliginde
Prof. Dr., Mimar Sinan University, Dept. of History, Istanbul, Turkey.
Ahmed!, jskendername (inceleme-T!pklbas!m), haz. ismail Unver, Ankara, 1983.
2 "Dastan ve Tevar!h-i Miiluk-i Al-i Osman" (haz. Gift<;ioglu N. AtsJZ), Osmanlz Tarihleri I, istanbul1949, s. 3-28.
Abdiilkadir Ozcan
.;;iiphesiz Sultan II. Murad pek olumlu tesir birakmi.;>tir. O~ellikle Arapc;a ve Farsc;a'dan terciime edilen eserler arasmda standart tanhler~de vard1r. Yaz1c10glu Ali'nin ibn Blbi'den geni.;; ilavelerle yapt1g1 Tarih-i Al-i Selc;uk bunun giizel bir ornegidir.
Kurulu.;; devri tarih kaynaklan arasmda Tarihl !akvimler de onemli yer tutar. Oldukc;a eski bir gelenege sahip olan Islami donem astronomisinin son ornekleri olan bu eserler, miineccimler tarafmdan hazirlamr, burada onemli siyasi ve tabil olaylarm kronolojik listesi
verilirdi. Bu yoniiyle saray miineccimlerinin, ilk vak'aniivisler oldugu dii.;;iiniilebilir. En eskisi bu padi.;;ah doneminden kalan Takvim diizenlemesi II. Mehmed zamanmda da siirmii.;; ve bunlarm bir klsm1 giin iim iize ula.;;mi§tir3.
Anonim Tevar'ih-i Al-i Osman'lar da bu asrm vazgec;ilmez tarih
kaynaklanndand1r. II. Murad doneminde ba.;;layan isimsiz Tevar'ih Al-i
Osman yazma gelenegi daha sonra da devam etmi.;; ve bu tiir eserlerden birc;ogu giiniimiize ula.;;mi.;>tlr. ilk ciddi c;ah.;;maYI yapan Friedrich Giese'den sonra Anonim Tevar'ih-i Osman son Yillarda iki defa daha
yaYimlanmi.;>tir4. II. Murad devrinin bir ba.;;ka ozelligi, gazaname tiiriiniin ilk orneklerinin de kaleme almd1g1 donem olmas1d1r. Ka.;;ifi'nin
Farsc;a manzum Gazaname-i Rum'u ile, izladi ve Varna sava.;;larma dair
anonim mensur Gazavat-z Sultan Murad b. Mehemmed adh eser (haz.
Halil inalc1k- Mevlud Oguz, Ankara 1978) bu tiire iki ~iizelornektir. Bu padi.;;ah zamanmda ibn Blbi'den yapllan Tarih-i Al-i Selc;uk (veya
Oguzname) bir Anadolu Selc;uklulan tarihi olup II. Murad'm medhiyle
ba.;;lar.
Eski bir islam! gelenegin devam1 olarak, kazamlan bir zaferi; fethedilen bir beldeyi resmi ve ozel nitelikli ferman ve mektuplarla haric;te dost devlet hiikiimdarlarma, dahilde ise ta.;;ra idarecilerine bildirmek I<;m yazllmi§ ilk gazaname (veya gazavatname) ve fetihnameler de XV. yiizYildan kalmad1r. Y1ldmm Bayezid'e "S~ltan"
unvam kazand1ran 1396 Nigbolu zaferi ile 1444 Varna zaferi Islam
devletlerinin hiikiimdarlarma resmen bildirilmi.;;; Sultan II. Murad'm gazalan ise Gelibolulu Zaifi tarafmdan miistakil bir Gazaname'ye konu
3 htunbrLI'un Fethinden Once Yazzlmz§ Tarihi Takvimler (n9r. Osman Turan), Ankara 1954, ikinci baskz 1984; Osmanh Tarihine A it Takuimler (haz. Atszz), istanbul1961. .
4 F. Giese, Die altosmanischen anonymen Chroniken in Text und Ubersetzung, Tezl I: Text und
Variantenuerzeichnis, Breslau 1922, Teil II (Almancas1) Leipzig, 1925; Latin harfleriyle Tiirk~e ne9irleri; Nihat Azamat, Anonim Teuarih-i Al-i Osman, Istanbul 1992; Necdet Ozti.irk, Anonim Osmanh Kronigi, istanbul, 2000.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Ti.irlere Gene! Bi
olmu.;;tur. istanbul'un fethini m
gonderilen birc;ok resmi fetih seferlerini konu alan FetihnamE
istanbul1955) ise, Klvami tarafu sunulan ozel fetihname ornegidi
II. Murad adma yaz1lan Mura
eserdir.
istanbul'un fethini miitea ilk standart diinya ve Osmanh yapilmi§tir. $iikrullah'm, diiny
Behcetii't-tevar'ih'is ilk umumi
Diisturname'sinin6 onemi ise
Beylikleri'nden, ozellikle de A
olmas1d1r. Veziriazam Karamani
selat'ini'l-Osmaniyye'si ise kuru tarihidir7. Eserini iki risale halin
Mehmed'e; ikinci risalesinde is almakla, Osmanh tarihinin done1
Dogrudan Fatih devrinin tarihi ise, vekayiname tiiriiniin ilki kabl
Fatih devrinde tarih lit(
nitelikte olan saray tarihc;iligin
Fetihten sonra istanbul'a gelen saraya almmi§ ve kendilerine rna
5 937 (1530-31) )'llmda Mustafa Faris! ta
<;:evrilen bu eserin Osmanh Devleti'ne ait t Theodor Seif tarafmdan 1925 y!lmda M
cildinde (s. 63-128) ya)'lmlanm!iitlr. Nil
Osmanhlar'a ait bi:ili.imlerini Ti.irk<;:e olaral
ad1yla ne9retmi~tir (Osmanlz Tarihleri I, i~ 6 Bu eserin tarihl degeri olmayan ilkc;ag'da k Harizm~ah, Mogollar, Aydmogullan ve Os
i:insi:iz ve giri9siz olarak eski harflerle 19:
degerlendirmeler ve Aydznogullan ile k1~ c;ah~ma daha ya)'lmlamJ~tJr (Istanbul 193c metnini Irene Melikoff hazJrlamJ~ (Le D, 1954), son ne§rini ise Necdet Ozti.irk Diismmame-i En veri - Osmanh Tarihi Kz: 7 Mi.ikrimin Halil, "Mill! Tarihimize Dair Es
XIV/2 (79), s. 85-94; XIV/3 (So), s. 142-15.
Osmanlz ~arihleri I, istanbul1949, s. 323-: 8 Mehmed Arif, Tarih-i Ebulfeth, Istanbul 1:
H. Inalczk ile R. Murphey ise eserin tJI
Abdiilkadir Ozcan
.u tesir brrakmr§tir. bzellikle Arap<;a arasmda standart tarihler de vardrr.
ilavelerle yaptrgr Tarih-i Al-i Selr;uk
an arasmda Tarihl Takvimler de
gelenege sahip olan islam! donem )U eserler, miineccimler tarafmdan e tabil olaylarm kronolojik listesi imlerinin, ilk vak'aniivisler oldugu i§ah doneminden kalan Takvim a da siirmii§ ve bunlarm bir lusmr
n'lar da bu asrm vazge<;ilmez tarih 1inde ba§layan isimsiz Tevarih Al-i
.a devam etmi§ ve bu tiir eserlerden
ciddi <;ah§mayr yapan Friedrich
Osman son yrllarda iki defa daha
tin bir ba§ka ozelligi, gazaname
1lmdrgr donem olmasrdrr. Ka§ifi'nin
ile, izladi ve Varna sava§lanna dair furad b. Mehemmed adh eser (haz.
1978) bu tiire iki ~iizel ornektir. Bu
yaprlan Tarih-i Al-i Selr;uk (veya
1 tarihi olup II. Murad'm medhiyle
~vamr olarak, kazamlan bir zaferi;
~1 nitelikli ferman ve mektuplarla .a, dahilde ise ta§ra idarecilerine ~aname (veya gazavatname) ve
mad1r. Yrldmm Bayezid'e "Sultan"
;aferi ile 1444 Varna zaferi islam
~n bildirilmi§; Sultan II. Murad'm
an miistakil bir Gazaname'ye konu
~kuimler (n~r. Osman Turan), Ankara 1954, ikinci az. Ats1z), istanbul1961.
niken in Text und Ubersetzung, Tei/ I: Text und
lmancasi) Leipzig, 1925; Latin harfleriyle Ti.irkc;e
i Osman, istanbul 1992; Necdet Ozti.irk, Anonim
Osmanh Tarih Edebiyatmda Ti.irlere Gene] Bir Balu~ 131
olmu§tur. istanbul'un fethini miiteakip civar dost devlet ba§kanlarma
gi:inderilen bir<;ok resmi fetihname giiniimiize ula§illl§tlr. Fatih'in
seferlerini konu alan Fetihname-i Sultan Mehmed (n§r. Fr. Babinger,
istanbul1955) ise, Klvami tarafmdan 1490'da kaleme ahmp II. Bayezid'e
sunulan ozel fetihname ornegidir. Bedr-i Dil§ad b. Mehmed tarafmdan
II. Murad adma yaz1lan Muradname ise ansiklopedik bir manzum eserdir.
istanbul'un fethini miiteakip tarih yazrcrhgmda canlanma olmu§; ilk standart diinya ve Osmanh tarihi yazma denemeleri bu donemde
yap1lm1§tir. ~iikrullah'm, diinyanm yarat1h§mdan ba§lattlgr Fars<;a
Behcetii't-tevarfh'is ilk umumi tarih sayrlabilir. Enverl'nin Tiirk<;e Diisturname'sinin6 onemi ise Sasaniler'den, Mogollar'dan, Anadolu
Beylikleri'nden, ozellikle de Aydmogullan'ndan bahseden bir eser
olmasrd1r. Veziriazam Karamani Mehmed Pa§a'nm Arap<;a
Tevarfhii's-selatini'l-Osmaniyye'si ise kurulu§tan ba§layan ilk miistakil Osmanh tarihidir7. Eserini iki risale halinde yazan miiellif, ilkinde kurulu§tan II.
Mehmed'e; ikinci risalesinde ise bu padi§ah devri olaylanm kaleme
almakla, Osmanh tarihinin donemlere aynlmasmm da ilk ornegini verir.
Dogrudan Fatih devrinin tarihi olan Tursun Bey'in Tarih-i Ebiilfeth'i8
ise, vekayiname tiiriiniin ilki kabul edilebilir.
Fatih devrinde tarih literatiiriindeki as1l geli§me, yan resmi nitelikte olan saray tarih<;iliginin, yani §ehnameciligin ba§lamasrd1r.
Fetihten sonra istanbul'a gelen bir<;ok §air, II. Mehmed tarafmdan
saraya almml§ ve kendilerine maa§ baglanml§tlr. iran §ehnameciliginin
s 937 (1530-31) yilmda Mustafa Faris! tarafmdan baz1 degi!?ikler ve klsaltmalarla Ti.irkc;e'ye c;evrilen bu eserin Osmanh Devleti'ne ait boli.imi.i Farsc;a metin ve Almanca terci.imesiyle birlikte
Theodor Seif tarafmdan 1925 )'lhnda Mitteilungen zur osmannischen Geschichte'nin ikinci cildinde (s. 63-128) ya)'lmlanmi!?tir. Nihal Ats1z da eserin ba~ taraf1 ile eski Ti.irkler'e ve Osmanhlar'a ait boli.imlerini Ti.irkc;e olarak Dokuz Boylar Tiirkler ue Osmanh Sultan/an Tarihi ad1yla ne!?retmi!?tir (Osmanlz Tarihleri I, istanbul1949, s. 39-70).
Bu eserin tarihi degeri olmayan ilkc;ag'da kurulmu!? baz1 devletlerle ilgili klsimlan haric; Selc;uklu,
Harizm!?ah, Mogollar, Aydmogullan ve Osmanhlar'la ilgili boli.imleri Mi.ikrimin Halil tarafmdan onsoz ve giri!?siz olarak eski harflerle 1928 )'lhnda ne~redilmi!?tir. Aym na!?ir, eser hakkmda
degerlendirmeler ve Aydmogullan ile lusmm tarihi luymetine dair Medhal ad1yla aynca bir
c;ah~ma daha ya)'lmlami~tir (Istanbul1930). Eserin Aydmogullan'na ait klsmmm kar!?Ila!?tirmah metnini Irene Melikoff hazirlami!? (Le Destan d'Umur Pacha - Diisrurname-i Enueri, Paris
1954), son ne!?rini ise Necdet Ozti.irk gen;ekle!?tirmi!?tir (Fatih Deuri Kaynaklarmdan Diisrurname-i En veri- Osmanh Tarihi K1sm1, istanbul 2003.
7 Miikrimin Halil, "Mill! Tarihimize Dair Eski Bir Vesika", Tarih-i Osmani Enciimeni Mecmuas1,
XIV /2 (79), s. 85-94; XIV /3 (So), s. 142-155; ibrahim Hakkl Konyah, "Osmanh Sultan Ian tarihi",
Osmanh Tarihleri I, istanbul1949, s. 323-362.
8 Mehmed Arif, Tarih-i Ebu/feth, istanbul 1330; Mertol Tulum, Tarih-i Ebii'l-Feth, istanbul 1977, H. inalcik ile R. Murphey ise eserin tipkibasimi ile ingilizce terciimesini ya)'lmlami~lardir (Chicaco 1978).
132 Abdi1lkadir Ozcan
tesirinde kalarak devrin padi9ah1m oven bu 9airler, boylece Osmanh Tiirkiyesinde bu tiiriin de ilk orneklerini vermi§lerdir. Hamidi ve
~ehdl'nin eserleri kayrpsa da, Muall'nin Farsc;a Hi1nkO.rnO.me'si9 giiniimiize ula§IDI§tlr. Mehmed b. Hac1 Halil el-Konevi Fatih'in emriyle
yazd1g1 TO.rih-i Al-i Osman adh eserinde Osmanh ve Fatih oncesi donemler iizerinde k1saca durduktan sonra ozellikle Sultan Mehmed devri olaylarmdan bahseder10 Fatih devrinin bir ba§ka ozelligi, o zamana kadar yiiriirliikte alan orfi kanunlarm ilk defa tedvin edilmesidir. Osmanh te§kilat ve kaidelerinin ilk defa topland1g1 KanunnO.me-i Al-i Osman iizerindeki §iipheler taraf1m1zdan izale edilmi§ ve bu e9siz tarih kaynagmm mukayeseli ilmi ne§ri yapilmi§tlr11•
Diplomasi tarihinin bir numarah kaynag1 alan miin9eat mecmuas1 meydana getirme geleneginin de bu padi§ah doneminde ba9lad1gi soylenebilir. Giiniimiize boyle bir eser ula§ml§ ve
yayrmlanmi§tir12•
XV. yiizyrlm son hiikiimdan alan II. Bayezid devrinin (1481-1512), tarih yaz1c1hgmda istisnai bir yeri vard1r. Zira ilk standart Osmanh tarihleri alan ~Ikpa§azade'nin TevO.rzh-i Al-i Osman'I13, Ne9ri'nin KitO.b-1 CihO.nni1mO.'si14, idris-i Bitlisl'nin Farsc;a He§t Bihi§t'i1s ve ibn
Kemal'in TevO.rzh-i Al-i Osman'mm16 ilk yedi cildi bu donemde
yazilmi§tir.
9 Robert Aphegger, "Muiili'nin Hiinkarnamesi", istanbul Oniversitesi Edebiyat Fakiiltesi Tarih Dergisi (Istanbul1949), I/1, s. 145-166.
10 Robert Anhegger, "Mehmed b. Hac1 Halil el-Kunev1'nin Tarih-i Al-i Osman'1", aym dergi
(Istanbul1950-51), II/3-4, s. 51-66.
11 ~bdiilkadi_r Ozcan, "Fatih'in Te~kilat Kanunnamesi ve Nizam-1 Alem i<;in Karde~ Katli Meselesi", Istanbul Universitesi Edebiyat Faki1/tesi Tarih Dergisi, saYJ33, s. 7-56; a. mlf., "Fatih'in Te~kilat ve Te~rifat Kanunnamesi Hakkmda $iipheler ve Bunlarm izalesi", Sahn-1 Seman - Bilgi Dergisi
(MaYJS Haziran Temmuz 2ooo) sa)'l 1, s. 29-30; Fatih Sultan Mehmed, Kanunnilme-i Al-i
Osman, istanbul 2003.
12 I;_iltih Devrine Ait Mi1n$eilt ¥ecmuas.l (n~r. Necati Lugal- Adnan Erzi), istanbul1956.
13 A§lkpa§azilde Tarihi (n~r. Ali Bey), Istanbul1332; Friedrich Giese, Die altosmanische Chronik
des As1kpasaziide, Leipzig 1929; ~1kpa~aoglu Ahmed ~J!d, "Tevarih-i Al-i Osman" (n§r. <;:ift"ioglu N. Ats1z), Osmanl! Tarihleri I, istanbul1949, s. 77-294.
l4 Mehmed Ne~ri, Kitilb-1 Cihan-nilmil - Ne$ri Tarihi, I-II (n~r. Faik Re~it Unat - Mehmed A. Kiiymen), Ankara 1949, 1957; faksimile ne~ir Fr. Taeschner, Leipzig 1951.
IS Miiellifin oglu tarafmdan Ebiilfazl Mehmed Efendi tarafmdan zeyli yap1lan bu eserin 1146
(1733-34) )'llmda Abdiilbaki Sadi tarafmdan eksik terciimesi yapilmi~, fakat tamam1 iizerinde heniiz bir "ah~ma yapilma!fii~tlr. Abdiilkadir Ozcan, "He~t Bihi~t", Tiirkiye Diyanet Vakfi js[ilm Ansiklopedisi (DIA), XVII, 271-273; aym miiellif (a. mlf.), "idris-i Bitlis!", aym eser, XXI, 485-488.
16 ibn-i Kemal, Tevilrih-iA/-i Osma~, I. Defter; aym eser, II. Defter (n~r. !;)erafettin Turan), Ankara
1970, 1983; IV. Defter (n~r. Koji Imazawa), Ankara 2000; VII. Defter, (n~r. $ Turan), Ankara, 1957·
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! E
Giiniimiize ula§mayar yararlanmas1, <;elebi Mehmed'c gordiiklerini degerlendirmesi; < bak1mmdan yan destamms1, y
Tarihi'nin TevO.rzh-i Al-i Osman ve Arap tarihc;ilik ekollerinin tt edilen bu eser, XIX. yiizyrlda Ha gozde tarihlerden olmu§tur. 1' tenkidi tarih olarak kabul edilir. A§lkpa§azO.de Tarihi'nin adeta Bitlisl'nin ise Osmanh tarihc;ileri ba9layan He§t Bihi§t, TevO.rzh-i. belagath ve miibalagah iran ta sebep olmu§tur. Gerc;ekten bu e~
sonraki tarihc;iler iizerinde etk)
c,:1kan resmi devlet tarihc;ileri ola altmda, konu ba§hklanm genelli XV. yiizyrlda Oruc; (Hann Edirneli iic; tarihc;i TevO.rzh-i orneklerini vermi§lerdir. Kemal Necdet Ozti.irk, Ankara 2001) a1
kaleme almi§tir.
II. Bayezid devrinde sadE
de yazilmi§tlr. Anonim MenO.kli KutbnO.me'si (haz. ibrahim Olgu ile II. Mehmed ve II. Bayezid Bey'in gazalanm veren ve Pr) GazavatnO.me (n§r. Agah S1rn ornekleridir. Cern Sultan adma I ise mahiyeti mec;hul OguznO.me'c XVI. yi1zy1l
XVI. yiizyrl, Osmanh tar orneklerinin verildigi bir as1r 1
17 Yat;;ar Yiicel - Halil Erdogan Cengiz, "Ril
XIV /18, s. 359 vd.
18 Agah S1rr1 Levend, Gazaviltnilme/er ve M 19 Bayath Mahmud Oglu Hasan, "Cilm-1 C
Abdulkadir Ozcan
oven bu ~airier, boylece Osmanh teklerini vermi~lerdir. Hamidi ve
[uall'nin Fars<;a Hi1nkarname'si9
3.Cl Halil el-Konevi Fatih'in emriyle
serinde Osmanh ve Fatih oncesi n sonra ozellikle Sultan Mehmed
evrinin bir ba~ka ozelligi, o zamana
arm ilk defa tedvin edilmesidir.
defa topland1g1 Kanunndme-i Al-i
~dan izale edilmi~ ve bu e~siz tarih
tlmi~tlr11•
umarah kaynagi alan miin~eat
:ginin de bu padi~ah doneminde
boyle bir eser ula~mi~ ve
olan II. Bayezid devrinin
(1481-eri vard1r. Zira ilk standart Osmanh
vdr'ih-i Al-i Osman'I13, Ne~ri'nin
;l'nin Fars<;a He§t Bihi§t'N ve ibn
m 16 ilk yedi cildi bu donemde
istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Tarih
-Kunevi'nin Tarih-i Al-i Osman'z", aym dergi
~si ve Nizam-z Alem ic;in Karde~ Katli Meselesi",
>ergisi, sa}'! 33, s. 7-56; a. mlf., "Fatih'in Te~kilat
Bunlarm izalesi", Sahn-z Seman - Bilgi Dergisi
30; Fatih Sultan Mehmed, Kanunname-i Al-i
ti Lugal-Adnan Erzi), istanbul1956.
12; Friedrich Giese, Die altosmanische Chronik 1 Ahmed ~zkl, "Tevarih-i Al-i Osman" (n~r. 11949, s. 77-294
-arihi, I-II (n~r. Faik Re~it Unat - Mehmed A. raeschner, Leipzig 1951.
:ii tarafindan zeyli yapzlan bu eserin 1146
(1733-mesi yapzlmz~, fakat tamamz iizerinde heniiz bir
le~t Bihi~t", Tiirkiye Diyanet Vakfi jsfam
· (a. mlf.), "idris-i Bitlis!", aym eser, XXI,
485-z eser, II. Defter (~r. ~erafettin Turan), Ankara
ara 2000; VII. Defter, (n!jr. ~ Turan), Ankara,
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! Bir Bakz~ 133
Giiniimiize ula~mayan Yah~i Fakih'in Mendkzb'mdan
yararlanmas1, <;elebi Mehmed'den itibaren bir<;ok sava~a katilmas1 ve
gordiiklerini degerlendirmesi; daha sonraki tarih<;ilere kaynak olmas1 bak1mmdan yan destamms1, yan gazaname tarzmdaki A§Ikpa§azdde Tarihi'nin Tevdrzh-i Al-i Osman'lar i<;inde miistesna bir yeri vard1r. iran
ve Arap tarih<;ilik ekollerinin tesiriyle hafife ahnarak uzun siire ihmal edilen bu eser, XIX. yiizyrlda Hammer'in literatiiriine girmesinden sonra gozde tarihlerden olmu~tur. Ne~ri'nin Kitdb-z Cihanni1md's1 ise ilk
tenkid1 tarih olarak kabul edilir. Ger<;ekten kurulu~tan ba~layan bu eser,
A§Ikpa§azdde Tarihi'nin adeta sistemle~tirilmi~ ~ekli gibidir. idris-i
Bitlisi'nin ise Osmanh tarih<;ileri arasmda ayn bir yeri vard1r. Kurulu~tan
ba~layan He§t Bihi§t, Tevdr'ih-i Al-i Osmanlar tarzmda olmakla birlikte, belagath ve miibalagah iran tarih yazarhgmm Osmanhlar'a girmesine
sebep olmu~tur. Ger<;ekten bu eser ifade ve iish1p bakimlarmdan da daha
sonraki tarih<;iler iizerinde etkili olmu~; hatta XVIII. yiizyrlda ortaya
<;Ikan resm1 devlet tarih<;ileri alan vak' aniivisler bile He§t Bihi§t'in tesiri
altmda, konu ba~hklanm genellikle Fars<;a veya yan Fars<;a yazmi~lardir.
XV. yiizyrlda Oru<; (Hannover 1925), Ruhi17 ve Bihi~t1 adlarmdaki
Edirneli ii<; tarih<;i Tevdrzh-i Al-i Osman yazma geleneginin diger orneklerini vermi~lerdir. Kemal admda bir tarih<;i ise Seldnnndme (n~r.
Necdet Oztiirk, Ankara 2001) admda genel bir manzum Osmanh tarihi
kaleme almi~tir.
II. Bayezid devrinde sadece bir olaya mahsus monografik eserler
de yazilmi~tlr. Anonim Mendkzb-z Sultan Bayezid18 ; Uzun Firdevsl'nin
Kutbndme'si (haz. ibrahim Olgun- ismet Parmaks1zoglu, Ankara 1980)
ile II. Mehmed ve II. Bayezid devri akinc1 beylerinden Mihaloglu Ali
Bey'in gazalanm veren ve Prizrenli Suz1 tarafmdan kaleme alman
Gazavatndme (n~r. Agah S1rn Levend, Ankara 1956) bu tiiriin giizel
ornekleridir. Cern Sultan adma Bayati Hasan'm yazd1g1 Cdm-1 Cem-dyzn
ise mahiyeti me<;hul Oguzndme'den ozetlenmi~ bir eserdir19.
XVI. yi1zyzl
XVI. yiizyrl, Osmanh tarih literatiiriiniin her bak1mdan zengin orneklerinin verildigi bir as1r olmu~tur. Eski gelenegin devami alan
17 Ya~ar Yiicel - Halil Erdogan Cengiz, "Ruhi Tarihi", Tiirk Tarih Kurumu, Belgeler (1989-1992),
XIV /18, s. 359 vd.
1s Agah Szrn Levend, Gazavatnameler ve Mihalog/u Ali Bey'in Gazavatnamesi, Ankara 1956; s. 19.
l9 Bayath Mahmud Oglu Hasan, "Cam-z Cem-Ay!n" (sadele!jtiren: Klrzwglu Fahrettin) Osmanll
134 Abdiilkadir 6zcan
gazavatnameler Yavuz ~ultan Selim dev~inde 5_,el~mnamf! ~m~mi. a.d~
altmda toplanabilir20• Ilki, daha Yavuz un saghgmda Idns-1 B1ths1
tarafmdan yaz1lan bu tiiriin 20 civannda ornegi bulunmaktad1r. Hatta
bu padi§ahm oliimiinden sonra Selimname teli~ne de~am edilme~i,
adeta bir Yavuz mitos'unun ortaya t;Iktlgml gostermektedlr.
Selimnamelerin bir klsm1 yaYimlanmi§tir. Giineydogu Anadolu,
Ortadogu, Arabistan ve M1s1r'I ilhak eden Sultan Selim doneminin bir
ba§ka ozelligi, Osmanh tarih yaziCihgmda Arap ekoliiniin ba§lad~gl. bi~
devir olmas1d1r. XVI. yiizYilda bu ekoliin ba§hca temsllc1len
Ta§koprizade Ahmed ve Cenabl: Mustafa efendilerdir.
Saltanat1 yanm asra yalda§an Kanuni Sultan Siileyman devrinde
de c;e§itli tiirlerde tarihler kaleme almmi§tlr .. Eski gelenegin devam1
olarak Osmanh tarihini umumi diinya ve Islam tarihinin devaAmi
tarzmda ele alan eserler yanmda, kurulu§tan ba§layan Tevarzh-i Al-i
Osman'lar yazllmi§; Yavuz devri~in Selimnameleri bu donemde yerini
Siileymannamelere birakmi§tir21• Ifade ve iislup biraz daha agirla§mi§tir.
H1lkatten ba§layan eserlere, Matrakc;1 Nasuh'un Mecma
'u't-tevarzh'i, Ramazanzade Mehmed'in Tarih-i Ni~andsi22 ve Muslihiddin
Larl:'nin Mir'atii'l-edvar'I; Tevar'ih-i Al-i Osman'lara ise Hadl:dl'nin (n§r.
Necdet Oztiirk, istanbul 1991) manzum, Muhyiddin Mehmed'in23 ve
Liitfi Pa§a'nm24 mensur eserleri ornek gosterilebilir.
Uzun siiren Kanuni doneminin tamamm1 ihtiva eden
Siileymanname yani Kanuni devri tarihc;esi yoktur. En kapsamhs1 alan
Celalzade Mustafa'nm Tabakatii'l-memalik'i (faksimile n§r. Petra
Kappert, Wiesbaden 1981) bile 1554 Yilma kadar gelir. Diger
Siileymannamelerden baziSllll Bostan <;elebi, Celalzade Salih, Gubari,
Mahreml:, Hakl:, Eyyfibi ve Senal: yazmi§tir.
20 $ehabeddin Tekindag, "Selimnameler", Tarih Enstitiisii Dergisi (Ekim 1970), sayJ: 1, s. 197-230. 21 Abdiilkadir bzcan, "Kanuni Doneminin Tarihleri: Siileymannameler", Tarih ve Medeniyet
(Nisan 1995), sayJ 14, s. 40-41; $efaettin Severcan, "Si.ileymannameler", Osmaniz, Ankara 1999, VIII, 301-317.
22 Bu eser istanbul'da 1279 ve 1290 yJllarmda iki defa basJlm19, Enver Ya~arba9 tarafmdan
sadele9tirilerek yayJmlanm19t1r (istanbul, 1983).
23 Muhyiddin Mehmed'in Tdrih-i Al-i Osman'mm birinci metni Leunclavius tarafmdan once
Latince'ye <;evrilmi~ ve 1588 ve 1596 yJliannda Frankfurt'ta; bu arada yine aym ki~i tarafmdan
Almanca'ya <;evrilerek 1590 yJlmda yine aym yerde 1590'da ne9redilmi9; daha tafsilath metni ise ertesi y1l Frankfurt'ta yayJmlanm19!1r. Eserin tamam1 1595 senesinde Frankfurt'ta yayJmlanml!?llr.
24 Tevdr'ih-i Al-i Osman (n~r. Ali Bey), istanbul 1341; bunun M. Serhan Tay9i tarafmdan yaplian
indeks ilavesiyle faksimilesi istanbul'da 1990'da ger<;ekle~tirilmi9tir.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Ti.irlere Gene! I
Aynca bu hiikiimdann l
olmu§tur. Ezciimle, Belgrad'm,
almmas1yla ilgili olarak Belgr
Sigetvarname tiirleri ortaya c;1
Pa§a'mn sefer ve zaferleriyle il:
ayn bir grup olu§turur. Fatih
resml: ~ehnameniivl:slik, Kanuni
Arifi ve Eflatun ~irvani gibi ornelderini vermi§lerdir.
XVI. yiizYilda aynca §eh
yeni bir tiir ortaya c;Ikmi§tir. §ehrengiz ad1 altmda toplana
Pri§itineli Mesl:hi ile Bahkesi
Fakl:ri'nin istanbul'a; Lamil: f
yazd1ldan te§kil eder. ilk mer
istanbul'u (haz. Nermin Suner
Latlfi kaleme almi§tir.
II. Selim devrinin en c
Klbns'm fethiyle ilgili Vusull2s, l
tiirii eserleri ise ayn bir grup olu~
XVI. yiizYilm as1l biiyiik t
ve III. Mehmed donemlerind1
Aylemii'z-zahir'i, Gelibolulu Mt tarihinin; Hoca Sadeddin Efer
Zaim'in Cami 'ii't-tevar'ih'i, Tev
ornekleridir. Eflatun ~irvani'nin l
Farsc;a Hiinername minyatiirlii t. Mustafa ise, adma izafetle bili
olaylanm tafsil eder2s. Geliboluh ba§ka monografik eserler de Siileyman'm ogullan Selim
miicadelesini Nadirii'l-meharib'd
Selim'in ciilusunu Heft Meclis'te
25 Necdet bzti.irk, "Kad1zade Vusull Mehmed
(Ekim 1987), sayJ so, s. 9-108.
26 Bu eserin h1lkatten istanbul'un fethine kad
yayJmlanmJ~tJr. Kalan k1smJ ise Kayseri'de
2
7 istanbul'da 1279-1280 yJliannda ne9redi
sadele9tirilmi9i be9 cilt halinde 1974 1979}
2s Selaniki Mustafa Efendi, Tdrih-i Seldniki Ankara 1999.
Abdu/kadir 6zcan
devrinde Selimname umumi ad1
:avuz'un saghgmda idris-i Bitlis! rmda ornegi bulunmaktad1r. Hatta
limname telifine devam edilmesi,
Jrtaya <;1kt1gm1 gostermektedir. llanm1~t1r. Gi.ineydogu Anadolu, eden Sultan Selim doneminin bir
gmda Arap ekoli.ini.in ba~lad1g1 bir
bu ekoli.in ba~hca temsilcileri
afa efendilerdir.
Kanuni Sultan Si.ileyman devrinde
almm1~t1r. Eski gelenegin devam1
i.inya ve islam tarihinin devam1
~urulu~tan ba~layan Tevarl.h-i Al-i
Selimnameleri bu donemde yerini
ie ve i.islup biraz daha agirla~m1~t1r.
Matrak<;1 Nasuh'un Mecma
'u't-Tarih-i Nifjancz'si22 ve Muslihiddin d..Z-i Osman'lara ise Hadidi'nin (n~r.
tzum, Muhyiddin Mehmed'in23 ve
< gosterilebilir.
eminin tamamm1 ihtiva eden
rih<;esi yoktur. En kapsamhs1 olan
memalik'i (faksimile n~r. Petra
1554 yrlma kadar gelir. Diger n <;elebi, Celalzade Salih, Gubari, u~t1r.
tstitiisu Dergisi (Ekim 1970), sa)'!: 1, s. 197-230.
1leri: Si.ileymannameler", Tarih ve Medeniyet
an, "Si.ileymannameler", Osmaniz, Ankara 1999,
iki defa bas!lmz~, Enver Ya~arba~ tarafmdan
m birinci metni Leunclavius tarafmdan once
Frankfurt'ta; bu arada yine aym ki~i tarafmdan
de 1590'da ne~redilmi~; daha tafsilath metni ise
~rin tamamz 1595 senesinde Frankfurt'ta
!41; bunun M. Serhan Tay~i tarafmdan yap!lan
~en;ekle~tirilmi~tir.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! Bir Bakz~ 135
Aynca bu hi.iki.imdann baz1 seferleri, mi.istakil eserlere de konu
olmu~tur. Ezci.imle, Belgrad'm, Rodos'un, Macaristan'm ve Sigetvar'm
almmas1yla ilgili olarak Belgradname, Rodosname, Mohac;name ve
Sigetvarname ti.irleri ortaya <;1km1~t1r. Bu arada Barbaros Hayreddin
Pa~a'nm sefer ve zaferleriyle ilgili eserler adeta Barbarosname ad1yla
ayn bir grup olu~turur. Fatih devrinde ba~lad1g1m belirttigimiz yan
resmi .Sehnameni.ivislik, Kanuni doneminde daha da oturmu~, Fethullah
Arifi ve Eflatun .Sirvani gibi ~ehnameciler bu ti.iri.in Fars<;a gi.izel
orneklerini vermi~lerdir.
XVI. yi.izyrlda aynca ~ehir tarihlerin kategorisine alabilecegimiz yeni bir ti.ir ortaya <;1km1~tlr. Bir ~ehrin gi.izelligini tasvir eden ve
9ehrengiz ad1 altmda toplanan eserlerin ilk manzum orneklerini
Pri~itineli Mesihi ile Bahkesirli Zati'nin Edirne'ye, Kalkandelenli Fakirl'nin istanbul'a; Lamii ile ~1k <;elebi'nin ise Bursa'ya dair
yazd1klan te~kil eder. ilk mensur ~ehir tarihi sayrlabilecek Evsaj-z istanbul'u (haz. Nermin Suner Pekin, istanbul 1977) ise Kastamonulu
Latifi kaleme alm1~t1r.
II. Selim devrinin en onemli siyasi ve asker! hadisesi olan
Klbns'm fethiyle ilgili Vusull2s, Usuli, .Serifi, Piri ve Zireki'nin gazaname
tiiri.i eserleri ise ayn bir grup olu~turacak kadar vard1r.
XVI. yi.izyrlm as1l bi.iyi.ik tarihleri bu asnn sonlarmda III. Murad ve III. Mehmed donemlerinde yaz1lm1~tir. Cenabi'nin Arap<;a el-Aylemi1'z-zahir'i, Gelibolulu Mustafa Ali'nin Ki1nhi1'l-ahbar'I26 di.inya
tarihinin; Hoca Sadeddin Efendi'nin Taci1't-tevarih'i27 ile Mehmed
Zaim'in Cami 'i1't-tevarih'i, Tevarih-i Al-i Osman geleneginin gi.izel
ornekleridir. Eflatun .Sirvanl'nin ba~layrp Seyyid Lokman'm tamamlad1g1
Fars<;a Hi1nername minyati.irli.i tarih<;iligin bir ba~ka ornegidir. Selaniki
Mustafa ise, adma izafetle bilinen eserinde 1563-1600 yrllan aras1
olaylanm tafsil eder28 • Gelibolulu Mustafa Ali, amlan bi.iyi.ik kitabmdan ba~ka monografik eserler de kaleme alm1~t1r. Ezci.imle, Kanuni
Siileyman'm ogullan Selim ile Bayezid'in arasmdaki saltanat mi.icadelesini Nadiri1'l-meharib'de; Sultan Si.ileyman'm oli.imi.ini.i ve II.
Selim'in ci.ilusunu Heft Meclis'te (istanbul 1316); Lala Mustafa Pa~a'nm
25 Necdet Ozti.irk, "Kadzziide VusU!i Mehmed <;elebi ve Selimnamesi", TUrk Dunyasz Arw;tzrmalarz
(Ekim 1987), sayz so, s. 9-108.
26 Bu eserin hzlkatten istanbul'un fethine kadar gelen ktsmz be~ cilt halinde istanbul'da (1277-1285)
ya)'lmlanmz~tzr. Kalan kzsmz ise Kayseri'de kzszm kzszm ne~redilmektedir.
27 istanbul'da 1279-1280 ytllannda ne~redilen bu eserin i. Parmakszzoglu tarafmdan yapilan
sadele~tirilmi~i be~ cilt halinde 1974 1979 )'Ill an arsmda Ankara'da ya)'lmlanmz~tzr.
2s Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Se/aniki (n~r. Mehmet ip~irli), I-II, istanbul 1989; aym na~ir,
Abdiilkadir Ozcan
dogu sava~?lanm Nusretname'de; halefi Koca Sinan Pa~?a'mn Giircistan seferini Fursatname'de; III. Mehmed'in siinnet diigiiniinii nazmen
Cami 'ii'l-buhur der-Mecalis-i sur'da (n~?r. Ali Oztekin, Ankara 1996);
baz1 islam devletlerinin yiikseli~? ve <;okii~? sebeplerini Fusul-i hall ii akd
adh eserinde; M1s1r ve Kahire'nin klsa bir tarih<;esini
Halatii'l-Kahire'de29 ele almi~?tlr. Ahlak, siyaset ve adaba dair eserleri de bulunan
All'nin Tiirk<;e, Arap<;a ve Fars<;a yazd1g1 <;ok sayida edebi eserleri de vardir3°.
Ba~?ta Rumuzl'nin Yrmen'de Osmanh idaresinin kurulmasiYla ilgili Tarih-i Yemen'i (n~?r. Hulusi Yavuz, Ankara 2003) olmak iizere
<;e~?itli sefer, zafer ve fetihlerle ilgili monografilerin da yazlld1g1 XVI.
yiizyilm tarih edebiyatmm bir ba~?ka biiyiik eseri ise, Feridun Ahmed Bey tarafmdan resmi yaZI~?malarm bir araya getirilmesinden olu~?an
Miin§eatii's-selatin'dir (istanbul1264-1265, 1274-1275). Yine XVI as1rda
ilk ornekleri giiniimiize ula~?an biyografya be bibliyografyalar da tarih
literatiiriiniin vazge<;ilmez tiirleridir. Ger<;i islam tarihinin siyer
geleneginin tipik orneklerinden Siileyman <;elebi'nin Ves'iletii'n-necat
adh Mevlid'i ile jskendername ve Hamzaname gibi eserler daha onceden yazilmi~?Sa da, ger<;ek manada ozgiin biyografik eserler XVI.
as1rda kaleme almmi~?tlr. Ta~?k6prizade'nin Arap<;a Nevadirii'l-ahbar'I ile
e§-$ekaiku'n-Nu 'maniyye'si31; Ali'nin sanatkarlara dair Menakzb-z
Hiinerveran'l biyografi tiiriiniin tipik 6rnekleridir32•
Bu asrm bir ba~?ka biyografi dah, Araplarm tabakat, iran'm ise tezkire geleneginin uzant1s1 sayilabilecek tezkirelerdir. ~airlerle ilgili ilk eser, Sehi Bey'in He§t Bihi§t'idir33. Daha sonra bunu LatJ:fi34, Kmahzade
Hasan3s, Beyani36, Ahdi ve A;nk <;elebi'nin tezkireleri takip etmi~?tir.
29 A. Tietze, Mustafo , 'Ali's Description of Cairo of 1599; Wien 1975; eserin sadele~tirilrni~ yayJm
ise Or han $aik Gokyay tarafmdan yapilrni~tir (Ankara, 1984.
3° ~arnell H. Fleischer, Tarihr;i Mu_stafa Ali - Bir Osmpnil Aydm ve BiirokrCftl ( trc. Ayla Orta<;),
Istanbul1996; Bekir Kiitiikoglu, Orner FarukAkiin, "All Mustafa Efendi", DIA, II, 414-421.
3l Daha rniiellifinin saghgmda Ti.irk<;e'ye <;evrilen et?-$ekaiku'n-Nu 'maniyye'nin bin;ak zeyli
yapiirni~tir. Bunlann en onernlisi ve klyrnetlisi alan ve her baklrndan ashm ge<;en terciime
Mecdl'nin Hadaiku't?akaik'! alup 1269'da istanbul'da ya)'lmlanmi~tlr. Bunun onsoz ve indeks ilavesi edilen tipkibasirni ise Abdiilkadir bzcan tarafmdan $akaik-I Nu' rnaniye Zeyilleri serisinin
birinci kitab1 alarak ne~redilmi~tir (istanbul 1989). Diger rniiteselsil zeyillerinden a~ag1da si:iz edilecektir.
32 ibniilernin Mahmud Kemal tarafmdan ne~redilen (istanbul 1926) bu eserin Mi.ijgan Curnbur
tarafmdan yapilan sadele~tirilrni~ rnetni 1982 yilmda Ankara'da ya)'lrnlanmi~tlr.
33 Mehrned $iikrii tarafmdan istanbul 1325'te ne~redilen bu eserin tipkibasirnim bir incelerne ile
Giinay Kut (Harward 1978) ger<;ekle~tirrni~; sadele~tirilmi~ ne~rini ise M. isen yapm1~tlr
(Istanbul 1980).
34 Tezkiretii'!?-!?Uara, istanbul1314; Latifi Tezkiresi (haz. Mustafa isen), Ankara 1990. 3s Tezkiretii'!?-!?uara (n~r. ibrahirn Kutluk, Ankara 1978.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! E
Aynca evliya tezkirelerinin de
t
Yine biyografi tiiriiniin menah
terciimeler yapilmi~?tlr.
Bibliyografya dalmda y<
Ahmed'in Mijtahii's-saade'si gil
tarafmdan Mevzftatii'l-ulUm ac 1328; ilk boliimiin Almancas1, tJ
<;evrilen bu eser daha sonra bir<;c
Yine islam! edebiyat1 nasihatname tiiriiniin ilk ornek
<;Ikmi~?tlr. idris-i Bitlisl'nin K1 Pa~?a'nm Asqfname'si3B, Hasan
All'nin Nushatii'l-miilftk4° adh E
miilftk41 da bu asrm sonlarmda k
~air Nev'l'nin Netayicii'i
asrm ansiklopedik eserlerindend
Evsaj-z jstanbul'u da ilk 9ehir 1
siinnet diigiinlerini yans1tan ~
sonlarmda ortaya <;Ikmi§tlr. Bir tarih literatiirii olar
ornegini Sergiize§t-i Zaifi ad1yla
yiizyila ait Barbaros'un sefer
H ayreddin Pa§a da bu veziri
edilebilir. Aym 9ekilde Macunc
Malta's1 ile ~ehrizor beylerinder
Irak'ta vukua gelen siyasi ve aske ornekleridir.
Olaylann, ozellikle seferl( tiiriiniin ilk ornegi de bu aslrda
36 Tezkiretii'!?-!?Uara (n~r. i. Kutluk) , Ankara 37 Hasan Tevekkull tarafi.ndan Fars<;a'dan ' ya)'lmlanmi~tlr (Osmanl! Kanunnameleri, 38 Ne§irleri i<;in bk. Mehrnet ip~irli, "Asafnarr 39 Degerlendirmesi ve ne~irleri hakklnda bk.
Ait Eseri", Tarih Enstitiisii Dergisi, sayJ : 11 40 A. Tietze, Mustafo All's Counsel for Sultan~ 4l <?smanh D.evlet Te~kilatma Dair Eserler (A.! 42 Ilimlerin Ozii ad1yla ne~reden Orner Taiga)
Abdiilkadir Ozcan
efi Koca Sinan Pa;;a'nm Giircistan
. ed'in sunnet diigiiniinii nazmen
(n~r. Ali Oztekin, Ankara 1996);
)kii~ sebeplerini Fusul-i hall i1 akd
1 klsa bir tarihc;esini
HO.ZO.til'l-t ve adaba dair eserleri de bulunan ~d1g1 c;ok saYJda edebi eserleri de Osmanh idaresinin kurulmas1yla
avuz, Ankara 2003) olmak iizere monografilerin da yazild1g1 XVI.
Liyiik eseri ise, Feridun Allmed Bey
· araya getirilmesinden olu~an
·1265, 1274-1275). Yine XVI as1rda
rafya be bibliyografyalar da tarih
r. Gerc;i islam tarihinin siyer yman <;elebi'nin Vesfletil'n-necO.t
H amzanO.me gibi eserler daha
da ozgiin biyografik eserler XVI. !'nin Arapc;a NevO.diri1'l-ahbO.r'I ile
n sanatkarlara dair MenO.kzb-z
irnekleridir32 •
ali, Araplann tabakat, iran'm ise
:ek tezkirelerdir. ~airlerle ilgili ilk ha sonra bunu Latlfi34, Kmahzade
~bi'nin tezkireleri takip etmi~tir.
·1599; Wien 1975; eserin sadele~tirilmi~ yayim
:ara, 1984.
lsmanlz Aydm ve Biirokratz ( trc. Ayla Ortac;),
1, "Ali Mustafa Efendi", DiA, II, 414-421.
1 e:j-$ekiiiku'n-Nu 'mdniyye'nin birc;ok zeyli
olan ve her baklmdan ashm gec;:en terciime
1l'da yayimlanmJ~tir. Bunun onsoz ve indeks
afmdan ~akaik-1 Nu' maniye Zeyilleri serisinin
~). Diger miiteselsil zeyillerinden a~ag1da soz
1 (istanbul 1926) bu eserin Miijgan Cumbur
da Ankara'da yayim!anmJ~tir.
dilen bu eserin tipklbasJmmJ bir inceleme ile
idele~tirilmi~ ne~rini ise M. isen yapm1~t1r 1az. Mustafa isen), Ankara 1990.
78.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! Bir Bak1~ 137
Aynca evliya tezkirelerinin de bol orneklerinin verildigini belirtmeliyiz .
Yine biyografi tiiriiniin menak1bname ve vefeyat dallannda da telif ve
tercumeler yapilmi~tlr.
Bibliyografya dalmda yaz1lm1~ belki de tek eser, Ta~koprizade Ahmed'in MiftO.hi1's-saO.de'si gibidir. Miiellifin oglu Kemaleddin Efendi
tarafmdan MevzU.O.til'l-ulUm ad1yla (1-11, istanbul 1313; Haydarabad
1328; ilk boliimiin Almancas1, trc. 0. Rescher, istanbul 1934) Tiirkc;e'ye
~evrilen bu eser daha sonra birc;ok esere kaynak olmu~tur.
Yine islami edebiyatm devam1 olan siyasetname veya
nasihatname tiiriiniin ilk ornekleri Osmanhlar'da XVI. yiizYJlda ortaya
~Ikmi~tlr. idris-i Bitlisi'nin Kanun-z $ehin~O.hl'si37, Sadrazam Liitfi
Pa§a'nm A.saftz8.me'si38, Hasan Kafi'nin Usuli1'l-hikem'i39 ve Gelibolulu
Ali'nin Nushatil'l-mi1ZO.k4° adh eserleri d1~mda miiellifi mec;hul
Hzrzi1'l-millUk41 da bu asrm sonlarmda kaleme almmi~tlr.
~air Nev'l'nin NetO.yici1'l-filnun ve mehO.sini1'l-mi1run'u42 ise bu
asrm ansiklopedik eserlerindendir. Keza, yukanda sozii edilen Latifi'nin
EvsO.f-z istanbul'u da ilk ~ehir tarihi olarak kabul edilebilir. Sultan ve
siinnet diigiinlerini yans1tan surname tiirii de ilk defa bu asrm sonlarmda ortaya <;Ikmi~tlr.
Bir tarih literatiirii olarak Osmanhlar'da hat1rat tiiriiniin ilk i:irnegini Sergiize~t-i Zaifi adJYla Zaifi mahlash bir ~air vermi~tir. Yine bu
ylizYJla ait Barbaros'un sefer ve zaferlerini konu alan GazavO.t-z
Hayreddin Pa~a da bu vezirin agzmdan yaz1lm1~ hatlralar kabul
edilebilir. Aym ~ekilde Macuncuzade Mustafa'nm Sergiize~t-i Esfr-i
Malta's! ile ~ehrizor beylerinden Me'mun'un 1534-1555 YJllan arasmda
Irak'ta vukua gelen siyasi ve asker! olaylara dair hatlralan bu tiiriin diger
i:irnekleridir.
Olaylarm, ozellikle seferlerin giin giin kaleme almd1g1 Ruzname tiiriiniin ilk ornegi de bu as1rda verilmi~; Yavuz Sultan Selim'in M1s1r
36 Tezkiretii':j-:juarii (n~r. i. Kutluk) , Ankara 1997.
37 Hasan Tevekkuli tarafindan Farsc;:a'dan Tiirkc;:e'ye c;:evrilen bu eser, A. Akgiindiiz tarafmdan
yayJm!anmJ~tlr (Osmanh Kanunniimeleri, istanbul1991, III, 13-84.
38 Ne!?irleri ic;in bk. Mehmet ip~irli, "Asafname", DiA, III, 456.
39 Degerlendirmesi ve ne~irleri hakklnda bk. M. ip~irli, "Hasan Kil.fi el-Akhisari ve Devlet Diizenine
Ait Eseri", Tarih Enstitiisii Dergisi, sayi : 10-11 (1981), s. 239-278.
4° A. Tietze, Mustafo Ali's Counsel for Sultans of 1581, I-II, Wien 1979, 1982.
4' Osmanh Devlet Te~kilatma Dair Eserler (Ankara 1988) ic;inde n~r. Ya~ar Yiicel, s. 171 vd.
Abdiilkadir Ozcan
seferi Haydar <;elebi tarafmdan Haydar (:elebi Ruznfimesi adiJla kaleme
almnm;>43, boylece Osmanh tarih literatiiriine yeni bir tiir eklenmi§tir.
XVII. yuzyil
ifade ve iish1p baklmmdan daha da ag1rla§an XVII. yiizYilda, eski
gelenegin devam1 niteliginde Katib <;elebi Takvzmu't-tevfirzh ve Fezleketil't-tevfirzh adh Arap<;a, Bosnah Hiiseyin Efendi Bedfiyi 'il' l-vekayi44, Kara<;elebizade Abdiilaziz Efendi Ravzatil'l-ebrfir (Bulak 1248) ve Miineccimba§I Ahmed Dede ise Cfimi 'u'duvel =Sahfiijii'l-ahbar
(istanbul 1285) adh diinya tarihlerini kaleme alm1§lard1r. Solakzade
Mehmed HemdemJ:4s, Abdurrahman Hibrl: vs. taraflarmdan ise umum1
Osmanh tarihlerinin yanmda, Hocazade Mehmed, Safi. Mustafa,
Mehmed b. Mehmed, Top<;ular Ka.tibi Abdiilkadir46, Pe<;uylu Ibrahim47,
Hasanbeyzade Ahmed, Mehmed Halife48 , Vecihi Hasan, Katib <;elebi49,
Mevkufati ibrahim ve Abdi Pa§a gibi tarih<;iler tarafmdan vekayiname
tarzmda ozel tarihlerin ve monografilerin saYismda biiyiik art1~
olmu§tur.
Ozel tarihlerin gazaname, fetihname, §ehir tarihi gibi alt tiirlerinde Iyanl: Caferso, ibrahim Hariml:, Vas1tl:, Kilari Mehmed, Tug!
Hiiseyins1, Hasanbeyzade Ahmed, Abdurrahman Hibrl:, Katib <;eJebis2,
Giiftl: Ali, Mustafa Ziihdl:, Miihiirdar Hasan, Behcetl: Hiiseyin, Ismail Bellg vs. taraflarmdan <;ok saYida eser kaleme almml§tlr. Bu arada yan
resml: nitelikteki §ehname tiiriinde de Ganl:zade Nadir! ve Mulhern!
ibrahim taraflarmdan eser telifi devam etmi§se de, bu asrm ikinci
43 Eski harflerle Feridun Bey'in Miin~eiltii's-seliltin'i i<;inde basJian eserin yeni harflerle miistakil
ne~;>ri Yavuz Senemoglu tarafmdan ger<;ekle~;>tirilmi~tir (istanbul, tarihsiz).
44 indeks ilavesiyle 2 cilt halinde n~r. A.S. Tveritinovoy, Moskova, 1961.
45 Solakzilde Tarihi, istanbul1297, sadele~tirerek iki cilt halinde n~r. Vahid <;abuk, Ankara 1989. 46 Topr;ular Kiltibi Abdiilkadir(Kadri) Efendi Tarihi (n~r. Ziya Ytlmazer), I-II, Ankara 2003.
47 Tilrih-i Per;evi, I-II, Ankara 1281-1283; bunun Fahri <;. Derin ve Vahid <;abuk tarafmdan yapilan indeks ilaveli tek ciltlik ttplGbastmt istanbul198o'de ger<;ekle~tirilmi~tir.
48 Tilrih-i Gtlmilni (n~r. Ahmed Refik), istanbul 1340. Daha sonra sadele~tirilmi~ ne~irleri de
yapJlmt~!Jr.
49 Fez/eke, I-II, istanbul, 1286-1287.
so Tevilrih-i Cedid-i Vilayet-i Ungiiriis (haz. Mehmet Kiri~<;ioglu), istanbul, 2001.
s' Musibetnilme (Antoine Galland Yaptlan Franstzca terciimesi), Cologne 1678; M. A. Danon
tarafmdan ikinci Franstzca trc. Journal Asiatique , XIV (1919), s. 68-138, 244-310; ismail Hami
Dani~mend, izahli Osmanli Tarihi Kronolojisi, istanbul 19";71, VI, 282-321; Midhat Sertoglu, "ibretniima", TIK Belleten, XI/43 (1947), s. 489-514; Fahir Iz, "Musibetname: Vak'a-i Sultan
Osman Han", Tiirk Dili Ara~tirmalan Yzllzgz Bel/eten (1967), s. 119-164.
sz Tilrih-i Kostantiniyye ve Kayilsire (Revnaku's-saltana) adh eser bir istanbul tarihi
terciimesidir.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! Bi
yansmda §ehnameniivislik yerini ba§lami§tlr.
Biyografyac1hkta biiyiik :
Atal: tarafmdan Zeyl-i $akaiks3, 1
ve Muhibbl: tarafmdan Hulfisati
tarihsiz) gibi umumi; CemalE
taraflarmdan ise Halvetl: me§a
Gulzfir-I Savab (n§r. Kilisli Mw nitelikte biyografik eserler yaz1hr gibi bir<;ok tezkireci de §air vc
miistakil eserlerde toplami§tir.
Bibliyografya tiiriinde Kati
degil, Osmanh tarihinin, hatta
i
olan Keifi.i'z-zunun'uss; keza seyal en biiyiik eseri olan Evliya (:elebiMiin§eat, ansiklopedi, si:
di§mda, 1slahata dair eserlerin b<
olarak yine bu as1rda olmu§tur.
Ahmed'in UsulU'l-hikem'i, AlaybE
mulUk'ii, San Abdullah'm Nas
Asker! te§kilatla ilgili ilk miistaki
olara~ bilinen Mebde-i Yenir;eri ~
(n§r. I.Y. Petrosyan, Moskova 198
Efendi Kavfin'in-i Al-i Osman de1 adh eserindes? yine ilk defa Osm merkez biirokrasisi hakkmda bilg
53 Hadiliku'l-hakaik fi tekmileti'~-$akaik (ista
$akaik-t Nu 'maniye ve Zeyi/leri serisiniz
yaytmlanmt~ttr (istanbul1989).
54 ~emaleddin Huh!}, Lemezilt-z Hulviyye ez-1
Istanbul, 1993.
55 Latince terciimesiyle birlikte n~r. Gustav J
Beyrut ve Mtstr'da ttpkibastmlan yapiimt~tli
Yaltkaya ve Kilisli Muallim Rifat gerGekle~t
tlpktbastmlan da vardtr.
56 I-VI, istanbul1314-1318; VII-VIII, istanbul I<
57 1280 )'limda Katib <;elebi'nin Diisti1rii'l-ame
Abdiilkadir Ozcan
zr (:elebi RuznG.mesi adwla kaleme
:i.iri.ine yeni bir ti.ir eklenmi9tir.
la da ag1rla§an XVII. yi.izYilda, eski
b c;elebi Takvimii't-tevG.rih ve
mah Hi.iseyin Efendi BedG.yi 'ii'
l-~endi Ravzatii'l-ebrG.r (Bulak 1248)
~ CG.mi 'ii'diivel =SahG.ijii'l-ahbG.r
.ni kaleme alm1§lard1r. Salakzade
Hibri vs. taraflarmdan ise umum!
cazade Mehmed, Safi Mustafa,
i Abdi.ilkadir46, Pec;uylu ibrahim47,
.fe48
, Vecihi Hasan, Katib c;elebi49,
i tarihc;iler tarafmdan vekayiname
grafilerin saYlsmda bi.iyi.ik artl§
fetihname, §ehir tarihi gibi alt
.rim!, Vas1t!, Kilari Mehmed, Tug!
)durrahman Hibri, Katib Gelebis2 ,
~ Hasan, Behcet! Hi.iseyin, ismail
r kaleme almmi§tir. Bu arada yan
de Gan!zade Nadir! ve M i.ilhem!
vam etmi§se de, bu asrm ikinci
1'i i~inde basrlan eserin yeni harflerle miistakil 1i~tir (istanbul, tarihsiz).
voy, Moskova, 1961.
:i cilt halinde n~r. Vahid Gabuk, Ankara 1989. i (n~r. Ziya Yrlmazer), I-II, Ankara 2003.
thri G. Derin ve Vahid Gabuk tarafmdan yaprlan
,'de ger~ekle~tirilmi~tir.
1340. Daha sonra sadele.;;tirilmi~ ne.;;irleri de
~t Kiri~~ioglu), istanbul, 2001.
1zca terciimesi), Cologne 1678; M. A. Danon ? , XIV (1919), s. 68-138, 244-310; ismail Hami istanbul 1971, VI, 282-321; Midhat Sertoglu,
l-514; Fahir iz, "Musibetname: Vak' a-i Sultan
Uen (1967), s. 119-164.
:u's-saltana) adh eser bir istanbul tarihi
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Gene! Bir Bakr.;; 139
yansmda §ehnameni.ivislik yerini yava9 yava9 vekayini.ivislige b1rakmaya ba§lam19t1r.
Biyagrafyac1hkta bi.iyi.ik geli9me almu9, bir yandan Nev'!zade
Ata! tarafmdan Zeyl-i $akaiks3, Katib c;elebi tarafmdan Siillemii'l-vusUl
ve Muhibb1 tarafmdan HulG.satii'l-eser
fi
a 'yG.ni'l-karni'l-a!jer (Beyrut,tarihsiz) gibi umum1; Cemaleddin Hulv! ve Nefeszade ibrahim
taraflarmdan ise Halvet1 me§aYihma dair LemezG.t-I Hulviyyes4 ve
GiilzG.r-I Savab (n9r. Kilisli Muallim Rifat, istanbul 1938) gibi husus!
nitelikte biyagrafik eserler yazll1rken, Riyaz!, Faiz1, Rlza, Yi.imn1 ve Gi.ift1
gibi birc;ak tezkireci de 9air ve tarikat erbabmm hal terci.imelerini
miistakil eserlerde taplam19tlr.
Bibliyagrafya tiiri.inde Katib Gelebi tarafmdan, sadece XVII. asnn
degil, Osmanh tarihinin, hatta islam tarihinin en bi.iyi.ik eserlerinden
olan Keifij'z-zunfm'uss; keza seyahatname tiiri.inde ise belki de di.inyanm
en bi.iyi.ik eseri alan Evliya (:elebi Seyahatn6.mesis6 kaleme almm19t1r.
Miin9eat, ansiklapedi, siyasetname ve kanunname ti.irlerinin
d1§mda, 1slahata dair eserlerin balla9mas1, devletin tedennisine paralel
olarak yine bu as1rda almu9tur. Siyasetname dalmda Hasanbeyzade
Ahmed'in Usulii'l-hikem'i, Alaybeyizade Mehmed Emin'in NesG.yihii'
l-miiluk'ii, San Abdullah'm Nasihatii'l-miilUk'ii ornek gosterilebilir.
Asker! te9kilatla ilgili ilk mi.istakil eser alan ve KavG.nzn-i Yenic;eriyG.n
olarak bilinen Mebde-i Yenic;eri Ocagz Tarihi de bu as1rda yaz1lm19t1r
(n§r. i.Y. Petrasyan, Maskava 1987). Aym as1rda, Defter Emini Ayn Ali
Efendi KavG.nin-i Al-i Osman der-HulG.sa-i MezG.min-i Defter-i Divan
adh eserindes7 yine ilk defa Osmanh ta9ra te9kilat1, taprak sistemi ve
merkez bi.irakrasisi hakkmda bilgiler verir. Klasik layiha ti.iri.ini.in tipik
sJ Haduiku'l-hakiiik .fi tekmileti'!j-$akiiik (istanbul 1268) adh eseri Abdiilkadir Ozcan tarafmdan
$akaik-z Nu 'maniye ve Zeyil/eri serisinin ikinci kitab1 olarak onsoz ve indeks ilavesiyle
yay'lmlanmr.;;trr (istanbul1989).
54 Cemaleddin Huhii, Lemezc1t-z Hulviyye ez-Leme 'dt-z Ulviyye (sadele.;;tiren: M. Serhan Tay~i),
istanbul, 1993.
55 Latince terciimesiyle birlikte n~r. Gustav Fliigel, I-VII, Leipzig, London, 1835-1858; bunun Beyrut ve Mrsrr'da trplubasrmlan yaprlmr.;;trr. Arap~a ilmi ne.;;rini ise iki cilt halinde §erefettin Yaltkaya ve Kilisli Muallim Rifat gen;ekle~tirmi~lerdir (istanbul 1941-1943, 1971-1972. Bunun trpkrbasrmlan da vardrr.
56 I-VI, istanbul1314-1318; VII-VIII, istanbul1928; IX-X, istanbul1935-1938.
'' 1280 yrhnda Katib Gelebi'nin DiistU.rii'/-amelli-zs/ahi'l-hale/'i ile birlikte istanbul'da ne~redilen
140 Abdiilkadir Ozcan
ornegini yazan Ko<;i Bey, kendi ad1yla amlan iinlii Risalelerinis8 IV.
Murad ve halefi Sultan ibrahim'e sunarak, devlet biinyesindeki
bozukluklan ve yap1lmas1 gerekenleri s1ralar. Katib ~elebi ise, 1653'te
yazd1g1 Dilstflril'l-amel li-zslG.hi'l-halel adh kii<;iik fakat muhtevah
eserindes9, devlet biinyesindeki bozukluklara, ozellikle mali s1kmt1lara
<;areler arar. Aym tiirde yaz1lm1~ KitG.b-z MilstetG.b60 ile KitG.b-z
MesG.lihil'l-milslim'in'in61 miiellifleri me<;huldiir. Eyyub'i Efendi
KanunnG.mesi (n~r. Abdiilkadir Ozcan, istanbul 1994), Abdi Pa§a
KanunnG.mesi (Milli Tetebbular Mecmuasz, I/3, s. 497-544) ve H~zarfen
Hiiseyin'in Telh'isil'l-beyG.nfi kavG.n'in-i Al:i Osman'! (n~r. Sevim Ilgiirel,
Ankara 1998) ise Fatih'in KanunnG.me-i Al-i Osman'1 tarzmda yaz1lm1~
devlet diizeniyle ilgili eserlerdir. Miin~eat tiiriinde ise San Abdullah
Efendi'nin Dilstflril'l-in§G.'sl ile ~air Nabi'nin Miln§eG.t'r ornek
gosterilebilir.
XVII. yiizyrlda yap1lan fetihler ve sava~lar hakkmda fetihname ve
gazavatnameler de yazilm1~t1r62• Hatlrat olarak da, Teme~varh Osman
Aga'nm hat1ralan63 ile ~eyhiilislam Seyyid Feyzullah Efendi'nin bir nevi
otobiyografisi alan hatlralan64 ornek gosterilebilir. 1665 yrlmda
Viyana'ya gonderilen el<;i Kara Mehmed Pa~a'nm sefaretnamesi ise bu
tiiriin ilk ornegidir. Asrm sonlarma dogru gonderilen Ziilfikar Pa~a'mn
miikaleme zab1tlan da giiniimiize ula~m1~t1r.
XVIII. yiizyzl
Dilin daha da ag1rla~tlgi XVIII. yiizyrlda umuml: Osmanh tarihleri
yanmda, vekayiname tiiriinde de pek <;ok eser yaz1lm1~; vekayinamecilik
bu asrm ba~larmdan itibaren resml: nitelige biiriinerek, yan resm1
ss Risale-i Kor;i Bey, Londra 1861; istanbul1284; Kor;i Bey Risalesi (n~r. H. Nam1k Orkun), Ankara 1935 (Adliye Vekilligi. Turk Hukuk Tarihi. Ara~t1rmalar ve Du~unceler ir;inde s. 169-232); Ko~i
Bey Risalesi (n~r. Ali Kemali Aksut), istanbul1939; gunumuz Turkr;esi ile n~r. Zuhuri Dam§man,
Ankara 1972; eski ve yeni harflerle n~r. Y1lmaz Kurt, Ankara 1994; Musa ~im~ekr;akan, Ankara 1997.
s9 ilk ne~ri istanbul'da 1280 yJlmda yap1lan bu risale (tlplabastm istanbul 1279) daha sonra
Almanca'ya r;evrilerek Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, XI (1857), III,
111-132'de yayJmlanmi~; sadele~tirilmi~ ne§rini ise 0. ~aik Gokyay yapmi~tlr.
6o n~r. Ya§ar Yucel, Ankara 1974; aym na§ir, Osmanlz Devlet Tefikilatzna Dair Kaynaklar (Ankara
1988) ir;inde, s. 1-40.
61 n~r. Ya§ar Yucel, Ankara 1980; aym na§ir, Osmanlz Devlet Tefikilatzna Dair Kaynak/ar (Ankara
1988) ir;inde, s. 171 vd.
62 Agah Strn Levend, Gazavatnameler ve Mihaloglu Ali Bey'in gazavatnamesi, Ankara 1956, s. 103-135·
63 Kendi Kalemiyle Temefivarlz Osman Aga, Konya 1986.
64 Ahmed Turek - F. <;:etin Derin, "Feyzullah Efendi'nin Kendi Kaleminden Hal Tercumesi", Tarih Dergisi, sayJ23 (1969), s. 205-208; sayJ 24 (1970), s. 69-92.
Osmanh Tarih Edebiyatmda Tiirlere Genell
~ehnameniivisligin yerini devle
Fakat gayn resml: olarak vak'a ·
bir konuya aynlm1~ monog
biyografya, bibliyografya, ansik
diizeni, 1slahat ve siyasete dair
siinnet diigiinlerini konu alar
verilmi~tir. El<;i gozlem ve rap'
asirda daha fazla ornekleri kalen
Umuml: tarihler eski
yaratlh~mdan veya Osmanh
olarak yine iki kategoriye aynlat
Siileyman'm Milr'i't -tevG.r'ih'i6s.
Hasib'in Silkil'l-leG.l'i-i Al-i Osma
Resmi ve gayn resml:
tiiriinden resmi olanlar Nal:ma
~elebizade As1m6s, Sami, ~akir,
Hakim Mehmed, ~e~ml:zade Mw
Emin Edib, Halil Nuri ve asru
devam edc:r. Gayn resmi vekayi
Y1lmazer, Istanbul 1996), U$$ak
Pa.c;;a'nm Zilbde-i VekayiG.t'1 (n:
fmdiklih Mehmed Aga'nm SilO.
Istanbul 1928) ve bunun deva
Hiiseyin Ramiz'in Zilbdetil'l-vG.kzc
XVIII. as1rda monografi
Feyzullah Efendi (Edirne) Va
Mehmed'e73 ve Mii'minzade Ha~
6s Ba~ lasm1 1338'de istanbul'da basi!an bu es
ur; cilt halinde yayJmlanmi~tir (istanbul197
66 Tarih-i Naima, I-II, Ista~bul 1147; yalmz I 1280; ur;uncu basla, I-VI, Istanbul1281-12E
67 Tarih-i Ra!iid, istanbul1153; ikinci bask1 isl
68 Tarih-i Rdfiid'in zeyli olarak ilk basla istant 69 Art arda vakanuvis olan ilk iki tarihr;inin m
ve olaylan ~156 (1743)2 ya kadar getirm basiimi~tlr (Istanbulu98).
7° (:efimizade Tarihi (n~r. Bekir Kutiikoglu), io
71 sadele~tirerek n~r. Ismet Parmaks1zoglu, I-I
72 Feyzullah Efendi Vak 'asz ad!yla Tarih-i Na 73 $ejikname, istanbul 1282. Dilinin ag1rh~
Celaleddin (Pa~a) tarafzndan ~erh edilmi1
