i
d
1 . - Hititler
Boğazköy’de bulunan Hitit imparatorluğu evrakının okunmasına muvaffakiyet hasıl olması neticesinde küneiform harflerle yazılmış bir indo-öropeen dilin mevcudiyeti prtaya çıkmıştır. Bu dil Milattaft 1900 sene evvel zuhur edip yine Milattan 1200 sene evvel ortadan kaybolan Hitit imparatorluğunu dilidir . Bu
dil ile yazılı metinlerin ekserisi , yukarıda söylediğimiz , iki tarih arasına tesadüf eden devre aittir . Ondan sonra hitit dili istimaldan kalkmıştır
Bu di lin ananesi kaybolduğu için onur okuyanlar kelimelerin manalarını , karanlıkta el yordamiyle araştırma kabilinden , bir teharri usuliyle
bulmuş-olmadığı
lartır. Bu dilde kelimelerin bazıları , okunması mükin halde anlaşılması
olan *
kabil atmayana remizlerle , diğer bazıları da anlaşılmaşı kabil olmdığı halde okunmaları, mükin olabilen xsm± fonetiklerle yazılmış olduğundan bu keyfiyet o matiniartn kelimelerin manalarını istihraca yardım etmiştir Bu suretle manaları anlaşılan ehemiyetli. bir kelime kümesi ele geçirilince, muhtelif metinlerin yekdiğerine müvazî parçalarını karşılaştırmak yoliyle , ve tahmin suretiyle cümlerlerin manası , aşağa yukarı , bulunmuştur ki bu sayede fonetik şeki1Terle yazılmış olan bir çok kelimelerin manalarını da anlamağa imkan elvermiştir . Bu metod derece derece ilerletilerek nihayet etimolojiye başvurmağa ihtiyaç duyulmaksızm bir hayli kelimelerin manası bulunmuş ve mukayese usuliyle çalışanların işine yarayabilecek surette dilin morfolojisi meydana çıkarılmıştır .
Hitit dilinin morfolojisi , umumi bünyesi bakımından olduğu kadar şekillerinin teferrüatı itibariyle de indo- öropeen morfolojisidir .
Bu morfoloji ile indd>-iraniyen , italik , seltik ğibi indo-öropeen çerçevesi İçine ğiren ve arkayik hususiyetlerini muhafaza eden diğer dillerin morfoloji leri arasında bazı müşterek vasıflar vardır . Ancak bu dilin morfolojosi
indo-iraniyen veyahut eski Grek dili morfolojisinden daha sadedir . Bu dilde darrnlsallar , Garp dillerind» de mahfuz kalmış olan îndo-öropeen dilleri damaksallarının aynidir .
;İT_
1 :
u î
2
Hitit dilinde mevoud o3up sarfı şekilleri, arkayik olan radikal fiilerle isimlerden ekserisinin etimolojileri sarih surette İndo-öropeendir . Buna mukabil bir takım isimlerle isimden fiillerin îndo - öropeen aslından çıkmış oldukları anlaşılmıyor ve bunları hangi dilden aldıkları bilinmiyor .
Şimdiye kadar okunabilmiş olan metinlerin pek az olması , İndo-öropeen bir dile göre yapılmamış bulunan meşruhatın karanlıklıgı ğ bir çok noktalar henüz mevcud bululan karasızlık , bazı hususlarda lisan tekâmülünün ileri gitmiş bulunması , bütün bu sebepler Hitit dilinin kendisinden beklenen
hizmetleri ifa etmesine mani teşkil etmekledir . Böyle olmakla beraber en eski indo - iraniyen ve Grek dillerinden bile bir çok asır eski bir tarihe ait
sayesinde
olması jçsbs'feiyie bazı kıymetli malumat vermektedir .
Hiti dili , yaşadığı mıntıka içinde yegâne indo - öropeen dil değildi. Okunabilen bazı metinler Hiti dilinden başka bir takım diller bulunduğunu ve lâakal birinin , ( luwi ) dilinin indo-öropeen bir dil olduğunu göstermiştir Ancak bu dilin okunması henüz pek az iierismrf ileri götürebilmiş olduğundan istifade edilememektedir .
Hitit dilinin , kiineiform yazılarıyle okunmasına ^xMxxiirHXRçfc ilâveten bir çok araştırıcılar ve bumeyanda M. Hrozny hiyeroglif d e nüen harflerle yazılmış metinleri de okumuşlerdır. Bu metinlerin dili akad harfleriyle ^ yazılmış metinlerin dilinden farklı olmakla beraoer aralarında oldukça bir yakınlık vardır . Hilâfına bir işaret. olmadıkça burada istifade edeceğimin metinlerin dili akad harfleriyle yazılmış metinlerdeki dildir .
i
11 . - TokhariyenÇin Türkistanmda , cağrafya bakımından birbirine uzak olduğu halde dil noktasından yekdiğeri arasında sıkı bir akrabalık mevcud o 1an iki dil bulunmuştur; dil araştırıcıları bıx l a r m birine " Tohkariyen A " , diğerine " Tohkariyen B " adını vermişlerdir . A ve B mıntıkaları
âlimlerin lügatçesi B m m t ı k a s m d a k i n d e n büsbütün başka idi . Bunlara " tohkariyen " denilmesi hakikatin tam ifadesi değildir ; M.S.Levi, B ■
mıntıkasındaki dil Milattan sonra Vll inci asra doğru Koutcha taraflarında konuşulmakta olduğunu tespit etmiş olduğundan buna kouçalılarm dili demek
daha muvafıktır. Hind taraflarına ait bir alfabe ile yazılmış olan bu metinler Buda dinine salik insanlardan Valmadır ve bir çokları Buda dinine müteallik metinlerin tercümelerinden ibarettir . Bu sayededir ki bunlar emniyet edilir bir surette okunabilmişlerdir .
Gerek A ve gerek B tipindeki tohkariyen dili buğiin konuşulmamaktadır her il insinden bir bakiye kalmamamıştır .
Tohkariyen dili hem morfolojisi hem de lügatçesi bakımından indo- öropeendir ; indo -öropeen diline mahsus en eski hassaların bazılarına bu tohkariyen dilinde tesadüf edilmektedir . Ancak geç tanınmış olduğu için muhtevi bulunduğu şekilleri ilerlemiş bir tekâmül görünmektedir .
111 İndo - iraniyen
İndo-irsniyen biri Hind ve diğeri İran o ’.mak üzre iki gurupu ihtiva eder . Bu iki gurupun dilleri bir çok müşterek hususiyetler arzeder, ve şimalî Almanya ile cenabı Almajıyada konuşulan almanca arasında ne îjadar fark var ise bu iki gurupun dilleri arasındaki fark ta ondan fazla değildir . Bu dili kullananlara da (ârya) denilyordu; buğiinki İran ismi de bu eski ismi temsil etmektedir : bir muzafünileyh cemgi olan ( aryanam ) dan orta İran dilindeki eran cemği çıkmış ve bu kelime bilahara ( İran ) suretinde teleffuz o u muştu]
İndo-öropeen lehçelerin hiç birinde buna muadil bir kavm ismi hassı yoktur . ni
Aryen ismini , muhik ve meşru bir surette , ancak indo—iraniyenisx lehçeleri kullanabilirler . Burada indo— iraniyen dediğimiz şey Almanyada doğru olarak
" arisch " kelimesiyle ifade olunmaktadır . Binaenaleyh bir ğiina iphama düş memek için bu kitapta " aryan " tabirini kullanmaktan hazar edilmiştir .
«' i ? i
kabileleri Hitit imparatoluğu il Asur ve Eabil dünyası civarındaki mıntıka larda dolaşmışlardı . XIV üncü asırda ele geçen bir metinden anlaşıldığına göre indo-öropeen olmayan Mitanni kavmi ( İndra ) ve ( Mitra ) gibi sırf indo-iraniven mağbudları tanıyorlardı . Ayni tarihlerde Boğazköy taraflarında bulunan bir metinde aryen şeklinde aded isimlerine tesadüf edilmiştir .
Hulâsa (Aryas)lann ilerlemeleri tarihi Hititlerin devrine tesadüf ediyorsa da dilleri daha sonraları tespit olunabilmiştir .
1. Ilindistanda indo-iraniyenler Hindistandaki indo-iraniyenlerin tarihçe malum olan en eski metinleri Milattan üç asır evvelki bir devrin nısfından daha ileri gidemiyorlar . Bu metinler büyük buda hükümdarrı "Açoka" ya ait yazıtlardır . Dekkan'a varıncaya kadar Hindistanm bir çok muhtelif mıntıkalarında tesadüf edilen bu yazıtlar, mıntıkalara göre ayrılan ve fakat sanskritçe olmamak gibi müşterek bir vasfı haiz bulunan mahallî yazılardan ibarettir ; Hindistanm en eski metni kadim Hinde değil , vasatı hinde aittir.
Tarihleri tespit edilemeyen diğer bir takım metinler daha vardır kik bunların yazıldıkları dil ve muhteviyatları itibariyle Açoka yazıtlarından muhakkak eski olduklarına hükmolunmaktadır : bunlar Veda metinleridir . Bunun başında kıırban ayini esnasında ( Hotar ) ismi verilen rahibin okuduğu duaların kolleksiyonu gelir: birer beyt halinde olan bu dualar ( Rgveda ) ismi altında bir mecmua şeklinde toplanmadan evvel ayrı ayra bir çok kolleksiyonlar teşkil ediyorlardı. ; Hindi.stana ait metinler içinde dil itibariyle en arkayik olanı bu metinlerdir . Ancak görünen şekli, mürettep bir takım formüllerle dolu oldu- ğura bakarak daha mukaddem bir edebî inkişaf devrine ait ve muayyen bir ananeye malik olduğu farzolunabilir . Bundan başka bazı dua mecmuaları vardır ki bunlar esas itibariyle ötekilerden daha az eski olmamakla beraber lenğüvistik bakımdan daha az arkayik bir manzara arzetmektedirler ;
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi
