1 A.g.e., s. 9. 2 A.g.e., s. 9.
Kitap Tanýtýmý
ÖZCAN TAÞCI
AR. GÖR. DR., ÇANAKKALE ONSEKÝZ MART Ü. ÝLAHÝYAT FAKÜLTESÝ e-mail: ozzcan12@hotmail.com
Tilman Nagel, Die Festung des Glaubens, Triumph und Scheitern des Ýslamischen Rationalismus im 11. Jahrhundert, München 1988, 410 s.
Ýslamiyet’in doðuþundan kýsa bir süre sonra büyük bir kültür ve medeniyet imparatorluðu haline gelen Müslümanlarýn, hicretin 5. asrýndan itibaren bu özelliklerini kaybetmeye baþladýðý görülmektedir. Günümüzde bunun ne-denleri üzerine yazýlan bir çok eser mevcuttur. Ýþte bunlardan biri de meþ-hur Alman oryantalisti Tilman Nagel’ýn “Die Festung des Glaubens, Triump-h und ScTriump-heitern des ÝslamiscTriump-hen Rationalismus im 11. JaTriump-hrTriump-hundert” (Ýnanc-’ýn Kalesi, Ýslam Akýlcýlýðýnýn 11. yüzyýldaki Zaferi ve Muvaffakiyetsizliði) adlý eseridir.
Nagel kitabýnda Ortaçað’da Avrupa kültüründen kat kat üstün olan Ýslam kültürünün nasýl olup da gerilemeye baþladýðýnýn nedenlerini ortaya koyma-ya çalýþmaktadýr. O, her þeyden evvel sözü edilen gerileme ve çöküþün sebep-lerinin 11. yy’da aranmasý gerektiðinin üzerinde ýsrarla durmaktadýr. Nagel bu eserin giriþ kýsmýnda 11.yy’da içtihad kapýsýnýn kapanmasýnýn, Ýslam dün-yasýndaki rasyonel düþüncenin ortadan kalkmasý neticesini getirdiðini açýkla-maktadýr.1 Ýþte “bu yüzyýldan itibaren Ýslam hukukçularý tüm problemlerin daha önce yaþamýþ alimler tarafýndan çözüldüðünü ve bundan dolayý da hiçbir kimse-nin içtihad yapamayacaðýný ýsrarla vurgulamýþlardýr. Ancak bundan sonra bir sorun ortaya çýkacak olursa bu sorunlar önceki alimlerin koyduklarý kriterlere göre çözülmeli ve yeni bir þey ortaya konulmamalýdýr.’”2
Bunlarý zikrettikten sonra, sözlerine oldukça öneme haiz þu cümlelerle devam etmektedir: “Avrupalý bir çok araþtýrmacý ve seyyah Ýslam
dünyasýn-daki bu çöküþün nedenleri üzerinde düþünceler ileri sürmüþlerdir. Bunlardan 12 yýl boyunca Moðol imparatoru Aurangzeb (ö.1707)’in doktorluðunu ya-pan Bernier (ö.1688) Ýslam dünyasýndaki her kötü iþin sebebinin siyaset oldu-ðu kanaatindedir. Özel mülkiyet olmadýðýndan halkýn kaderi ülkede hakim olanlarýn elindeydi. Yöneticilerden korkulmasý neticesinde ülkede müteþebbis ruh yok oldu…”3
Nagel, çöküþün en önemli sebepleri arasýnda gördüðü sultanlarýn doku-nulmaz ve halk tarafýndan ulaþýlamaz olduðu meselesine kitabýnýn ilk bölü-münde yer vermektedir.4 Bu bölümde daha sonra Ýslami gruplar arasýndaki
çatýþmalara deðinilmektedir(s.48-64). Bu bölümde en son olarak Türklerin Müslüman olmalarý ve Selçuklularýn hilafet merkezini ele geçirmeleri iþlen-mektedir.(s.64-79)
Kitabýn ikinci bölümünde ise Cüveyni’nin teolojik fikirlerine geniþ yer verilmektedir (s.79-179). Yazar, giriþ bölümünde (s. 9) teolojik açýdan Ýslam dünyasýndaki çöküþün - içtihad kapýsýný kapattýðýndan dolayý - baþlatýcýlarý arasýnda saydýðý Cüveyni’nin fikir dünyasýný eserinin ikinci bölümünde daha geniþ olarak ortaya koymaktadýr. Nagel, özellikle Ýslam hukuku ve Kelamda Þafiî hâkimiyetinin baþlamasýný olumsuz bir geliþme olarak görmektedir. (s.351-360) Bu mezhebin en önemli temsilcileri olan Cüveyni (ö.478/1085) ve onun öðrencisi Gazali (ö.505/1111) ile birlikte Ýslam’da rasyonel düþün-cenin etkisini kaybetmeye baþladýðýný iddia etmektedir.5 Ýçtihadýn kaynaðý-ný teþkil eden rasyonel düþüncesinin ortadan kalkmasýyla artýk alimler daha önceki müctehidleri taklid eden sadece fetva veren müftüler olarak karþýmýza çýkmaya baþlamýþlardýr.6 Ve daha da önemlisi artýk dindarlýk Þafiî (ö.204/ 819) ve Eþ’ari (ö.324/935) kýstaslarýna göre gerçekleþmeye baþlamýþtýr.7 Þu
halde o, Ýslam dünyasýnda, temel olarak Eþ’ari düþüncesinin hakim olmasý-ný, Ýslam’daki akýlcýlýðýn ortadan kalkmasýnýn, dolayýsýyla da Ýslam ülkeleri-nin çöküþünün en önemli nedeni olarak görmektedir.
3 A.g.e., s. 10. 4 A.g.e., s. 21-33. 5 A.g.e., s. 21-23. 6 A.g.e., s. 329. 7 A.g.e., s. 108.
ىرﻮﺸﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا لﺎﻤها و ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺔﺳﺎﻴﺳ ىﺎﺗﺁ ﻦﻴﺴﺣ رﻮﺘآﺪﻟا ذﺎﺘﺳﻻا ةﺮﻘﻧأ ﺔﻌﻣﺎﺟ تﺎﻴﻬﻟﻻا ﺔﻴﻠآ -ﺔﻴآﺮﺗ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ةرﺎﻀﺤﻟا ﺔﻣﺎﻗا ﻲﻓ ناﺮﻘﻟا ﺮﺛا ﻧﺎﺴﻧﻻا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﺦﻱرﺎﺗ ﻲﻓ ﺪﻴﺣو بﺎﺘآ ﻮه ﻢﻱﺮﻜﻟا ناﺮﻘﻟا نﺎﻓ ﻲ دﺎﺷا و ﻲﺗا ﺪﻗ ﻪﻧﺎﺑ ﺳ يﺬﻟا ناﻮﻨﻌﻟﺎﺑ ﺔﻴﻤﻟﺎﻋ ةرﺎﻀﺣ ﺪﺠﻧ ﻻ ﺚﻴﺣ ﺔﻴﻤﻟﺎﻌﻟا نﺎﻱدﻻا و تﺎﻓﺎﻘﺜﻟا ﻦﻴﺑ مﻼﺳﻻا ﻮه ﻩﺎﻤ يﺮﺸﺒﻟا ﺦﻱرﺎﺘﻟا لاﻮﻃ ﻢﻴﻈﻌﻟا روﺪﻟا اﺬه ﺐﻌﻟ بﺎﺘآ يا . ﺔﻱذﻮﺑ ﻢﺳﺎﺑ ﺔﻴﻤﻟﺎﻋ ةرﺎﻀﺣ ىﺮﻧ ﻻ ﺔﻴﻧاﺮﺼﻧ ﻻو ﺔﻱدﻮﻬﻱ ﺔﻴﻤﻟﺎﻋ ةرﺎﻀﺣ ﻻو ﺔﻴﺷﻮﻔﻧﻮآ ﻻو ﻦﻱﺪﻠﻟ ناﻮﻨﻌآ مﻼﺳﻻا ﺎﻬﻣﺎﻗا ﺔﻴﻤﻟﺎﻋ ﺔﻴﻣﻼﺳا ةرﺎﻀﺣ ﻦﻜﻟو . ﺮﻧ و ى ﻣ اﺮﻴﺜآ بﺎﺘﻜﻟا ﻦ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ةرﺎﻀﺤﻟا ﻦﻋ نﻮﻤﻠﻜﺘﻱ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺮﻴﻏ و ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﻦﻣ ﺔﻔﺳﻼﻔﻟاو ﻦﻱﺮﻜﻔﻤﻟا ، كﺎﻨهو ﻓ ﺚﺤﺑ ﻦﻣ ﻰ ﺔﻴﻧﺎﻧﻮﻴﻟا ةرﺎﻀﺤﻟا ناو ﺔﻱدﺎﻤﻟا ﺎهرﻮﻬﻇ بﺎﺒﺳاو ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ةرﺎﻀﺤﻟا ءﺪﺑ ﺔﻴﻔﻴآ ﻟا ﺖﻠﺹو ﺔﻴﻤﻟﺎﻌﻟا وا ﻰ ﺔﻴﻧاﺮﺼﻨﻟا تءﺎﺟو ﺎﻬﻟﻮﻤﺧ أﺪﺑ ﻮﻄﺳرﺁ تﻮﻤﺑ و ﻮﻄﺳرﺁ ﺪﻨﻋ ﺎﻬﺟ ﻴﺑ ﺖﺑﺬﺑﺬﺗ ﺪﻱﺪﺟ ﻦﻣ ﺎﻬِﻨْﺒَﺗ ﻢﻟو ﺎﻬﻠﻤﺷ ﻊﻤﺠﺗ ﻢﻟ نوﺮﻗ ﺔﻌﺴﺗ وا ﺔﻴﻧﺎﻤﺛ ﺎﻬﻟﻼﻃا ﻦ . ناﺮﻘﻟا ءﺎﺟو ﺎﻬﻨﺠﺘﻋاو ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﻓﺎﻘﺜﻟاو تارﺎﻀﺤﻟا تﺎﻣﻮﻠﻌﻣو مﻮﻠﻋ ﻊﻤﺟ ﻲﻓ عﺮﺷو مﻼﺳﻻا ﻦﻱﺪﺑ ﻢﻱﺮﻜﻟا ﺎﻬﺒآرو ﺎﻬﺟﺰﻣ ﻢﺛ ﺎﻬﻜﻠﻤﺗو ﺎﻬآﻻو ﺎﻬﺠﻀﻧاو . ﺔﻔﺴﻠﻓو ، ﺔﻘﺑﺎﺳ ﺮﻴﻏ ﺪﻱﺪﺟ عﻮﻨﺑ ةرﺎﻀﺣ دﺎﺷاو ﻗﻮﺒﺴﻣ ﺮﻴﻏ ةﺪﻱﺪﺟ ﺮﻴﺒﻜﻟا ﻞﻤﻌﻟا اﺬه ﻞﻤﻋ ﻒﻴآ ﻦﻜﻟو ﺔ . ةرﺎﻀﺤﻟا تاﺪﺑ ﻒﻴآ لﺎﻘﻣ ﻲﻟو
عﻮﻠﻃ ﻲﻟا ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻞﺋاوﻻا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺦﻱرﺎﺗ ﻰﻟا ﺮﻈﻧا نا ﺪﻱرا نﻻا ﻲﻨﻜﻟو ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ﻲﺳﺎﻴﺴﻟا ﻲﻣﻼﺳﻻا ﺮﻴﻜﻔﺘﻟاو ﻢﻬﺗرﺎﻀﺣ . ﺪﻤﺤﻣ لﻮﺳﺮﻟا نﺎﻓ ) ص ( ىوﺎﺴﺘﻣ لدﺎﻋ ﻲﻧﺎﺴﻧا ﻊﻤﺘﺠﻣ ةدﺎﺷا ﻲﻓ ﺪﻬﺘﺟاو ﻲﻌﺳ ﻮﻘﺤﻟا ﻲﻓ داﺮﻓﻻا ﺔﻴﻠﺒﻘﻟا ﺔﻴﻠﺋﺎﻌﻟا ﻖﺋاﻮﻌﻟا ﺔﻟازﺎﺑ ءاﻮﺴﺑ ءاﻮﺳ ﺎﻌﻣ ﺎﻬﺘﺸﻱﺎﻌﻣو ﺔﻴﻧﺎﺴﻧﻻا ق ﺎﻧاﻮﻨﻋ مﻼﺳﻻا ﻞﻌﺠﺑو ﺔﻧﺎﻣﻻاو قﺪﺼﻟﺎﺑ ﻖﺤﻠﻟ ﻢﻠﺴﺘﺴﻣ ﻦﻱﺪآ مﻼﺳﻻا ﻊﺽﻮﺑ ﺔﻴﻘﺒﻄﻟا ةﺰﻱﺎﻤﺘﻤﻟا و ﻢﻠﺴﻣ ﻪﻧﺎﺑ ﺮﺧﻵا ﻊﻣ نوﺎﻌﺘﻱ ﺪﺣا ﻞآو ؛ﻰﻣﻼﺳﻻا ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﻲﻓ سﺎﻨﻟا داﺮﻓا ﻦﻴﺑ ﺎﻴﻠﻌﻟا ﺔﻱﻮﻬﻠﻟ ﻪﻟﺄﺴﻱ نﺎآ ﺎﻣﺪﻨﻋ لﻮﻘﻱو ؟ﺖﻧا ﻦﻣ : لﻮﺳﺮﻟا ﻖﺒﻃو ﻢﻠﺴﻣ ﺎﻧا ) ص ( ةداﻮه نود ةﺮﻜﻔﻟا ﻩﺬه ﻲﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻮﻘﻟ ﺎﻋﺎﺒﺗا : ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﻦﻣ ﻲﻨﻧا لﺎﻗو ﺎﺤﻟﺎﺹ ﻞﻤﻋو ﷲا ﻲﻟا ﺎﻋد ﻦﻤﻣ ﻻﻮﻗ ﻦﺴﺣا ﻦﻣو ) ﺖﻠﺼﻓ 41 / 33 ( ﺔﻱﻮﻬﻟا ﺎﻬﻣﺎﻘﻣ ﺖﻣﺎﻗاو ﺔﻴﻘﺒﻄﻟاو ﺔﻴﻠﺒﻘﻟاو ﺔﻴﻠﺋﺎﻌﻟا تازﺎﻴﺘﻣﻻا ﺖﺤﻣ و ﺖﻐﻟا ﺔﻱﻻا ﻩﺬهو ﺎﺴﻧﻻا ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا نود ﺮﻴﻘﻔﻟا ﺐﻨﺠﺑ ﻲﻨﻐﻟاو ﺪﻴﺒﻌﻟا ﻦﻣ ﺪﺒﻋ ﻪﺒﻨﺟ ﻲﻓ و ﻲﻠﺼﻱ ﺪﻴﺴﻟا ﺢﺒﺹاو ﺔﻴﻧ يﺪﻨﺟ ﻊﻣ ﺪﺋﺎﻘﻟاو ﻦﻱﻮﺧا ﺎﺤﺒﺹا ﺎﻤﻬﻧﻻ ﺎﻤﻬﻨﻴﺑ ﺔﻠﺹﺎﻓ 1 لﻮﺳﺮﻟا ةﺎﻓو ﺪﻌﺑ و ) ص ( رﺎﻌﺷ ﺖﺤﺗ ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺔﻴﻠﺒﻘﻟﺎﺑ ﻻوا ﺔﻴﻠﺒﻘﻟا ﺖﺴﻜﺘﻧا ةﺮﺷﺎﺒﻣ ﻣا ﺮﻴﺑﺪﺗ مﺎﻴﻘﺑ ﻼهاو اﺮﻱﺪﺟ ﻪﺴﻔﻧ يأر ﻦﻣ ﻢﻬﻨﻣ لوﺎﺣو مﻼﺳﻻا ﺔﻱﺎﻤﺣ ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا رﻮ ﺔﻴﻨﻟا ﻦﺴﺣ ﻲﻠﻋ ﻖﺤﻟا قﺎﻘﺣاو لﺪﻌﻟا ﺔﻣﺎﻗﻻ ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻاو 2 لﻮﺳر ﺔﻔﻴﻠﺧ ﺔﻟوﺪﻟا ﺲﻴﺋر اﻮﻤﺳو ﷲا ) ص .( ﷲا لﻮﺳﺮﻟ ﺔﻔﻴﻠﺧ نﻮﻜﺗ ﻻ ﺎﻬﻧﺎﺑ ﺔﻓﻼﺨﻟا اﻮﺸﻗﺎﻨﻓ ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ نﻮﻴﻟﻮﺹﻻا ﺎﻣا ) ص ( نﻻ ﻲﺒﻨﻟا ﻒﻠﺨﻱ يﺬﻟا ﻞﺟﺮﻟاو ﻪﻧﺎﻴﺑو ﻩﺮﻴﺴﻔﺗ ﻖﺣ ﻪﻟو ﻲﺣﻮﻟا ﺬﺧﺎﻱ نﺎآ لﻮﺳﺮﻟا ) ص ( ﻪﻧا ﻩﺎﻨﻌﻣ ﺎﻤﻧاو ﻲﻨﻌﻤﻟا ﺔﻣﺎﺗ نﻮﻜﺗ ﻻ ﺔﻓﻼﺨﻟا ﺎﻤﻧاو ﺎﻋﺮﺷ زﻮﺠﻱ ﻻ اﺬهو ﻪﻴﻧﺎﻌﻣ ﻞﻜﺑ لﻮﺳﺮﻟا مﺎﻘﻣ مﻮﻘﻱ 1 تﺎﻌﻤﺘﺠﻤﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﻧﺎﻜﻣ تﺬﺧا ،ﺔﻱرﺎﺳ تازﺎﻴﺘﻣﻻا ﻩﺬه نا ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ناﺪﻠﺒﻟا ﺾﻌﺑ ﻲﻓ يﺮﻧ ﻒﺳﻻا ﻊﻣ ﺪﻴﻌﺑ ﻦﻣز ﺬﻨﻣ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا . 2 ﺔﻱؤﺮﻟا ﻩﺬهو " ةرادﻼﻟ ﻼها " شﺮﻌﻠﻟ حﺎﻔﻜﻟا أﺪﺑ ﻚﻟﺬﻟ و ﺔﻴﻠهﻻا ﺲﻔﻧ ﻪىﻴﻐﻟ يﺮﻱ ﻻ ﻪﻧﺎﺑ ﻲﻨﻌﻣ ﻦﻤﻀﺘﺗ ﺔﺳﺎﺋﺮﻟاو .
ﻲﻟﺎﻌﺗ ﷲا عﺮﺷ ﺐﺴﺣ ﺔﻱﻮﻴﻧﺪﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا رﻮﻣا ﺮﻴﺑﺪﺗ ﻲﻓ ﻂﻘﻓ ﻪﻔﻠﺨﻱ ،لﻮﺳﺮﻟا ﻒﻠﺧ اذا . ﻚﻟﺬﻟو ﻻ ﺐﺒﺴﻟا فﺮﻋا ﻻو ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟاﺮﻴﻣا ﻪﺴﻔﻧ ﻲﻤﺳو ﺔﻓﻼﺨﻟا ﺔﻴﻤﺴﺗ بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ ﻲﻐﻟا ةدﺎﻋ ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ ﺔﻔﻴﻠﺨﻟا ﺔﻴﻤﺴﺗ . ﻲﻤﻈﻋ ﺔﻴﻨﻱد ﺔﺒﺗﺮﻣو ﺎﺳﺪﻘﻣ ﺎﻣﺎﻘﻣ ﺔﻓﻼﺨﻟا ﺖﺤﺒﺹاو . ﺖﻣﺎﻗ ﺎﻣﺪﻨﻋو ﻊﻠﺨﻱ ﻻ ﻪﻧﺎﺑ ﻢﻬﺑﺎﺟا ﺔﻓﻼﺨﻟا ﻦﻋ لزﺎﻨﺘﻱ وا ﻞﻴﻘﺘﺴﻱ نا ﻪﻨﻣ اﻮﺒﻠﻃ نﺎﻔﻋ ﻦﺑ نﺎﻤﺜﻋ ﺪﺽ ةرﻮﺜﻟا ﻩﺎﻱا ﻲﻟﺎﻌﺗ ﷲا ﻪﺴﺒﻟا ﺎﺳﺎﺒﻟ . نﻮﻜﻴﻟ ﻪﻘﻠﺨﻱ ﻢﻟو ﺔﻓﻼﺨﻟا ﻲﻟﺎﻌﺗ ﷲا ﻪﺴﺒﻠﻱ ﻢﻟ ﺔﻘﻴﻘﺤﻟا ﻲﻓو ناو ﺔﻔﻴﻠﺧ ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ ﺮﻴﺒﻌﺘﺑ وا ﺔﻟوﺪﻟا ﺔﺳﺎﺋﺮﻟ ﻩﻮﺒﺨﺘﻧا ﻢه سﺎﻨﻟا . ﺔﻤﻠﻜﻟا ﻩﺬﻬﺑ و ﺎﻨﻣﻮﻱ ﻲﺘﺣ ﺔﻴﺼﺨﺸﻟا ﻢﻬﺤﻟﺎﺼﻤﻟ ﺎﻬﻌﺽو ﺮﻴﻐﻟ تﺎﻤﻠﻜﻟا نﻮﻠﻐﺘﺴﻱ ﻒﻴآ سﺎﻨﻟا يﺮﻧ ﺎﻬﻟﺎﺜﻣاو اﺬه . نﺎﻔﻋ ﻦﺑ نﺎﻤﺜﻋ نﺎﻓ ) ر ( يﺪﻱا ﻦﻣ ﻩذﺎﻘﻧﻻ ﻢﻬﺑ كاﺮﺣﻻو ﻪﻴﺒﺨﺘﻨﻣ يﺪﻱ ﻦﻴﺑ ﺪﻬﺸﺘﺳا راﻮﺜﻟا . ﺐﺒﺳ ﻦﻋ نﻮﺜﺤﺒﻱ ﻻ ﻚﻟذ ﻊﻣو ﻞﺘﻘﻟاو ةرﻮﺜﻟا ﺐﺒﺳ ﻲﻠﻋ نﻮﻓﺮﻌﺘﻱ بﺎﺘﻜﻟا نﺎآ نا و سﺎﻨﻠﻟ اﺪﺑ ﺎﻤﻣ ﻖﻤﻋا ﻮهو بﺎﺒﺳﻻا . لﻮﺳر ﻪﺑ رﻮﻣﺎﻤﻟا ناﺮﻘﻟا ﻰﻓ يرﻮﺸﻟا ءﺪﺒﻣ اﻮﻔﻟﺎﺧ ﻢﻬﻧﻻ ﷲا ) ص ( ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻠﻟ ةﻮﺳا نﻮﻜﻴﻟ . ﷲا ﻲﺽر نﺎﻔﻋ ﻦﺑ نﺎﻤﺜﻋ ﻻو ﺮﻤﻋ ﻻو ﺮﻜﺑ ﻮﺑا ﺮﻜﻔﻱ ﻢﻟو ا ﺮﻴﻈﻨﺘﺑ ﻢﻬﻨﻋ ﻲﻟﺎﻌﺗ بﺎﺒﺣﻻاو ءﺎﻗﺪﺹﻻا اوروﺎﺸﺗ و اوروﺎﺷ ﻢﻬﻧا ﻻا ﺎﻬﺑ ﻞﻤﻌﻟاو يرﻮﺸﻟ ﻂﻘﻓ ةرﻮﺹ ﺖﻧﺎآ ﺎﻬﻨﻜﻟو يرﻮﺷ ﺎﻬﻧﺎآ . ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﻦﻣ رﺎﺒﻜﻟا بﺎﺤﺹﻻا عﺎﺒﺗا مﺪﻋو ﺖآﺮﺗ ﻚﻟﺬﻟو عﺎﺒﺗﻻا ﻲﻓ ﺎﻴﻋﺮﺷ ﺎﻧﻮﻧﺎﻗو ﺔﻨﺳ يرﻮﺸﻟا عﺎﺒﺗا ﻦﻜﻱ ﻢﻟو ؛يرﻮﺸﻠﻟ مﻼﺳﻻا ﻲﻓ ﺮﻗ ﺮﺸﻋ ﺔﻌﺑرا ﺪﻌﺑو ،مﻮﻴﻟا ﻲﺘﺣ يرﻮﺸﻟا ﺎهوﺮﻈﻨﻱو ﺎهﻮﻓﺮﻌﻱ نا نوﺪﻱﺮﻱ ﻻو ﺎﻬﻧﻮﻓﺮﻌﻱ ﻻ ﺎﻧ ﻢﻱﺮﻜﻟا ناﺮﻘﻟﺎﺑ نﻮﻨﻣﺆﻱ ﻢﻬﻧﺎﺑ ﻢﻬﺋﺎﻋدا ﻊﻣ ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا و ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻاو ﺔﻱرادﻻا ﺎﻬﺘﻤﻴﻗ نورﺪﻱ ﻻو ﺎﻈﻔﻟ . ﺔﻴﺵﺮﻘﻟا ﺔﻠﻴﺒﻘﻟا ﺲیﺪﻘﺗ لﻮﺳﺮﻟا ﺔﻨﺳ ﻦﻋ ﺖﻓﺮﺼﻧا ﺎﻴﻠﻌﻟا ﺔﻄﻠﺴﻟا ﺎﻬﻟ ﺖﺤﺒﺹا ﻲﺘﻟا ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺔﻴﻠﺒﻘﻟا ) ص ( ﻲﻓ ﻤﻟا داﺮﻓا ﻦﻴﺑ ﺔﻱﻮﺴﺘﻟا ماو باو ﺐﺴﺣ و ﺐﺴﻧو ﺐﻌﺷو ﺔﻠﻴﺒﻗ ﻲﻟا ﺮﻈﻧو تﺎﻔﺘﻟا نود ﻦﻴﻤﻠﺴ
ﺔﺳﺎﻴﺴﻟاو ﻦﻱﺪﻟا ﻲﻓ ﺔﺟرد ﻲﻠﻋا ﺎهداﺮﻓا ﺖﻄﻋاو ﺎﻬﺴﻔﻧ ﺖﻠﻌﺟ ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا نا ﻻا نﻮﻟو نﺎﺴﻟو حﺎﻜﻨﻟﺎآ ﺔﻴﺼﺨﺸﻟا ﺔﻱدﺮﻔﻟا رﻮﻣﻻا ﻲﻓ ﻲﺘﺣ ةرادﻻاو . ﻏو بﺮﻌﻟا ﻦﻴﺑ ﻢﺛ بﺮﻌﻟاو ﺶﻱﺮﻘﻟا ﻦﻴﺑ ﻻوا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﻦﻴﺑ ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺔﻠﻴﺒﻘﻟا ﺖﻤﺴﻗو ﺮﻴ ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﻲﻓ ﺔﺜﻟﺎﺜﻟا وا ﺔﻴﻧﺎﺜﻟا ﺔﺟرﺪﻟا ﻦﻣ ﻢهو ﻲﻟاﻮﻤﻟاو ةدﺎﺴﻟا ﻦﻴﺑو بﺮﻌﻟا . ﻢﺛ ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﻲﻓ ﻦﻴﺒﻄﻗ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺖﻠﻌﺟو ﺎﻨﻣﻮﻱ ﻲﻟا ﻲﻌﻴﺷو ﻲﻨﺳ ﻦﻴﺑ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا يﺮﺧا ةﺮﻣ ﺖﻤﺴﻗ ﻦﻴﺒﻄﻘﻟا يا ﻊﻓﺮﻱ ﻻ ﻲﺘﺣ ﺔﻤآﺎﺣ و ﺔﻴﺽﺎﻗ ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺢﺒﺼﺗ ﻚﻟﺬﺑو ﻢﻬﻨﻴﺑ ﺎﻤﻴﻓ ﺎﻨﺣﺎﻄﺘﻴﻟ ﻦﻱﺪﻟاو ﺪﺽ ﻪﺳأر مﺎﻜﺤﻟا . لاﺪﺠﻟا اوﺮﺷﺎﺑو ءﺎﻀﻘﻟاو ﻢﻜﺤﻟا شﺮﻋ ﻲﻠﻋ سﻮﻠﺠﻠﻟ ﺎﻬﻨﻴﺑ ﺎﻤﻴﻓ ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺖﻘﺸﻧا و مﻼﺳﻼﻟ ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻦﻴﻟوﻻا ﻦﻣ اﻮﻧﺎآ ﻦﻱﺬﻟا ﻦﻴﺑ ﺔﺹﺎﺧو ﺔﻄﻠﺴﻟا ﻲﻟا لﻮﺹﻮﻠﻟ ﺔآﺮﻌﻤﻟاو ﺔﺼﻟﺎﺧ ﺔﻴﻨﻱد ﺔﺳﺎﻤﺤﺑ ﻪﻨﻋ عﺎﻓﺪﻠﻟ ﻦﻴﻗدﺎﺼﻟاو . ﻚﺴﻤﺘﻠﻟ ﻢﻬﺹﻼﺧا ﻲﻓ ﺪﺣا ﻚﺸﻱ نﺎآ ﺎﻣو ﻣﺪﻨﻋ ﻦﻜﻟو ﺎﻘﺑﺎﺳ مﻼﺳﻻﺎﺑ ﺔﻜﺒﺷ ﻲﻓ اﻮﻌﻗو ﻢﻜﺤﻟا شﺮﻋ ﻲﻠﻋ دﻮﻌﺼﻠﻟ ﺔﺹﺮﻔﻟا ﻢﻬﻟ ﺖﺤﻨﺳ ﺎ نا نود ﻦﻣ اﻮﻠﺗﻮﻗو اﻮﻠﺗﺎﻗو مﻼﺳﻻا ﻢﻬﻟ ﻩﺎﺽﺮﻱ ﻻ ﺎﻤﻴﻓ اﻮﺽﺎﺧو ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ثداﻮﺤﻟاو رﻮﻣﻻا ﻦﻜﻱ ﻢﻟ ةﺮﻤﻟا ﻩﺬه ﻲﻓ باﺮﺤﻟاو لاﺪﺠﻟاو عاﺰﻨﻟا اﺬه ﻦﻜﻟو ﺔﻴﻋﺮﺷ ةرﺮﺒﻣ بﺎﺒﺳا ﻢﻬﻟ نﻮﻜﻱ نﻮﻤﻬﺘﻱ اﻮﻧﺎآ ﺎﻣ ﻢﻬﻧﻻ ،مﻼﺳﻻا ﻦﻋ عﺎﻓﺪﻠﻟ نﻮﻠﺗﺎﻘﺘﻤﻟا ﺶﻱﺮﻘﻟاو ﻢﻬﻨﻱﺪﺑ ﻢهﻮﻠﺗﺎﻗو ﻢهﻮﻟدﺎﺟ ﻦﻱﺬﻟا ﻰﺸﻱﺮﻘﻟا ﺮﻴﻏ نﻮﻤﻬﺘﻱ اﻮﻧﺎآ ﺎﻤﻧاو ﻦﻱﺪﻟا ﻲﻓ ﺎﻀﻌﺑ ﻢﻬﻀﻌﺑ ﻦﻌﻄﻱ ﻢﻟ . ،يأﺮﻟا ﻰﻓ ﺎﻔﻟﺎﺨﻣ نﺎآ اذا ﻖﺑﺎﺳ ﺮﻴﻏ ﺎﻄﻠﻏ نﺎآ اﺬه و ﻢهﺪﻨﻋ ﺬﺌﻨﻴﺣ ﻦﻱﺪﻟا ﻦﻋ عﺎﻓﺪﻠﻟ ﻪﻟﺎﺘﻗ نﺎآ و ةدﺮﻟﺎﺑ . ﺚﻴﺣ ﺔﻓﻼﺨﻟا ﻦﻴﻧاﻮﻨﻋ ﺖﺤﺗ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺶﻱﺮﻘﻟا ﻢﺴﺘﻗا ﻢﺛ ﺔﻴﻬﻟﻻا ﺔﻴﺳﺪﻘﻟا ﺎﻬﻟ اﻮﻄﻋا نﺎﻤﻱﻻا نﺎآرا ﻲﻓ ﺎهﻮﻠﺧداو ﺔﻱﻮﺒﻨﻟا ﺔﻤﺼﻌﻟا ﺎﻬﻟ اﻮﻄﻋا ﺚﻴﺣ ﺔﻣﺎﻣﻻا ناﻮﻨﻋو . ﻒﻟا ﺪﻌﺑو ﱠﻦُﻜَﻱ ﺪﺣاو ﻞآ ،ﻖﻱﺮﻃ وا ﺲﻠﺠﻣ ﻲﻓ ﻲﻟﺎﺤﻟا ﺎﻨﺘﻗو ﻲﻓ ﻰﻨﺴﻟاو ﻰﻌﻴﺸﻟا ﻰﻘﺘﻟا اذا ﺔﻨﺳ ﺔﺋﺎﻤﺴﻤﺧو دﺎﺴﻓ ىا ﻼﻏد ﻪﺒﻠﻗ ءاﺪﻱﻮﺳ ﻲﻓ ا و اﺮﻘﻟﺎﺑ نﺎﻨﻣﺆﻣ ﺎﻤهو ﺮﺧﻻا ﻰﻓ ﺔﻴﻧءﻮﺳ ﺪﻤﺤﻣ لﻮﺳﺮﻟاو ن ) ص ( ﺔﻧﺎﻣﻻاو قﺪﺼﻟاﺎﺑ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا ناﺪﺣﻮﻱو . ﺔﻣﺎﻣﻻﺎﺑ ﻦﻣﺆﻱ ﻲﻌﻴﺸﻟا نا ﻪﻟﺎﺒﺑ ﺮﻄﺨﻱ ﻰﻨﺴﻟاو
ﺔﻣﺎﻣﻻﺎﺑ ﻦﻣﺆﻱ ﻻ ﻰﻨﺴﻟا نا ﻪﻟﺎﺒﺑ ﺮﻄﺨﻱ ﻲﻌﻴﺸﻟاو ﺄﻄﺧ ﻚﻟذ ﻪﻧﺎﻤﻱا ﻲﻓ و ﺔﺤﻴﺤﺹ ﺮﻴﻏ ﻰهو ﻻا نﺎآرا ﻦﻣ ﻦآﺮآ ﻱ ﺺﻗﺎﻧ ﻪﻧﺎﻤﻱا ﻚﻟﺬﻟو نﺎﻤ . ﺮﺧﻵا ﻒﻠﺧ ﺎﻤهﺪﺣا ﻰﻠﺼﻱ ﻻو . ﻦﻴﺑ اﺬﻜهو ا ناﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﺑ ةرﻮﻣﺄﻤﻟا ةﻼﺼﻟا ﺲﻔﻧ نﻮﻠﺼﻱ ﻢﻬﻠآ ﻚﻟذ ﻊﻣو ﺔﻨﺴﻟا ﻞها ﺐهاﺬﻤﻟ . ﺎﻧا ﺎﻣاو ﻰﻠﺼﻱ ﺎﻤآ ،ﺎﻗﺎﻔﻧ ﻻ ﺎﻗﺪﺹ ﻰﻠﺼﻱ ﻦﻣ ﻞآ ﻒﻠﺧ ﻰﻠﺹاو ﺎﻴﻌﻴﺷ ﻻو ﺎﻴﻨﺳ ﺖﺴﻠﻓ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا ﺪﻤﺤﺑ ﻪﺗﻼﺹ ﺪﻌﺑ ءﺎﻀﻗ ةﻼﺼﻟا ﺾﻌﺒﻟا ﺎﻗﺎﻔﻧ ىﺮﻱ ﻪﻧﻻ بﺎﺒﺳﻻا ﻦﻣ ﺐﺒﺴﺑ ﺐهﺬﻤﻟا ﻒﻟﺎﺨﻤﻟا ﻒﻠﺧ ﺰﺋﺎﺟ ﺮﻴﻏ ﻪﺗﻼﺹ نا ﺎﻧﺎﻋد ندﺎﻌﻤﻟاو لوﺮﺘﺒﻠﻟ ﺪﻬﻓ ﻚﻠﻤﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ ﻲﻓ ﺎﺳرﺪﻣ ﺖﻨآ ﺎﻣ ﺪﻨﻋ و ة ﺐهذ ةﻼﺼﻟا ﻰﻟا ﺎﻨﻤﻗ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﺎﻨﻌﻣ ﻞﺼﻱ ﻢﻟو ﻰﻌﻴﺷ ذﺎﺘﺳا ﺎﻨﻌﻣ نﺎآ و ﻪﺘﻌﻴﺽ ﻰﻟا ﺎﻨﺋﻼﻣز ﺪﺣا ﺖﻱﺮﺒآ ﺔﺒﻠﻋ رﺪﻘﺑ ةﺪﻤﺠﻣ ﺔﺑﺮﺗ ﻪﺘﻬﺒﺟ مﺎﻣا ﻊﺽوو ادﺮﻔﻨﻣ ﻰﻠﺹو ءﺎﺟ ﻢﺛ ﺄﺽﻮﺘﻴﻟ . ﻰﻨﻴﻤﺨﻟا ﷲا ﺔﻱﺁ ﺮﻴﻔﻜﺘﺑ ىﻮﺘﻓ ترﺪﺹا ﺎﻣﺪﻨﻋ ناﺮﻱا ﻦﻴﺑ بﺮﺤﻟا ﻲﻓ ﻪﺑﺎﺤﺹاو ﻦﻜﻤﻱ ﻒﻴآ ﻒﺋﺎﻄﻟا ﻦﻣ نﺎآ و ﻦﻴﻱدﻮﻌﺴﻟا بﺮﻌﻟا ةﺬﺗﺎﺳا ﺪﺣا لﺎﻗ ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻂﻐﻀﺑ قاﺮﻌﻟاو ﺪﻱﺪﺷ ﺐﻀﻐﺑ ﺐﻀﻐﻓ ﻪﺑﺎﺤﺹاو ﻰﻨﻴﻤﺨﻟا ﷲا ﺔﻱا ﺮﻔﻜﻱ نا ﻢﻠﺴﻤﻠﻟ . ﺎﻨﻧاﻮﺧا ىﺮﻧ ﺎﻧا فﺎﺽا ﻢﺛ ﺤﺒﺴﻱ و نﻮﻠﺼﻱ ﺔﻣﺮﻜﻤﻟا ﺔﻜﻣ ﻰﻟا ﺞﺤﻟا ﻰﻟا نﻮﺗﺄﻱ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﻦﻴﻴﻧاﺮﻱﻻا ﻦﻴﻴﻌﻴﺸﻟا رﺎﻬﻧ ﻞﻴﻟ نﻮ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﺔﻴﺸﺧ ﻢﻬﻧﻮﻴﻋ ﻦﻣ عﻮﻣﺪﻟا ﻞﻴﺴﺗو . ﺔﻗﺮﻔﻤﻟا ﺔﻠﺗﺎﻘﻟا ﺔﻴﺒهﺬﻤﻟا اﻮﻗﺎﻓ ﻦﻱﺬﻟا ﻦﻣ ﻮه اﺬهو . و ﺊﻃﺎﺸﺑ ﺔﻴﻔﻴﺼﻟا ةوﺪﻨﻠﻟ ﺎﻜﻱﺮﻣا ﻲﻓ نﺎﻜﻴﺸﻴﻣ ﻒﻴﺼﻣ ﻲﻓ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا بﻼﻃ ﻊﻣ ﺖﻨآ ﺎﺑﺎﺷو ﺔﺑﺎﺷ تﺪﺟو ةﺮﻴﺤﺒﻟا ﺊﻃﺎﺷ ﻰﻟا ﺖﻴﺸﻤﺗو ﻲﺘﻓﺮﻏ ﻲﻓ ﺢﺒﺼﻟا ﺖﻴﻠﺹ ،نﺎﻜﻴﺸﻴﻣ ةﺮﻴﺤﺑ ا ﺎﻨﻧاﻮﺧا ﻦﻣ ﺔﻋﺎﻘﻟا ﻲﻓ ﺢﺒﺼﻟا ةﻼﺹ ﺎﻨﻴﻠﺹ ﻲﻟ ﻻﺎﻗ ؟نﺎﻴﺗﺎﻱ ﻦﻱا ﻦﻣ ﺎﻤﻬﺘﻟﺄﺳ ﻦﻴﻴﻧاﺮﻱﻻ . ﺬﺌﻨﻴﺣ نﺎﻴﻌﻴﺷ ﺎﻤﻬﻧﺎﺑ ﺎﻤﻬﻣﻼﺳا ﻲﻓ ﺔﻟﻼﻀﻟﺎﺑ ﺎﻤﻬﻤﻬﺘﻱ نا ﻢﻱﺮﻜﻟا ناﺮﻘﻟﺎﺑ ﻦﻣﺆﻱ ﻦﻤﻟ ﻦﻜﻤﻱ ﻞه . و ﺮﻴﻔﻜﺘﺑ ﺐهاﺬﻤﻟا ﺪﺽ ﺐﺘﻜﻟا ﻲﻓ دﻮﺟﻮﻣ ﻮه ﺎﻣ ﻞآ نا ﺖﻱأر تاﺪهﺎﺸﻤﻟا ﻩﺬه لﺎﺜﻣﺎﺑ ﺎﻀﻌﺑ ﻢﻬﻀﻌﺑ ﻞﻴﻠﻀﺗو ﺎﻀﻌﺑ ﻢﻬﻀﻌﺑ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﻦﻴﺑ ﺔﻗﺮﻔﺗو ﺔﻓاﺮﺧ ﻲه ﺎﻤﻧا . ﺎﻣ ﺢﺤﺹا تأﺪﺑ ﻰﻟا ﺖﻠﺹو ﺔﻴﺴﻔﻧ ﺔﺑﻮﻌﺹ ﻚﻟذ ﻲﻓ ﺪﺟا ﻻو ﺔﺛورﻮﻤﻟا ىداﺪﺟاو ئﺎﺑﺁ ﺐهﺬﻣ ﻲﻓ ﺎﺌﻃﺎﺧ ﻩارا ﻒﻠﺴﻟا نﻮﻟوﻻا ﻪﻟﺎﻗ ﺎﻣ ﻰﻟا عﻮﺟﺮﻟا نود ﻲﺴﻔﻨﺑ ناﺮﻘﻟا ﻢﻬﻓا تأﺪﺑ ﺎﻣﺪﻨﻋ ةﺪﻴﻘﻌﻟاو ةﺮﻜﻔﻟا ﻩﺬه .
ﻲﺒهﺬﻤﻟا ﺐﺼﻌﺘﻟا نﻻ ﺐﺼﻌﺗ و ﺤﺒﺹا ﺔﻴﻓﻮﺼﻟا قﺮﻄﻟا نﻮﺤﺠﺒﺘﻱو ﻦﻱد ﻞﺧاد ﻲﻓ ﺎﻨﻱد اﻮ ﻦﻱﺮﺧﻻا ﻰﻠﻋ ﻪﺑ نوﺮﺧﺎﻔﺘﻱو . عﺎﻨﻗﻻﺎﺑ ﻦﻜﻱ ﻢﻟ نا ،ﺮﻣﻻا نﺎآ ﺎﻤﻬﻣ ﻢﻬﺘﻋﺎﻃاو سﺎﻨﻟا عﺎﻀﺧا ةدﺎﻘﻟاو ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ّﻢهو فﺎﺼﻧا نود ﻞﺘﻘﻟﺎﺑ و ﻰﺘﺣ ﻖﻴﻴﻀﺘﻟاو ﻂﻐﻀﻟاو ﺮﺒﺠﻟﺎﺑ و ﺔﻟﻮﺴﻌﻤﻟا ﺐﻄﺨﻟاو . ﺔﻱوﺎﻌﻣو ﻦﺑ ﻱﺰﻱ ﻪﻨﺑا ﻢﺛ ﻢﻜﺤﻟا ﻰﻟا ﻞﺹو قﺮﻄﻟا ﻩﺬﻬﺑ نﺎﻴﻔﺳ ﻲﺑا ﺔﻨﻱﺪﻤﻟا ﻞهﺎﺑ ﻊﻗوا ﺪ . ﺪﻌﺑ ﻢﻗاو ةﺮﺣ ﺔﻌﻗو لﻮﺳﺮﻟا بﺎﺤﺹا ﻦﻣ نﻮﻧﺎﻤﺛ ﻢﻬﻨﻴﺑ ﻦﻣو رﺎﺼﻧﻻا ﻞﺘﻗو ﺔﻨﻱﺪﻤﻟا ﻰﻠﻋ مﻮﺠﻬﻟا ) ص ( ةﺮﺸﻋو ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ ىرﺪﺑ ﻖﺒﻱ ﻢﻟو سﺎﻨﻟا ﻩﻮﺟو ﻦﻣ ﺔﺋﺎﻤﻌﺒﺳو ﻒﻟأ و ﻢﻬﺘﻣﺎﻋ ﻦﻣ فﻻﺁ 3 ﺪﺣا ﻊﻄﺘﺴﻱ ﻢﻟو مﺎﻱا ﺔﺛﻼﺛ ﺔﻨﻱﺪﻤﻟا ﺪﺠﺴﻣ ﻲﻓ ةﻼﺼﻟا . 4 ﺳﻻا ﻰﻧﺎﻋد تاﻮﻨﺳ ةﺮﺸﻋ ﻞﺒﻗو ﻲﻓ ﻦﻴﻱﻮﻠﻌﻟا ﺾﻌﺑ ﻮﺑا نﺎﻏود تﺰﻋ رﻮﺘآﺪﻟا ذﺎﺘ نﺎﺑ ﻲﻧﻮﺹو ﺔﻴﻠﻜﻟا ﻲﻓ ةﺬﺗﺎﺳﻻا ﻲﻧاﻮﺧﻻ ﻚﻟذ ﺖﻠﻗو ساﻮﻴﺳ ﻲﻓ ﻢﻬﻟ ﻢﺠﻟا ﺖﻴﺑ ﺢﺘﻓ ﻲﻟا ﺔﻴآﺮﺗ ﻤﻬﺘﻴﺳ ﻦﻴﻴﻨﺴﻟا نﻻ ﺐهذا ﻻ ﻮ ﺎﻱﻮﻠﻋ ﺖﺤﺒﺹا ﻲﻧﺎﺑ ﻲﻨﻧ . ﻢﻬﺘﺒﺟا : ﻦﻴﻌﺑرا ﺖﻠﻐﺘﺷا ﻢﻬﻟ لﻮﻗﺎﺳ ﻚﻟذ ﻲﻓ ﻖﻓوا ﻢﻟو مﻼﺳﻻا ﻲﻟا ﻦﻴﻴﻨﺴﻟا ﺪﺷرﻻ ﺎﻣﺎﻋ . ﻲﻠﻌﻟ مﻼﺳﻻا ﻲﻟا ﻦﻴﻱﻮﻠﻌﻟا يﺪها . ﺖﻴﻜﺣو اﻮﺣﺮﻓ و ﻚﻟﺬﺑ اﻮﺤﺠﺒﺗو ساﻮﻴﺳ ﻲﻓ ﻦﻴﻱﻮﻠﻌﻠﻟ اﺬه . ﺎﺷا ﺎﻤآ ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ ءﺎﻄﺧا ﺾﻌﺑ ﺮآذا نا ﺐﺳﺎﻨﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻧا ىراو ر ﺎﻘﺑﺎﺳ تﺮﻜﻓ ﺎﻤﻟ اﺪﻴﻱﺄﺗ ﺎﻨﺳ ﻪﻨﻣ ﺮﻐﺹﻻا ﺎﻨﺒﻟا ﻦﺴﺤﻟاﻮﺧا ﺎﻨﺒﻟا لﺎﻤﺟ ذﺎﺘﺳﻻا ﺎﻬﻴﻟا 5 ﺎﻬﻈﺣﻼﻱو ﺎﻬﻴﻓ ﺮﻈﻨﻟا ﻢﻌﻧا ﻦﻣ ﻞآ ﺔﻴﺒهﺬﻤﻟﺎﺑ ﺲﺒﻠﺘﻣ نود دﺎﻴﺣ ﻰﻠﻋ . ﺢﻴﺤﺼﺗ ﺔﻴﻔﻴآ ﻲﻓ تﺮﻜﻓ ﺖﻨآ نﺎﻄﻠﺳ ﺎﻬﻟو ةﺮﻄﻴﺴﻣو ﺔﻤآﺎﺣ ﺎﻬﻧﻻ ﺢﻟﺎﻄﻟا وا ﺢﻟﺎﺼﻟا ﻒﻠﺴﻟا ﻦﻣ ةردﺎﺼﻟا ءﺎﻄﺧﻻاو طﻼﻏﻻا ﺎﻀﻱا ﺎﻨﻧﺎﻣز ﻲﻓو ﺦﻱرﺎﺘﻟا لاﻮﻃ ﺎﻧراﻮﻃاو ﺎﻨﻟﺎﻤﻋاو ﺎﻧرﺎﻜﻓا ﻰﻠﻋ ﺮهﺎﻗ . 3 ،ﺔﻟودو ﺎﻨﻱد ﺲﻴﻟو ﺔﻣا و ﻦﻱد مﻼﺳﻻا ،ﺎﻨﺒﻟا لﺎﻤﺟ 135 ،ةﺮهﺎﻘﻟا ، 2003 ﺮﻱﺎﻨﻱ ، . 4 ﻲﻠﺒﻨﺤﻟا دﺎﻤﻌﻟا ﻦﺑا ،ﺐهذ ﻦﻣ رﺎﺒﺧا ﻲﻓ ﺐهﺬﻟا تارﺬﺷ 3 / 146 . 5 و زﺎﻴﺤﻧﻻﺎﺑ ﺪﺣا ﻲﻨﻴﻣﺮﻱ ﻻ ﻲﺘﺣ لﻮﻗا ﺎﻤﻴﻓ ﺪﻴﺣو ﻲﻧﺎﺑ ﺔﻴﻨﻟا ءﻮﺴﺑ .
أﺪﺒﻧ ﻦﻱا ﻦﻣ ﻲﻓ ﺪﺳﺎﻓ ﺊﺸﺑ ﻂﻠﺘﺧاو رﺪَآو ءﺎﻤﻟا َﺮِﻜَﻋ اذا ﻩﺮﻴﻬﻄﺗ ﻦﻜﻤﻱ ﻻ ﺐﻴﺑﺎﻧﻻا ﻲﺒﻨﺟا ﺊﺸﺑ ﻪﻃﻼﺘﺧا نﺎﻜﻣو ةروﺪﻜﻟا ﻊﺒﻨﻣ فﺮﻋ اذا ﻻا ﻪﺘﻴﻔﺼﺗو . ﺢﺤﺼﻧ نا ﺎﻧدرا اذا ﻚﻟﺬآو ﻲﻐﺒﻨﻴﻓ ﺄﻄﺧ ﺎﻨﻴﻠﻋ ﺔﻴﻣﻼﺳا ةرﺎﻀﺣ ﺪﻴﺸﻧ نا ﺎﻧﺪﺼﻗ اذا ﻚﻟﺬﻟو ﻪﺒﺒﺳو ﻪﻌﺒﻨﻣ ﻦﻋ ﺚﺤﺒﻧ نا طﺎﻄﺤﻧﻻاو طﻮﻘﺴﻟاو ﻒﻠﺨﺘﻟا ﺐﺒﺳ ﻲﻓ ﺚﺤﺒﻧ نا ةروﺮﻀﻟا ﻦﻣ ةﺪﻱﺪﺟ . ﻰﻟا ﺎﻧﺮﺠﻱ اﺬهو ﺚﺤﺒﻟا نﺎهذا ﻦﻋ ﺖﻠﻔﻧا ﻒﻴآو ﺮﻤﺘﺴﻱ ﻢﻟو ﺐﺒﺴﻟا ﻚﻟذ عﺎﺽ ﻒﻴآ ﻢﺛ ،ﺎﻬﺋﺎﺸﻧا ﺐﺒﺳ ناﺪﺟو ﻲﻓ ﻢﻬﻟﻮﻘﻋو ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا . ١ -ﺪﻟﺎﺧ لﺰﻋ بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ ﺑ ﺔﻱوﺎﻌﻣ لﺰﻌﻱ ﻢﻟ اذﺎﻤﻟو ،سﺎﻨﻟﺎﺑ ﻦﺘﻔﻱ ﻼﺌﻟ ﺪﻴﻟﻮﻟا ﻦ ا ﻋﺪﺧ ﺔﻱوﺎﻌﻣ نﻻ ﺐﺒﺴﻟا ﺲﻔﻧ ﻦﻣ نﺎﻴﻔﺳ ﻲﺑا ﻦﺑ ﻪ ﻊﺋﺎﺒﻃ ﻢﻠﻌﻱ نﺎآ ﻪﻧا ﻢﻏر ﺔﻘﺒﻟ ﺔﺑﺎﺟﺎﺑ ﻣﻻا نا ﻊﻴﻄﺘﺴﻱو لﺎﻤﻜﻟا ﻎﻠﺒﻱ ﻻ نﺎﺴﻧﻻا نا ﻻا ،ﻦﻴﻱﻮ عَﺪْﺨُﻱ لﻮﻘﻌﻟا ﻲآذا 6 ﻦﺑ ﺪﻟﺎﺧ نﺎآ ﻚﺷ ﻻ ىﻮﻣﻻا ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﻦﻣ ةﺄﻃو ﻒﺧا ﺪﻴﻟﻮﻟا ﻪﻨﻣ قﺪﺹا نﺎآ ﻞﺑ ،ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا ﺢﺒﺹا ﺪﻗ نﺎآ اذا ، مﻼﺳﻼﻟ . ٢ -ﻄﺧ ﺄ-ﻄﺧا بﺎﻄﺨﻟا ﻦﺑ ﺮﻤﻋ ﻰﻔﻌﻱ ﻻو ،كراﺪﺘﻱ ﻢﻟ ﺄ ﺶﻱﺮﻘﻟا ﻦﻣ ﺔﺘﺳ رﺎﺘﺧا ﺎﻣﺪﻨﻋ بﺎﺨﺘﻧﻻ ﻦﻴﺘﺳ ﺐﺨﺘﻨﻱ ﻢﻟ اذﺎﻤﻟ ﺔﺘﺳ رﺎﺘﺨﻱ نا لﺪﺑ ﺎﻨﺒﻟا ذﺎﺘﺳﻻا لﻮﻘﻱو ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا . ﺎﻨهو ﻊﺽﻮﻣ ﺮﻴﻏ ﻲﻓ ﻚﻟذ ﻦﻣ ﺮﺜآا ﻩﺪﺼﻗ ﺎﻤﻧاو ﻦﻴﺘﺳو ﺔﺘﺳ ﻦﻴﺑ سﺎﻨﺠﻟا ﻞﻤﻌﺘﺳا . ٣ اذاو بﺮﻌﻟا ﺔﻴﻘﺑو رﺎﺼﻧﻻاو ﻦﻱﺮﺟﺎﻬﻤﻟا ﻦﻣ ﺎﻱرﺎﺸﺘﺳا ﺎﺴﻠﺠﻣ ﺮﻤﻋ ﻊﻀﻱ ﻢﻟ اذﺎﻤﻟو لﺎﺤﻟا ﺮﻴﻐﺘﻟ ﻚﻟذ ﻞﻤﻋ 7 ﻟا ﺮﻴﻏ ﻦﻣ ﻰﺘﺣ لﻮﻗاو ﺎﻀﻱا بﺮﻌ . ٤ -ﺎﻨﺒﻟا لﺎﻤﺟ ذﺎﺘﺳﻻا لﻮﻘﻱ : ﻢﻬﻘﺣ اﻮﻤﻠﻇ رﺎﺼﻧﻻا نﻻ ﻰﺳﻻا نﺎﺴﻧﻻا ﺮﻌﺸﺘﺴﻱو ﺮﻜﺑﺎﺑا تﺎﻓ ﺚﻴﺣ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا لوﺪﻟا ﻰﻠﻋ تﺪﺴﻓا ﺔﻴﺷﺮﻘﻟا ﺔﻴﻃاﺮﻘﺘﺳرﻵا نا ﺲﻔﻨﻟا ﻲﻓ ﺰﺤﻱو ﺎﻧاﻮﻋا وا ﻦﻱرﺎﺸﺘﺴﻣ وا ءارزﻮآ رﺎﺼﻧﻻا ﺎآﺮﺸﻱ ﻢﻟ ﺮﻣﻻا ﺎﻤﻬﻴﻟا ﻰﻬﺘﻧا ﺎﻣﺪﻨﻋ ﺮﻤﻋو . لﺪﻱو 6 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ ،ﺎﻨﺒﻟا 63 ، 68 ، 92 . 7 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ ،ﺎﻨﺒﻟا 89 .
آﺎﺤﻟا نا اﺬه ﺔﻴﻠﻤﻌﻟا رﺎﻄﻗاو دﺎﻌﺑا ﺔﻓﺎﻜﺑ ﻢﻠﻱ نا ﻦﻋ ﺰﺠﻌﻱ ﻪﻧﺎﻓ ﺎﺼﻠﺨﻣو ﺎﻱﺮﻘﺒﻋ نﺎآ ﺎﻤﻬﻣ ﻢ ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا . ﻦﻜﻤﻱ ﺚﻴﺤﺑ ةﺮﺣ ﻢﻜﺤﻟا ﺔﺌﻴﺑ نﻮﻜﺗ نا ﺺﻘﻨﻟا اﺬه ﺞﻟﺎﻌﻱ ىﺬﻟا ﺪﻴﺣﻮﻟا ﺊﺸﻟاو ﻪﻠﻏاﻮﺷ ﻦﻣ ﺪﻱﺪﻌﻟﺎﺑ ﻢآﺎﺤﻟا ﺎﻬﻨﻋ ﻞﻐﺷ ﻲﺘﻟا ﺮﻈﻨﻟا تﺎﻬﺟو اﻮﺽﺮﻌﻱ نا ﻦﻱﺮﺧﻶﻟ . 8 ﻟا ءﺎﻨﺑ مﺪﻌﻟ ﺔﻴﻓﺎآ ءﺎﻄﺧﻻا ﻩﺬه ﺖﺴﻴﻟا ةﺪﻱﺪﺴﻟا ﺔﺳﺎﻴﺴ . نﻮﻓﺮﻌﻱ ﻻ مﻮﻴﻟا نﻮﻤﻠﺴﻤﻟاو ﺮﻴﺗﺎﺳﺪﻟا نوﺬﺧﺄﻱ ﺎﻤﻧاو ﺎﻀﻱا ﺎﻬﻴﻓ نوﺮﻜﻔﻱ ﻻو ﻢﻬﺘﻌﻱﺮﺷ ﺐﺴﺣ ﺔﻟوﺪﻟا ﺲﻴﺋر نﻮﺒﺨﺘﻨﻱ ﻒﻴآ ﺔﻓﺪﺹو ةﺮﺷﺎﺒﻣ ﺐﻧﺎﺟﻻا ﻦﻣ ﻦﻴﻧاﻮﻘﻟاو . ﺮﺒﻱ ﻻو ر ﺔﺛورﻮﻤﻟا ﻢهﺪﻴﻟﺎﻘﺗو ﻢﻬﺗﺎﻌﻱﺮﺷ ﺐﺴﺣ ﺎﻬﻧو ﻲﻓ ﻢﻬﻴﻨﻃاﻮﻣ نﻮﻠﻌﺠﻱو ﺎﻬﻧوﺪﻌﻘﻱو ﺎﻬﻠﺟﻻ ﺎﻴﻧﺪﻟا نﻮﻤﻴﻘﻱ ﻰﺘﻟا ﺔﺤﺹ ﻲﻓ ﻞﻤﻌﻟاو ةﺪﻴﻘﻌﻟا ﻦﻣ ﺔﻠﺒﻠﺑ ناﺮﻘﻟاو ﻦﻱﺪﻟا ﻲﻓ ﺎﻤﺑ ﺖﺴﻴﻗ ﺎﻣ اذا ﺔﺤﻴﺤﺹ ﺮﻴﻏ وا ﻦﻴﻧاﻮﻘﻟا ﻩﺬه . ﻰﻠﻋ ﺎﻤآﺎﺤﻱو ةﺮﺼﺒﻟا ﻰﻟا اﺮﻴﺴﻴﻟ ﺮﻴﺑزو ﺔﺤﻠﻄﻟ ﻲﻋﺮﺷ رﺮﺒﻣ ﺐﺒﺳ يا كﺎﻨه ﻦﻜﻱ ﻢﻟ ا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا ﺐﻟﺎﻃ ﻰﺑا ﻦﺑ . ﻢﻜﺤﻟا ﻲﻓ ﺮﻣﻻا ﺎﻤﻬﻟ نﻮﻜﻱ نﻻ ﻻا ﻚﻟذ ﺲﻴﻟ . ﻮﺑا ﻚﻟذ دﺎﻓا ﺎﻤآ ﻲﻓ ﺮﻜﺑ فﻮﻋ ﻦﺑ ﻦﻤﺣﺮﻟا ﺪﺒﻋ ﻩراز ﺎﻣﺪﻨﻋ ﻪﺗﻮﻣ ضﺮﻣ : ،ﻪﻔﻧا مر و ﻢﻜﻠﻜﻓ ،ﻢآﺮﻣا ﺖﻴﻟو ﻰﻧا ﺮﻣﻻا ﻪﻟ نﻮﻜﻱ نا ﺪﻱﺮﻱ . 9 ﺔﻱﻻﻮﻟا ﻪﻟ نﻮﻜﺗ نا ﻰﻠﻋ ﺎًﺼﻱﺮﺣ نﺎآ ﺪﺣاو ﻞآ نا ﺢﻀﺗاو . ﺐﺠﻋو ﻊﻓﺪﻴﺳ يا ﺎﻬﻧﻮﻌﻓاﺪﻴﺳ ﻢﻬﻧا رﻮﺼﺘﻱ نﺎآ ﻪﻧﻻ ،ﺔﻋﻮﻤﺠﻤﻟا ﺔﺳاﺮﺤﺑ ﺮﻤﻋ ﻩﺮﻣا ىﺬﻟا ﺔﺤﻠﻃ ﻮﺑا ا ﺔﻱﻻﻮﻟﺎﺑ ﻢﻬﻨﻣ ﺪﺣاو ﻞآ ارﺎﺜﻱاو ﺎﻋرو ﺮﺧﻻا ﻰﻟ . ﺪﺣاو ﻞآ ﺎهﺪﻱﺮﻱ يا ﺎﻬﻴﻠﻋ نﻮﻌﻓاﺪﺘﻱ ﻢﻬﺑ اذﺎﻓ ﻪﺴﻔﻨﻟ . 10 ﻦﻴﻔﺹ ﻰﻟا ﺮﻴﺴﻠﻟ نﺎﻴﻔﺳ ﻲﺑا ﻦﺑ ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﺖﻗﺎﺳ ﻲﺘﻟا ﺔﻋوﺮﺸﻤﻟا ةرﺮﺒﻤﻟا بﺎﺒﺳﻻا ﻲه ﺎﻣ ﻢﺛ ﺔﺳﺎﺋر نﺎﻴﻔﺳ ﻰﺑا ﻦﺑ ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﻰﻟﻮﺗو ؟ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا ﻮهو ﺐﻟﺎﻃ ﻰﺑا ﻦﺑ ﻰﻠﻋ ﻊﻣ بﺮﺤﻠﻟ 8 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 49 . 9 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 106 . 10 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 83 .
ﻋ ﺔﻨﺴﻟا ﻞها ﻪﻔﺹو ﺪﻗو ،ﺔﻟوﺪﻟا ﺔﻨﻴﻔﺳ ﺚﻱﺪﺣ ﺔﻱاور ﻰﻠ 11 ﺔﻓﻼﺨﻟا ﻪﺋﺎﻬﻧﻻ ضﻮﻀﻌﻟا ﻚﻠﻤﻟا ةﺪﺷاﺮﻟا . ةدﺎﻴﻘﻟا ﻩﺪﻌﺑ ﺔﻓﻼﺨﻟا ﺔﻨﺴﻟا ﻞها ﻞﻌﺟ مﻼﺳﻻا ﺢﻴﺤﺼﻟ ﺔﻔﻟﺎﺨﻤﻟا رﻮﻣﻻا ﻩﺬه ﻞآ ﻊﻣو ﺔﻌﻴﺸﻟا ﺪﻨﻋ ﺔﻣﻮﺼﻌﻤﻟا ىﺮﺒﻜﻟا ﺔﻣﺎﻣﻻا ةﺪﻴﻘﻋ ﻩﺎﺠﺗ ﺔﻣﻻا ﺢﻠﺼﺗ ﺎﻬﺑو ﺔﺳﺪﻘﻤﻟا . ﺜﻌﻟ ماﺮﺘﺣﻻاو ﺔﻣﺮﺤﻟا ﻪﻣاﺰﺘﻟا ﻊﻣ ﺎﻨﺒﻟا لﺎﻤﺟ ذﺎﺘﺳﻻا لﻮﺳﺮﻟا بﺎﺤﺹﺎآ نﺎﻔﻋ ﻦﺑ نﺎﻤ ﻢﻬﻨﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا ﻰﺽر ﻦﻱﺮﺧﻻا . ﻻ ﻚﺳﺎﻤﺘﻱ ﻪﻴﻓ لﻮﻘﻱ ﻻ نا : ﻢﻟ ناو ﺐﺣو قﺪﺹ ﻦﻋ ﻢﻠﺳا ﺪﻘﻓ ةﺎﻴﺤﻟﺎﺑ عﺎﺘﻤﺘﺳﻻاو ﺎﻴﻧﺪﻟا ﺐﺣ ﻪﺴﻔﻧ ﻦﻣ نﺎﻤﻱﻻا اﺬه عﺰﻨﻱ . ﺮﺼﻧ ﻰﻓ ﻪﺘﻤهﺎﺴﻣ تﺮﺼﺘﻗاو ﻞﻘﻱ ﻻ ﺪﻗ لﺎﻤﻟﺎﺑ دﺎﻬﺠﻟا نﺎآ ناو ؛دﺎﻬﺠﻟا نود لﺎﻤﻟﺎﺑ عﺮﺒﺘﻟا ﻰﻠﻋ مﻼﺳﻻا دﺎﻬﺠﻟا ﻦﻋ ﺲﻔﻨﻟﺎﺑ . 12 ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﺔﺤﻠﺼﻡ ﻰﻠﻋ ﺔیدﺮﻔﻟا ﺔﺤﻠﺼﻤﻟا ﺢﻴﺟﺮﺗ ﺔﻴﺗاﺬﻟا ﻰﻟا ﺔﻴﻋﻮﺽﻮﻤﻟا ﻦﻣ لﺎﻘﺘﻧﻻﺎﺑ ﺎﻧاﺬﻱا اﺬه ﻢﻬﻔﻱ نا ﻦﻜﻤﻱو . ﻚﻠﻤﻟا ﻊﺑﺎﻃ ﻲه ﻲﺘﻟا ﻴﻋﻮﺽﻮﻤﻟا ﺐﻠﻐﺗ ﻪﻴﻓ ﺔﻴﺗاﺬﻟا ﻞﻌﺠﺗ ﺔﺛارو ﻞﻤﺤﻱ نﺎآ ﻩﺎﻱاﺰﻣو ﻪﺘﻘﺑﺎﺳ ﻢﻏر نﺎﻤﺜﻋ نﻻ ﺔ . 13 ﺎﻨهو ﻼﻄﺹﺎﺑ ﻰﺗا ﺪﻗ ﺎﻨﺒﻟا ذﺎﺘﺳﻻا نا ىﺮﻧ نﻵا نﺎﻣﻮﻬﻔﻣ ﺎﻤهو ﺔﻴﻋﻮﺽﻮﻤﻟاو ﺔﻴﺗاﺬﻟا ﻮه ثﺪﺤﺘﺴﻣ ح ﺔﻴﻧﺎﻧﻻاو دﺮﻔﻟا ﺔﺤﻠﺼﻣ ﺪﻴﻔﺘﻟ ﺔﻴﺗاﺬﻟا رﻮﻣﻻا نﺎﻴﺑ ﺎﻤﻬﺑ ﻦﻜﻤﻱو ؛ةﺪﻴﺟ ةرﻮﺼﺑ . ﺔﻴﻋﻮﺽﻮﻤﻟﺎﺑو ﻢﻱﺮﻜﻟا نﺁﺮﻘﻟا ةﻮﻋد ﻲهو ﺔﻣﺎﻋ ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﺔﺤﻠﺼﻣ ﺪﻴﻔﺘﻟ . ﻠﺳﻻا نﻻ ﻢﻬﻧوﺪﺴﻔﻱو سﺎﻨﻟا نﻮﻤﻠﻈﻱ اﻮﻧﺎآ ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا نﺎﺑ ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا ﻲﺗﻻﺎﻘﻣ ﺖﻨﻴﺑ ﺔﺤ دﺎﻴﻘﻧﻻاو ﺔﻋﺎﻃﻻا ﺔﻣﺎﻌﻟاو سﺎﻨﻟا ﻦﻣ نﻮﺒﻠﻄﻱ ،ﻢﻬﺗﺎﻓﺮﺼﺗ ﺖﺤﺗ ﺔﺤﻠﺴﻤﻟا دﻮﻨﺠﻟاو ﻢﻬﻱﺪﻱﺎﺑ 11 ﷲا لﻮﺳر ﺖﻌﻤﺳ لﺎﻗ ﺔﻨﻴﻔﺳ ﻦﻋ ) ص ( لﻮﻘﻱ : ضﻮﻀﻌﻟا ﻚﻠﻤﻟا ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ نﻮﻜﻱ ﻢﺛ ﺎﻣﺎﻋ نﻮﺛﻼﺛ ﺔﻓﻼﺨﻟا ) ﺎﻨﺒﻟا 102 ﻟا نﻮﻋ ؛ دﻮﺒﻌﻤ , 12 / 397 ،ﻢﺹاﻮﻌﻟا ،ﻲﺑﺮﻌﻟا ﻦﺑ ﺮﻜﺑ ﻲﺑا ﺪﻨﻋ ﺢﻴﺤﺹ ﺮﻴﻏ ﻮهو ﻦﺘﻔﻟا ،يﺬﻴﻣﺮﺘﻟا ، 102 ، 210 ،ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ ﻰﻠﻋ ،ﻰﻠﻏا ﺐﻴﻄﺧ ﺪﻤﺤﻣ ، 34 ،ةﺮﻘﻧا ، 2004 ﺔﻴآﺮﺘﻟﺎﺑ ، . 12 ،ﺎﻨﺒﻟا 82 . 13 ،ﺎﻨﺒﻟا 78 .
عﺎﻨﺨﻟاو و ﻢﻬﻟﺎﻤﻋا ﻰﻠﻋ ضاﺮﺘﻋﻼﻟ نﻮﺤﻣﺎﺴﺘﻱ ﻻو ﻢهﺎﺽر نود اﺮﺒﺟ ﺮﻜﺸﻟاو ءﺎﻨﺜﻟا ﺮﻴﻜﻔﺘﻟاو ىأﺮﻟا ﺔﻱﺮﺣ نﻮﻄﻌﻱ ﻻو ،ﻢﻬﺗاﺪﺴﻔﻣو . ﻢﻬﻨﻣ نﻮﺒﻠﻄﻱو ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻰﻠﻋ نﻮﻄﻐﻀﻱ ﻚﻟﺬﻟو ﺣ ﻢﻬﻟﺎﻤﻋا ﻰﻠﻋ ءﺎﺘﻓﻻا ذﺎﺘﺳﻻا ةﺰﻴﺟو ةرﺎﺒﻌﺑ ﻚﻠﺗ ةدﺎﻓﻻو ﺔﻓﺮﺤﻨﻤﻟاو ةﺮﺋﺎﺠﻟا ﻢﻬﺽاﺮﻏا ﺐﺴ ﺢﺽاو نﺎﻴﺑ ﻲﻓ ﺎهﺮﺜآاو تﺎﻤﻠﻜﻟا ﻩﺬه ﻊﻀﻱ ﺎﻨﺒﻟا : ةﺪﻴﻘﻌﻟا ﺪﺴﻔﺗ ﺔﻄﻠﺴﻟا نا ) ﺔﻴﺟﻮﻟوﺪﻱﻻا ( . 14 لﺎﻗ ﺐﻄﻗ ﺪﻴﺳ رﺎﻜﻓاو لاﻮﻗا ﻞﻠﺣ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﺮﺧﺁ ﻊﺽﻮﻣ ﻲﻓ ﻚﻟﺬﻟ ﺎﻌﻱﺮﻔﺗو : تﺮﺼﺘﻧا ﻮﻟو ﻐﻄﻟا ءﻮﺳا تﺪﺟوﻻ ﷲا ﻪﻤﺣر ﺐﻄﻗ ﺪﻴﺳ ةﻮﻋد ءﺎﺒﻐﻟاو ﻖﻓﻻا ﻖﻴﺽ نﻮﺽﺮﻔﻱ ﻦﻱﺬﻟا ةﺎ و ﺐﺼﻌﺘﻟاو " ﻞﻘﻋﻼﻟا " ﺎﻌﻴﻤﺟ سﺎﻨﻟا ﻰﻠﻋ . 15 نﺎآو ،ﺎﻌﻴﻤﺟ ﻚﻟﺬآ تﺎﻴﺟﻮﻟوﺪﻱﻻاو تﺎﻋﺎﻤﺠﻟاو ﺔﻴﻨﻱﺪﻟا تاﻮﻋﺪﻟا نا اﺬه ﻰﻟا ﻒﻴﺽﺎﻓ ﺪﻴﺸﺗ ﻰﺘﻟا ﻰه ﺔﻣﻻا ﺎﻤﻧاو ةرﺎﻀﺣ ﻰﻨﺒﺗو ﺪﻴﺸﺗ نا ﻊﻴﻄﺘﺴﺗ ﻻ ﺔﻟوﺪﻟا نﺎﻓ ﻰﺗﻻﺎﻘﻣ ناﻮﻨﻋ ﺪﺣا ﺎﻬﻟ ﺖﺤﻨﻣ اذا ﺎﻬﻤﻴﻘﺗو ةرﺎﻀﺣ ﺔﻠﻣﺎآ ﻞﻤﻌﻟاو ﺮﻴﻔﻜﺘﻟا ﺔﻱﺮﺣ . ﻢﻣﻻاو ماﻮﻗﻻا ﺦﻱرﺎﺗ ﺎﻬﻟ ﻰﺘﺠﺣو ءاﻮﺴﺑ ءاﻮﺳ ﺔﻤﻠﺴﻣ ﺮﻴﻏو ﺔﻤﻠﺴﻣ ﺔﻔﻠﺨﺘﻤﻟا . ﺎﻬﻨﻣ ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا رﺎﺒﻜﻟا ﺔﺑﺎﺤﺼﻟا ﻊﻓاﺪﺗو ﺎﻬﻨﻴﺑ ﺎﻤﻴﻓ ﺶﻱﺮﻘﻟا قﺎﻘﺸﻧا ﻦﻴﺼﻠﺨﻤﻟا ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺔﻣﺎﻋ ءﺎﻴﺘﺳا ﺐﻠﺟ ،ةراﺰﻐﺑ ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ءﺎﻣد ﺔﻗارا ﻰﻟا اﻮﻠﺹو ﻰﺘﺣ ﻱﻼﻟ لﻮﺳﺮﻟﺎﺑو ﻢﻱﺮﻜﻟا ناﺮﻘﻟﺎﺑ نﺎﻤ ) ص ( ﻊﺋﺎﻗﻮﻟا ﻩﺬﻬﺑ ﻢﻬﻠﻘﻋ ﻂﻠﺘﺧاو ﺺﻴﺑ ﺺﻴﺣ ﻲﻓ اﻮﻌﻗو ﻦﻴﺒﻄﻗ ﻰﻟا ﻢﻜﺤﻟا ﻲﻓ اﻮﻤﺴﻘﻧاو : ﻬﻘﻓو نﺁﺮﻘﻟا ﻢﻬﻓ ﻲﻓ ﻖﻤﻌﺘﻱ ﻢﻟو اﺮﻴﺜآ ﺮﻜﻔﻱ ﻢﻟ ﺐﻄﻗ ﻪ ﺢﺒﺹا ﻩرﺪﻗو ﻲﻟﺎﻌﺗ ﷲا ءﺎﻀﻗ ﻰﻠﻋ ﻚﻟذ اﻮﻠﻤﺤﻱ نا ﻢﻬﻴﻠﻋ ﻼﻬﺳ . ﻦﻜﻤﻱ ﻻ ﻊﺋﺎﻗﻮﻟا ﻩﺬه نا اوﺮﻜﻓ ﻢﻬﻧﻻ ا ﻦﻴﺑ ﻊﻘﻱ نا ﻢﻬﻟ ﻦﻜﻤﻱ ﻢﻟو رﺎﺒﺠﻟا ﺮهﺎﻘﻟا ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا نﻮﻜﻱ نا ﻮهو ﺎﻴﻠﻋ ةﻮﻗ رﺎﺒﺟﺎﺑ ﻻا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟ رﻮﺼﻟا ﻦﻣ ةرﻮﺹ يﺎﺑ ﺎﻬﻟ ﺢﻤﺴﻱ ﻻ ناﺮﻘﻟا نﻻ ﺎﻬﺑﺎﻜﺗرا ﻦﻋ بﺎﻨﺘﺟﻻا . لﺎﺟا ﺮﺧﺁ ﺐﻄﻗو ﻚﻟذ ﺪﻌﺑ ﻢﻜﺣ ﻩﺮﺧﺁ ﻰﻟا ﻪﻟوا ﻦﻣ ناﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﻪﻠﻘﻋو ﻩﺮﻜﻓ : ﻼﻘﻋ نﺎﺴﻧﻼﻟ ﺐهو ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا نا 14 ،ﺎﻨﺒﻟا 113 ﻊﺽﻮﻣ ﺮﻴﻏ ﻲﻓ . 15 ،ﺎﻨﺒﻟا 279 .
ا ﻞﻌﺟو ةداراو ﺎﻬﻘﻓو اﻮﻟوﺎﺘﻱو اوﺮﻔﻱ نا ﻢﻬﻟ ﻖﺣ ﻻو ﻪﺗدارﺎﺑ ﻞﻤﻌﻱ ﺎﻤﻋ ﻻﻮﺌﺴﻣ نﺎﺴﻧﻻ ءﺎﻀﻗ ﻻو رﺪﻗ ﻻ اﻮﻟﺎﻗو ﺔﻴﺼﺨﺸﻟا ﻢﻬﺽاﺮﻏاو ﺔﻴﺴﻔﻨﻟا ﻢﻬﻟﻮﻴﻣ ﺐﺴﺣ ﺔﺤﺽاﻮﻟا تارﺎﺒﻌﻟا ﺔﻴﻟﻮﺌﺴﻤﺑ ﻻا اﺬه ﻞآ ﺲﻴﻟو ﺊﺴﻟاو ﺢﻟﺎﺼﻟا ﻞﻤﻌﻟاو ﺮﻔﻜﻟاو نﺎﻤﻱﻻا ﻰﻠﻋ ﺎﺽوﺮﻔﻣو ﺎﺑﻮﺘﻜﻣ نﺎﺴﻧﻻا . ﻤﻠﻋو سﺎﻨﻟا ﺔﻣﺎﻋ ﻦﻣ ﺪﺣاو يا نﺎآو ﻖﺗﺎﻋ ﻰﻠﻋ ﺖﻧﺎآ ةﺮﻴﺒﻜﻟا ﺔﻴﻟﻮﺌﺴﻤﻟا نا ىﺮﻱ ﻢﻬﺋﺎ ﻦﻴﺑ ﻦﻴﻠﺼﻤﻟا سﺎﻨﻟا ﺖﻗﺎﺳ ﻲﺘﻟا رﻮﻣﻻا ﻦﻣ ﻦﻴﻱ ﻮﻣﻻا ﻦﻴﻋأ نﺎﻤﺜﻋ لﺎﻴﺘﻏا ﻰﻟا ﻢﻬﻌﻤﺳو سﺎﻨﻟا ﻢﻟو ﺔﻔﻴﻠﺧ ﻪﺒﺨﺘﻧا ﻦﻤﻟ كاﺮﺣ ﻻو ةرﻮﻨﻤﻟا ﺔﻨﻱﺪﻤﻟا ﻲﻓ ﻢﻬﺘﻔﻴﻠﺧ ﻮهو ﻩﻮﻠﺘﻗو ،ﻩﻮﻠﺗﺎﻗو نﺎﻔﻋ ﻦﺑ ﻱﺮﻜﻟا ناﺮﻘﻟا ﻲﻟا اﻮﻌﺟر ،ﻪﻨﻋ عﺎﻓﺪﻟا ﺪﺣا لوﺎﺤﻱ و ﻒﻠﻜﻣ نﺎﺴﻧﻻا نا اوﺪﺟو ةﺮﺤﻟا ﻢﻬﻟﻮﻘﻌﺑ ﻢ ﻪﺗدارﺎﺑ ﻪﻠﻤﻌﻱ ﺎﻣ ﻞآ ﻦﻋ لﻮﺌﺴﻣ . ضﻮﻀﻌﻟا ﻚﻠﻤﻟا ﻮﻀﻌﻟا ﻚﻠﻤﻟﺎآ وا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣﺎآ ﺔﻱوﺎﻌﻤﻟ ﺮﻣﻻا ﺐﺘﺘﺳا ﺎﻤﻟو ص ﺔﻨﻴﻔﺳ ﺚﻱﺪﺣ ﺐﺴﺣ ﺔﻔﻴﻠﺧ ﺲﻴﻟ ضﻮﻀﻌﻟا ﻚﻠﻤﻟا ﻪﻧا ﺖﺒﺛا ﻚﻟﺬﻟو ﻩﺪﻌﺑ ﺔﻱﻻﻮﻠﻟ ﺪﻱﺰﻱ ﻪﻨﺑا ﺚﻱرﻮﺘﺑ مﺎﻗ . ﺔﻓﻼﺨﻟا نﻻ ةﺰﺋﺎﺟ ﺖﻧﺎآ اذا ﺔﺛارﻮﻟا ﺎﻬﻴﻓ نﻮﻜﺗ ﻻ . ﻊﻣو ،ﻦﻴﻱﻮﻣﻻا ةﺮﻄﻴﺳو ﺪﻱ ﺖﺤﺗ ﺎﻴﺛارو ﻚﻠﻤﻟا ﺢﺒﺹاو ﺔﺛارﻮﻟا ﻪﻨﺑﻻ ﻦﱢﻜﻤﻱ ﻲﻜﻟ ﻢﺴﻟاو ةﻮﺷﺮﻟاو عﺎﻨﻄﺹﻻاو بﺎهرﻻا مﺪﺨﺘﺳاو اﺪﻬﺟ لﺬﺑ ﺔﻱوﺎﻌﻣ نا ﺸﻓ ﺪﻱﺰﻱ تﻮﻣ ﺪﻌﺑ ﻞ . لاﺰﻱ ﻻ نﺎآ ﺪﻬﻌﻟا نﻻ ﻪﻠﺒﻘﻱ نا ﻦﻜﻤﻱ ﻻ ﻪﻧا ﻰﻣﻼﺳﻻا ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﺖﺒﺛاو اﺮﻟا ﺔﻓﻼﺨﻟﺎﺑ ﺎﺒﻱﺮﻗ ﻪﻴﻣا ﻰﻨﺒﻟ ﺮﻣﻻا عﺪﻱو لﺰﺘﻌﻱ ﺪﻱﺰﻱ ﻦﺑا ﻰﻧﺎﺜﻟا ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﻞﻌﺟ ﺎﻤﻣ ةﺪﺷ . 16 ﺮﻣأ ﻞﻘﺘﻧاو ﻰﻧﺎﺜﻟا ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﻩﺪﻴﻔﺣ لاﺰﺘﻋﺎﺑ ﻪﺘﻨﺗ ﻢﻟ نﺎﻴﻔﺳ ﻰﺑا ﻦﺑ ﺔﻱوﺎﻌﻣ تﺎﺌﻴﺳ ﻦﻜﻟو ﺔﻴﻠﺋﺎﻌﻟا ثراﻮﻜﻟا ﺖﺒﻠﺟو مﻮﻴﻟا ﻰﺘﺣ ىﺮﺧا ﻰﻟا ﺔﻠﺋﺎﻋ ﻦﻣ ﺔﻴﻜﻠﻤﻟا تﺮﻤﺘﺳا ﻢﺛ ﺔﻴﻣا ﻰﻨﺒﻟ ﺔﻱﻻﻮﻟا 16 ،ﺎﻨﺒﻟا 137 .
ﻱرﺎﺘﻟا لاﻮﻃ ﻊﺸﺠﻟاو صﺮﺤﻟا ﻲﻓ ﺔﻄﻠﺳ ﺖﻌﻓرو ﺔﻄﻠﺳ ﺖﻌﺽو شﺮﻌﻟا ﻲﻠﻋ ﻲﻣﻼﺳﻻا ﺦ ﻌﻀﻌﻀﺗ ﻰﺘﺣ ﺖ ﺔﻟوﺪﻟا ﺖﻣﺪﻬﺗو ﻢﻜﺤﻟا ﻰﻠﻋ ﻊﺸﺠﻟا ﻚﻟذ ﺐﺒﺴﺑ ﻢﻬﺘﻟودو ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ةﻮﻗ ﺔﻨﺳ ﺔﺋﺎﻤﻧﺎﻤﺛ ﺎﻬﻴﻓ ﻢﻜﺤﻟا ﺪﻌﺑ ةﺮﻴﻐﺹ ﺔﻴﻣﻼﺳا ﺔﻠﺋﺎﻋ ﺎﻬﻴﻓ ﻖﺒﻱ ﻢﻟو ﺲﻟﺪﻧﻻا ﻲﻓ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا . او ﺖﻤﻄﺤﺗ ﺔﺛارﻮﻟاو ﺔﻴﻜﻠﻤﻟﺎﺑ ىﺮﺧﻻا ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ناﺪﻠﺒﻟاو ﻧ ﺰﻧو ﺖﻄﺤ ﻰﻟا ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ﺔﻣﻻا ﺖﻟ بﻮﻨﺠﻟا ﻰﻟا لﺎﻤﺸﻟا ﻦﻣو بﺮﻐﻟا ﻰﻟا قﺮﺸﻟا ﻦﻣ ﻲﻟﺎﺤﻟا ﺎﻬﻌﺽو . أﺪﺒﺗ ﻢﻟ ﻰﺘﻟا ءاﺮﺘﺒﻟا ﻪﺘﺒﻄﺧ ﻲﻓ لﺎﻗ ﻪﻴﺑا ﻦﺑ دﺎﻱز ﺪﻱﺰﻱو ﺔﻱوﺎﻌﻣ ﻞﺟرو ﺑ ﺪﻤﺤﺑ وأ ﺔﻠﻤﺴﺒ ﷲا : ﺎﻗاﺮﺣاو ﺎﻣﺪه ضرﻻﺎﺑ ﺎﻬﻱﻮﺳا ﻰﺘﺣ باﺮﺸﻟاو مﺎﻌﻄﻟا ﻰﻠﻋ ماﺮﺣ . ﻞﺟﺮﻟا ﻢﻜﻨﻣ لﻮﻘﻱ ﻰﺘﺣ ﻩﺎﺧا " ﻘﻓ ﺪﻌﺳ ﺞﻧأ ﺪﻴﻌﺳ ﻚﻠه ﺪ " ﺴﻧ ﻩداز ﻢﻜﻨﻋو ﺔﺳﺎﺳ ﻢﻜﻟ ﺎﻨﺤﺒﺹا ﺎﻧا سﺎﻨﻟا ﺎﻬﻱا ﺳﻮ نﺎﻄﻠﺴﺑ ﻢﻜ ﺔﻋﺎﻄﻟاو ﻊﻤﺴﻟا ﻢﻜﻴﻠﻋ ﺎﻨﻠﻓ ،ﺎﻨﻟﻮﺧ يﺬﻟا ﷲا ﺊﻴﻔﺑ ﻢﻜﻨﻋ دوﺬﻧ و ﺎﻧﺎﻄﻋا يﺬﻟا ﷲا . ﻲﻟ نا ﷲا ﻢﻱاو ىﺎﻋﺮﺹ ﻦﻣ نﻮﻜﻱ نا ﻢﻜﻨﻣ ئﺮﻣا ﻞآ رﺬﺤﻴﻠﻓ ةﺮﻴﺜآ ﻲﻋﺮﺼﻟ ﻢﻜﻴﻓ . 17 و ﺔﻴﻣا ﻲﻨﺑ رﺎﺒﺟ ناوﺮﻣ ﻦﺑ ﻚﻠﻤﻟا ﺪﺒﻋ ءﺎﺟو لﺎﻗ يﺬﻟا ﻞﺟﺮﻟا : " ﷲا ﻖﺗا ﻲﻟ لﺎﻗ ﻦﻣ ﻪﻘﻨﻋ ﺖﻌﻄﻗ " 18 ﻲﻔﻜﻱو دﺎﻱز ﺔﺒﻄﺧ ﻦﻋ ﻞﻘﺗ ﻻ جﺎﺠﺤﻟا ﺔﺒﻄﺧ نﺎﻓ جﺎﺠﺤﻟا ﻚﻠﻤﻟا ﺪﺒﻋ ﻊﻣ نﺎآو ﺎﻬﻠﻬﺘﺴﻣ سﺎﻨﻟا ﻊﻤﺴﻱ نا : " ﺎﻬﺒﺣﺎﺼﻟ ﻲﻧاو ﺎﻬﻓﺎﻄﻗ نﺎﺣو ﺖﻌﻨﻱا ﺪﻗ ﺎﺳؤر ىرﻻ ﻰﻧا " . ﻢﻟو ﺗ ﻢﻬﻓﻮﻴﺳ نﻮﻠﻤﺤﻱ ﻦﻴﻠﺼﻤﻟا ﻦﻴﺑ ﻩﺪﻨﺟ قﺮﻓ ﺪﻗ ﻪﻧﻻ اﺬه ﻖﺒﻄﻱ نا ددﺮﺘﻱ ﻢﻬﺘﻱدرا ﺖﺤ . 19 نﻻﻮﻘﻱو ىﺮﺼﺒﻟا ﻦﺴﺤﻟا نﻻﺄﺴﻱ ﻰﻨﻬﺠﻟا ﺪﺒﻌﻣو رﺎﺴﻱ ﻦﺑ ءﺎﻄﻋ : ءﻻﺆه نا ﺪﻴﻌﺳﺎﺑا ﺎﻱ ﺎﻤﻧا نﻮﻟﻮﻘﻱ ﻢﺛ نﻮﻠﻌﻔﻱ ﺎﻣ نﻮﻠﻌﻔﻱ و سﺎﻨﻟا لاﻮﻣا نوﺬﺧﺎﻱو ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ءﺎﻣد نﻮﻜﻔﺴﻱ كﻮﻠﻤﻟا ﻪهﺎﺒﺷاو اﺬﻬﺑ ﻪﻴﻠﻋ ﻖﻠﻌﺘﻣ ﷲا ءاﺪﻋا بﺬآ لﺎﻘﻓ ،ﷲا رﺪﻗ ﻰﻠﻋ ﺎﻨﻟﺎﻤﻋا ىﺮﺠﺗ . 20 17 ،ﺎﻨﺒﻟا 136،137 . 18 ،ﺎﻨﺒﻟا 137 . 19 ،ﺎﻨﺒﻟا 137 -138 . 20 ﺔﺒﻴﺘﻗ ﻦﺑ ﻢﻠﺴﻣ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺒﻋ ﺪﻤﺤﻣ ﻮﺑا ) 213 -276 ـه 828 -889 م ( فرﺎﻌﻤﻟا 441 ﺐﺘﻜﻟا راد ﺔﻌﺒﻄﻣ ، 1960 .
ﻱ ﻦﺑ جﺎﺠﺤﻟا و ةﺮﺠﻬﻟا ﻦﻣ ﻦﻴﻧﺎﻤﺛ ﻲﻓ ناوﺮﻣ ﻦﺑ ﻚﻠﻤﻟا ﺪﺒﻌﻟ قاﺮﻌﻟا ﻰﻟاو ﻰﻔﻘﺜﻟا ﻒﺳﻮ لوا ﻮهو نﻮﻱﻮﻣﻻا ﻪﻴﻠﻋ ﺪﻤﺘﻌﻱ نﺎآ يﺬﻟا ﺮﺒﺠﻟا ﻰﻨﻌﻤﺑ رﺪﻘﻟا ﻩرﺎﻜﻧﻻ ﻰﻨﻬﺠﻟا ﺪﺒﻌﻣ ﺪﻟﺎﺧ ﻞﺘﻗ ﺮﺒﺠﻟا ﻰﻨﻌﻤﺑ رﺪﻘﻟا ﺮﻜﻧا ﻦﻣ 21 ﺔﻨﺳ ﻲﻓو ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻠﻟ ﻢهرﻮﺟو ﻢﻬﻤﻠﻇ ﻲﻓ 105 ـه . ) 723 م ( ﺸﻣﺪﻟا ناوﺮﻣ ﻮﺑا ﻢﻠﺴﻣ ﻦﺑ نﻼﻴﻏ ﻞﺘﻗ ﻪﻟﺎﻤﻋا ﻦﻣ ﺎﻔﻠﻜﻣ نﻮﻜﻱ ﺎﻬﺑ ﻰﺘﻟا نﺎﺴﻧﻻا ةرﺪﻘﺑ ﻪﺘﻟﻮﻘﺑ ﻰﻘ قﺮﻓ ﻼﺑ ﺎﻴﻣﺎﻋ ﻼﺟر وا ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻟا ﺮﻴﻣا وا ﺔﻔﻴﻠﺧ نﺎآ ءاﻮﺳ . ﺔﻨﺳ ﻲﻓو 128 ـه . ) 745 م ( وﺮﻤﺑ ﻢهرد ﻦﺑ ﺪﻌﺠﻟا ﻩﺮﻱزوو ناﻮﻔﺹ ﻦﺑ ﻢﻬﺟ ﻞﺘﻗ ﺔﻱﻮﻣﻻا ﺔﻟوﺪﻟا نﺎﻣز ﻲﻓ زاﻮها ﻦﺑ ﻢﻠﺳ ﻦﻣ ﺮﻣﺎﺑ ﺦﻠﺑ ﺮﻬﻧ ﺊﻃﺎﺷ ﻰﻠﻋ . ﻲﻜﺤﻧ نا ﺎﻧﺪﺼﻗ ﺲﻴﻟ ﻦﻣ وا ﺎﻬﺗاﺆﺳ ﻲﻓ ﺔﻱﻮﻣﻻا ﺔﻟوﺪﻟا ﺔﻱﺎﻬﻧو ﺔﻱاﺪﺑ ﻲﻓ ثﺪﺣ ﺎﻣ ﻞآ ﻲﺘﻟا ﻊﺋﺎﻗﻮﻟاو ثراﻮﻜﻟا ﺾﻌﺑ مﺪﻘﻧ نا ﺪﻱﺮﻧ ﻦﻜﻟو ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻦﻱﺪﻠﻟ ﺔﺒﺴﻨﻟﺎﺑ ﺖﻧﺎآ اذا ﺎﻬﺗﺎﻨﺴﺣ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ةﺮﻜﻔﻟا ﺖﻓﺮﺹ ﺔﻣﺎﻗﻻا ﻦﻋ ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻا ﺔﻟاﺪﻌﻠﻟ و ﻢﻬﻨﻴﺑ ﻢﻬﺗاوﺎﺴﻣو داﺮﻓﻻا قﻮﻘﺣ ﺺﺨﺷ وا ﺔﻠﻴﺒﻗ وا ﺔﻠﺋﺎﻌﻟ ﺐﺼﻌﺗ نود ﻢآﺎﺣ وا ﻢﻜﺤﺘﻟاو ﻢﻠﻈﻟاو رﻮﺠﻟا ﻦﻣ ﺎهﺮﻴﻏ ﻰﻟا وأ . ﺪﻗ ﺔﻴﺳﺎﺒﻌﻟا ﺔﻔﻴﻠﺧ وا سﺎﺒﻌﻟا ﻮﺑا ﺪﻤﺤﻣ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺒﻋ ىﺮﻧ ﺔﺳﺎﺒﻌﻟا ﺔﻟوﺪﻟا ﻰﻟا ﺎﻨﺌﺟ اذاو حﺎﻔﺴﻟﺎﺑ ﻲﻤﺳ ) 104 -722،136 -754 م ( ﻪﻤﻜﺣو 132 -754،750،136 م ( ﻦﻣ ﻪﻧﻻ ءﺎﻣﺪﻟا ﻚﻔﺳ -ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ﺔﻔﻴﻠﺧ ﻰﻠﻋ ارﺎﻋ ﺲﻴﻟا -ٍِِءﺎﻣﺪﻟا كﺎﻔﺴﺑ ﻰﻤﺴﻱ نا ! ﻪﺴﻔﻧ ﻰﻤﺳ يﺬﻟا ﻮهو ﺔﺒﻄﺧ لوا ﻲﻓ حﺎﻔﺴﻟﺎﺑ : " ﺢﻴﻨﻤﻟا ﺮﺋﺎﺜﻟاو ﺢﻴﺒﻤﻟا حﺎﻔﺴﻟا ﺎﻧا " ﺎﻨﺒﻟا لﺎﻤﺟ ذﺎﺘﺳﻻا ﻒﻴﻀﻱو : ىﺎﻓ ؟اﺬه ﻞﺜﻣ ﻦﻣ ﻲﺟﺮﻱ ﺊﺷ 22 رﻮﺼﻨﻤﻟا ﺮﻔﻌﺟ ﻮﺑا ﻮه سﺎﺒﻌﻟا ﻰﻨﺑ ﺔﻟوﺪﻟ ﻲﻘﻴﻘﺤﻟا ﺲﺳﺆﻤﻟا نﺎآو ) 95 -158 ـه /. 714 -775 م ( ﻪﺘﻓﻼﺧ : 136 -158 -ـه / 754 -775 م .( ﺎﺗوﺮﺒﺟ ﻞﻘﻱ ﻻ ﻮهو 21 ﻢﻗﺮﻟا ،لاﺪﺘﻋﻻا ناﺰﻴﻣ ،ﻰﺒهﺬﻟا 8652 . 22 ،ﺎﻨﺒﻟا 138 .
ارﺎﻬﻧا ﻦﻴﺒﻟﺎﻄﻟا ءﺎﻣد ﻩﺪﻬﻋ ﻲﻓ تﺮﺟ ﺪﻗو ناوﺮﻣ ﻦﺑا ﻚﻠﻤﻟا ﺪﺒﻋ ﻦﻋ ﺔﻱﻮﻣدو 23 ﺮﻔﻌﺟ ﻮﺑا و ﻪﻟ ﺔﻤﺹﺎﻋ ﺎﻬﻠﻌﺟو مﻼﺴﻟا ﺔﻨﻱﺪﻣ ﺎهﺎﻋدو داﺪﻐﺑ ﺪﻴﺷ رﻮﺼﻨﻤﻟا ) 145 ه ـ، 762 م ( نﻵا ﻰﺘﺡ ﺎﻬآﺮﺗو ىرﻮﺸﻟا عﺎﺒﺗا مﺪﻋ ﻞﻜﺸﺘﺗ ﻢﻟ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا لوﺪﻟا ﺔﻱاﺪﺑو ﺔﻓﻼﺨﻟا ﺔﻱاﺪﺑ ﻲﻓ نا ﺎﺨﻱرﺎﺗ فوﺮﻌﻣ ﻮه ﺎﻤآ ا ﻢﺋﺎﻘﻟا ﻢﻜﺤﻠﻟ ﺔﻔﻟﺎﺨﻣ تﺎﻋﺎﻤﺟ ﻻو باﺰﺣ . ﻦﻴﺼﻠﺨﻤﻟا راﺮﺣﻻا ءﺎﻤﻠﻌﻟا نا لﺎﻘﻱ نا ﻦﻜﻤﻤﻟا ﻦﻣو ﺪﺽ ﻢﻬﻱأر ءاﺪﺑﺎﺑ ﺔﻔﻟﺎﺨﻤﻟﺎﺑ نﻮﻣﻮﻘﻱ اﻮﻧﺎآ ﻢه ﺔﻟاﺪﻌﻟاو ﻖﺤﻟا ﺔﻣﺎﻗا ﻲﻓ عﺎﺒﺗﻼﻟ ﻦﻴﻗدﺎﺼﻟاو ﻦﻱﺪﻠﻟ ﻢﻬﻤﻠﻇ ﻢهرﺎﻜﻧاو تﺎﻣﻮﻜﺣ تاراﺮﻗ . ﻲﻓ ﺐﻠﺼﺘﻣ ﻞﺟﺮآ طاﺮﻘﺳ ﻢﺳا ﺪﻴﺷا ﺪﻗ ﺔﻔﻠﺴﻠﻔﻟا ﻢﻟﺎﻋ ﻲﻓ ىﺮﻧ دﺎﺟو ،ﺔﻱﺮﺤﻟا ﻞﻄﺑو ﻪﻱأر ﻚﻟﺬﻟ ﻪﺴﻔﻨﺑ . ﻩﺎﻨﺘﻗا ﺪﻗ ﻮهو ﻪﻴﻠﻋ ءﺎﻨﺜﻟا ﻖﺤﺘﺴﻱ حوﺪﻤﻣ ﺮﻣا اﺬهو . ﺔﻔﻴﻨﺣ ﻰﺑا ﻰﻟا ﺎﻨﺌﺟ اذا ﻦﻜﻟو ﻪﻤﻬﻓ ﻰﻟا نﻮﺒﺴﺘﻨﻱ ﻦﻣ ﻦﻴﺑ ﻰﺘﺣ ﺎﻱود ﺎﺗﻮﺹ ﻪﻟ ىﺮﻧ ﻻو ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا قﻮﻘﺤﻟا ﻲﻓ ﻢﻈﻋﻻا مﺎﻣﻻا ﻰﻧﺎﺴﻧﻻاو ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻊﻤﺘﺠﻤﻠﻟ ﻖﺤﻟا قﺎﻘﺣا و ﻪﻬﻘﻓو . ﺎﺑا رﻮﺼﻨﻤﻟا نﻻ ﻲﺳﺎﺒﻌﻟا ﺔﻔﻴﻠﺨﻟا ﺮﻔﻌﺟ ﺎﻱاﺪﻬﻟا ﻢﻱﺪﻘﺘﺑ ،ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا ءﺎﻣد ﻚﻔﺳو سﺎﻨﻠﻟ ﻪﻤﻠﻇ ﻲﻓ ﺎﻜﻱﺮﺷ ﻪﻠﻌﺠﻱ ىا ،ﻪآرﺎﺸﻱ نا دارا مﺎﻣﻻا ﻞﺒﻘﻱ ﻢﻟو ﺔﻟوﺪﻟا رﻮﻣﺎﺑو ءﺎﻀﻘﻟﺎﺑ ﻪﻔﻴﻇﻮﺗو ﺔﺑﻮﻏﺮﻤﻟا اﺪﺣاو ﻖﻴﺳو طاﻮﺳﺎﺑ بﺮﺽو ﺎﻬﻨﻣ ا ﺎﻤﻬﻣ ﻢﻟﺎﻈﻟا ﻢآﺎﺤﻟا مﺎﻣا ﻪﺒﻠﺼﺗ ﻦﻋ ﻦﺜﻨﻱ ﻢﻟ ﻢﻈﻋﻻا مﺎﻣﻻا ﻦﻜﻟو ﻦﺠﺴﻟا ﻰﻟا ﻰﺘﺣ بﺬﻋو يذو ﻦﺠﺴﻟا ﻲﻓ طاﻮﺳﻻﺎﺑ بﺮﻀﻟﺎﺑ ﻪﺒﺤﻧ ﻰﻀﻗ . سرﺪﻠﻟ ﺎﺟذﻮﻤﻧ ﻞﻴﻠﺠﻟا مﺎﻣﻻا اﺬه ﺬﺨﺘﻱ نا ﻦﻜﻱ ﻢﻟأ ﺋﺎﺠﻟا ﻢﻟﺎﻈﻟا ﺪﺽ نﺎﺴﻧا دﻮﻤﺹ ﻲﻓ نﺎﻴﺒﻟاو ﺮ . ﻢﻈﻋاو ﺪﺷا ﻞﺗﺎﻘﻟا ﻢﻠﻈﻟا مﺎﻣا ﺔﻔﻗﻮﻟا ﻩﺬه ﻦﻇاو ﺪﻌﺑ موﺎﻗ ﺎﻤﻧاو ﺔﻤﻱﺮﺠﺑ ﻢﻬﺘﻱ ﻢﻟ ﻢﻈﻋﻻا مﺎﻣﻻا ﻦﻜﻟو ﻢﻬﺗا طاﺮﻘﺳ نﻻ طاﺮﻘﺳ ﻦﻣ ﺔﺟرد لﻮﺒﻗ م 23 ،ﺎﻨﺒﻟا 139 .
ﻪﻟ ﺔﻣﺪﻘﻤﻟا ﻊﻓﺎﻨﻤﻟا . ﺎﺑا ﻢﻠﻈﻱ نا ﺮﻔﻌﺟ ﻰﺑﻷ ﻦﻜﻤﻱ نﺎآ ﻞه ،ﻖﻴﺒﻄﺘﻟا ﻰﻠﻋ ىرﻮﺸﻟا ﺖﻧﺎآ اذاو ىﺮﺟ ﻢﻠهو ؟ﺔﻔﻴﻨﺣ . ﺮﻤﻋ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺒﻋ نا لﺎﻘﻱ نا ﻦﻜﻠﻤﻤﻟا ﻦﻣ ﻪﻧاو ) ت 43 ه ـ/ 692 م ( ﻞﺧدا ﻦﻣ لوا ﺔﻴﻟﻮﺌﺴﻤﻟﺎﺑ لﻮﻘﻱ ﻦﻣ ﺪﺽ ﺚﻱﺪﺤﻟا ﻞﻤﻌﺘﺳاو ةﺪﻴﻘﻌﻟا ﻲﻓ ءارﻵا ﻦﻴﺑ لاﺪﺠﻟا ﻲﻓ ﺚﻱﺪﺤﻟا ﺮﻜﻨﻱو ﻦﻣﺆﻱ ﻻ ﻦﻣ ﻲﻓ ﻦﻌﻄﻱ دﺎﺣﺁ ﺚﻱﺪﺣ ﻮهو ﻢﻠﺴﻣ ﺢﻴﺤﺹ ﻲﻓ ﻪﻨﻋ ﺔﻱاور ﻲﻓ ،ﺮﺒﺠﻟا دﺎﻘﺘﻋا رﺪﻘﻟﺎﺑ . ءﺎﻣد ﻚﻔﺳو ﻢﻬﻤﻠﻇ ﻦﻋ نﻮﻌﻓاﺪﻱ اﻮﻧﺎآ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﻦﻴﻱﻮﻣﻻا ﺪﻴﻱﺄﺘﻟ ﺖﻧﺎآ ةﺪﻴﻘﻌﻟا ﻩﺬهو ىﺮﺧﻻا ﺔﺜﻴﺒﺨﻟا ﻢﻬﻟﺎﻌﻓاو ﻢﻬﻟاﻮﻣا ﺬﺧاو ﻦﻴﻤﻠﺴﻤﻟا . ﻲﻓ ةﻮﺳا ﺢﺒﺹا ﺮﻤﻋ ﻦﺑ ﷲا ﺪﺒﻋو ا ماﺪﺨﺘﺳ ﺪﺽ ﺚﻱﺪﺤﻟا ﻦﻣو ﺚﻱﺪﺤﻟا ﻞها ﺎﻬﻴﻤﺴﻱ ﺎﻤآ ﺔﻠﻴﺧﺪﻟا مﻮﻠﻌﻟا تﺮﺸﺘﻧا ﺎﻣ ﺪﻨﻋ ﺔﻴﻣﻼﻜﻟا ﺐهاﺬﻤﻟا ﻦﻤﻟ ادوﺪﻟ اوﺪﻋ اﻮﺤﺒﺹاو ﺔﻔﺴﻠﻔﻟاو ﻖﻄﻨﻤﻟا ﺎﻬﺘﻠﻤﺟ ﻦﻣو ﺔﻴﻣﻼﺳا ﺮﻴﻏ ﺎﻬﻧوﺮﺒﺘﻌﻱ ﻢهوﺬﺣ اﺬﺣ لاﻮﻗﻻاو تﺎﻱاوﺮﻟا اﻮﻠﻌﺟو ﺔﻔﺴﻠﻔﻟاو ﻖﻄﻨﻤﻟا ﺪﺽ ﺚﻱدﺎﺣا اﻮﻌﺽوو ﺔﻔﺴﻠﻔﻟاو ﻖﻄﻨﻤﻟا ﻢﻠﻌﺘﻱ دو ﺎﺼﻟﺎﺧ ﺎﻤﻠﻋ ةرﻮﺛﺄﻤﻟا ﺎﻘﺣ ﺎﻨﻱ . ﻞﻘﻌﻟا لﺎﻤﻋاو ﺮﻴﻜﻔﺘﻟا اﻮﻣﺮﺣ ﻚﻟﺬﺑ و . نﻻ نﺁﺮﻘﻟا ﻖﻱﺮﻃ ﺮﻴﻏ ﻖﻱﺮﻃ اﻮﻋﺪﺘﺑاو نﺁﺮﻘﻟا ﻦﻋ ﺔﻨﺴﻟاو ﺚﻱﺪﺤﻟا ﻞها فﺮﺼﻧاو ﺐﻌﻠﻱو ﻪﻴﻓ فﺮﺼﺘﻱ نا نﺎﺴﻧﻻا ﻊﻴﻄﺘﺴﻱ ﻻ ةرﺎﺒﻌﻟا ﻦﻘﺘﻣو ﻆﻔﻠﻟا ﻢﻜﺤﻣو لﻮﻘﻟا ﺰﺟﻮﻣ ناﺮﻘﻟا و ءﺎﺸﻱ ﺎﻤآ ﻤﻟا كارداو ناﺮﻘﻟا ﻪﻘﻓ ﻲﻓ ﻪﻟدﺎﺠﻱو ﻪﺒﺳﺎﺤﻱ ﺪﺣا ﻞآ ؛ﺐﺤﻱ ﻞها و ،ﻪﻨﻣ دﻮﺼﻘ ﺔﻣﺎﻋ ةﺪﻋﺎﻗ اﻮﻌﺽو ناﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﻢﻬﻤﻜﺤﺘﻟ ﺚﻱﺪﺤﻟا : ﺢﺒﺹا ﻚﻟﺬﺑو نﺁﺮﻘﻟا ﻰﻠﻋ ﺔﻴﺽﺎﻗ ﺔﻨﺴﻟا نا ﺔﻨﺴﻟا ﺔﻱاور ﺔﻓﺮﻌﻣ ﻦﻋ ةرﺎﺒﻋ ﻰﻣﻼﺳﻻا ﻦﻱﺪﻟا . ناﺰﻴﻣ و ساﺮﺒﻧ ﻲه ﻢهﺪﻨﻋ ةﺪﻋﺎﻘﻟا ﻩﺬه نا نا ىﺮﺧا ةﺪﻋﺎﻘﺑ ةﺪﻋﺎﻘﻟا ﻩﺬه اﻮﻔﻟﺎﺧ ﺪﻗ اﻮﻧﺎآ ناو ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﻣ نﻮﻘﻘﺤﻤﻟاو ناﺮﻘﻟا ﻢﻬﻔﻟ ناﺮﻘﻟا سﺎﻨﻟا نﺎهذا ﻞﻋ تﺮﻄﻴﺳ ﻦﻴﺛﺪﺤﻤﻟا ةﺰﺑﺮﺟ ﻦﻜﻟو ،ﺚﻱﺪﺤﻟا ﺔﺤﺹ ﺔﻓﺮﻌﻤﻟ ناﺰﻴﻣو ساﺮﺒﻧ ﺔﻄﻠﺴﻟا ﻦﻋ عﺎﻓﺪﻠﻟ ﺔﺑذﺎﻜﻟا تﺎﻱاوﺮﻟا ﻰﻠﻋ ادﺎﻤﺘﻋا ،نﻮﻤﻠﻜﺘﻤﻟا ﻢﺛ نﻮﻴﻓﻮﺼﻟا ﻢﺛ ءﺎﻬﻘﻔﻟا ﻢﻬﻨﻣ . ﻲﺳﺎﻴﺳ مﻮﻬﻔﻤآ ﺔﻨﺴﻟا ﻞها
ﺘﻋا ﺚﻴﺣ ةدﺎﻘﻟاو ﻦﻴﻱرادﻻاو ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا اوﺪﺴﻓا ﺚﻱﺪﺤﻟاو ﺔﻨﺴﻟا ﻞها ناو اوﺮﺒ ﻢﻬﻟاﻮﻣا ﺬﺧاو سﺎﻨﻟا لﺎﺘﻗ اوزﻮﺟو ﻦﻱﺪﻟا ﻦﻋ جوﺮﺨآ ﻢﻬﻴﻠﻋ جوﺮﺨﻟا وا نﺎﻴﺼﻌﻟاو ضاﺮﺘﻋﻻا ﻖﺤﻟا قﺎﻘﺣاو ﺔﻟاﺪﻌﻟﺎﺑ ةدﺎﻘﻟا اﻮﺹﻮﻱ نا نود ﻦﻣ . ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ﺢﺒﺹا ةرﻮﺼﻟا ﻩﺬﻬﺑو ا ﻦﻣ تارﺎﻴﺗ ﺔﺛﻼﺛ ﻻ ةﺪﻴﻘﻌﻟا ﻲﻓ ﺐهاﺬﻤﻟاو ﺪﺋﺎﻘﻌﻟاو رﺎﻜﻓ . ﻞﺒﻗ ﻦﻣ ﺮﻴﺴﻣ نﺎﺴﻧﻻا نا ﻮهو ﺮﺒﺠﻟا ﷲا ﺐهﺬﻣ ﻰﻧﺎﺜﻟاو ،ﺔﻱﻮﻣﻻا ﺔﻟوﺪﻟا ﺐهﺬﻣ ﻮهو ،لﺎﻤﻋﻻا ﻦﻣ ﻪﻨﻣ رﺪﺼﻱ ﺎﻤﻣ ﺎﻔﻠﻜﻣ ﺲﻴﻟو ﻰﻟﺎﻌﺗ سﺎﻨﻟا مﺎﻣاو ﷲا مﺎﻣا لﻮﺌﺴﻣ ﻮهو ،لﺎﻤﻋﻻا ﻦﻣ ﻪﺑ مﻮﻘﻱ ﺎﻤﻟ ةدارا ﻪﻟو ﺮﺣ نﺎﺴﻧﻻا نﺎﻓ ﺔﻱﺮﺤﻟا ﻪﻟﺎﻤﻋا ﻦﻣ . ﻪﺗﺎﻴﺣ ﻲﻓ ﻞﻤﻌﻴﺳ اذﺎﻣ نﺎﺴﻧﻻا ﻰﻠﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا رﺪﻗ ﺚﻴﺣ رﺪﻘﻟﺎﺑ نﺎﻤﻱﻻا ﺚﻟﺎﺜﻟاو تﻮﻤﻟا ﻰﺘﺣ ةدﻻﻮﻟا ﻞﺒﻗ ﻪﻨﻴﻋو ﻩرﺪﻗ ﷲاو . نﺎﻴﻘﺘﻠﻱ ﺎﻤﻬﻧا ﻻا ﺮﺒﺠﻟا ﻆﻔﻟ ﺮﻴﻏ رﺪﻘﻟا ﻆﻔﻟ نﺎآ ناو ﻨﻌﻤﻟا ﻲﻓ ﻰ نﺎﺴﻧﻼﻟ ةدارا ﻻو ةرﺪﻗ ﻻ ﺮﺒﺠﻟا ﻲﻓ نﺎﺑ ،ﺎﻤﻬﻨﻴﺑ ﺰﻴﻤﻱ نا ﻦﻜﻤﻱ و ﺎﻤﻬﻨﻣ دﻮﺼﻘﻤﻟا ﺎﻤﻟ ةداراو ةرﺪﻗ نﺎﺴﻧﻼﻟ ﻲﻄﻋا ﺪﻗ رﺪﻘﻟا ﻲﻓ ﻦﻜﻟو ،رﻮﻌﺷ نود ﻦﻣ ﻞﻤﻌﻱ نا ﺮﻄﻀﻣ ﻮهو ﻠﻤﻌﻱ ﻪﺗرﺪﻘﺑ نﺎﺴﻧﻻا قﻮﺴﻱ ﻮه ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا نﺎﻓ ﺔآﺮﺣ ياو ﻞﺧد يا ﻪﻟ ﺲﻴﻠﻓ ﺎﻴﻠﻤﻋ ﺎﻣاو ﺎﻱﺮﻈﻧ ﻪ ةدارﻻ ﺔﻌﺑﺎﺗ نﺎﺴﻧﻻا ةداراو ؛ﻞﻤﻋ ﻰﻟا نﺎﺴﻧﻻا ةدارا ﻪﺟﻮﻱ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﺗدارﺎﺑو ﻖﺑﺎﺴﻟا ﻩﺮﻱﺪﻘﺗو ﺔﻗﻮﺴﻣو ﷲا ةرﺪﻘﻟ ﺔﻌﺑﺎﺗ نﺎﺴﻧﻻا ةرﺪﻗو ﷲا ﺑ ﻦﻴﺑ قﺮﻓ ﺪﺟﻮﻱ ﻻ ﻊﻗاﻮﻟا ﻲﻓو ،ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲا قﻮﺴ ﻻا ﺔﺠﻴﺘﻨﻟا ﻲﻓ رﺪﻘﻟﺎﺑ نﺎﻤﻱﻻاو ﺮﺒﺠﻟﺎﺑ نﺎﻤﻱ . ﺔﺳﺎﺴﻟا ةدارا ﻦﻴﻬﺟﻮﻣو ﻦﻴﻤﻜﺣ نﺎآ رﺪﻘﻟﺎﺑ نﺎﻤﻱﻻاو ﺮﺒﺠﻟﺎﺑ نﺎﻤﻱﻻا نا ﻚﻟذ ﻊﻣو ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ﻰﻤﻠﻌﻟا ﻮﺠﻟا نﺎآ ﺔﻴﻗﻮﻘﺤﻟاو ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻا رﻮﻣﻻاو ةرادﻻا ﻲﻓ ﺎﻴﻠﻌﻟا ةدﺎﻘﻟاو ﺣ ﺔﻣﺎﻗﻻ ﺮﺤﻟا ﺮﻴﻜﻔﺘﻟاو مﻮﻠﻌﻠﻟ حﻮﺘﻔﻣ ﺮﻴﻏو ﺎﻤﻠﻈﻣ ﺎﻤﺗﺎﻗ ةﺪﻱﺪﺟ ةرﺎﻀ . لﺄﺳ ﻦﻣ ﺔﻠﻤﺟ ﻦﻣ ﺎﻧاو ﻰﺗﻻا لاﺆﺴﻟا اﺬه . ﻦﻣ ﺔﻘﺑﺎﺳ ﺎﻬﻟ ﺲﻴﻟ ﺔﻴﻣﻼﺳا ةرﺎﻀﺣ كﺎﻨه ﺖﻣﺎﻗ ﻒﻴآ ﺬﺌﻨﻴﺤﻓ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋو ﺎهﺮﻴﻏ ﻦﻋ ةﺰﻱﺎﻤﺘﻣو ﺎﻬﻣاﺪﻗا ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺋﺎﻗ ﺔﻴﻣﻼﺳا ﺔﻔﻠﺴﻠﻓو ﻲﻧﺎﺴﻧﻻا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻲﻓ ﺎﻬﻋﻮﻧ . نﺎﻓ نا لوﺎﺣو عﻮﺽﻮﻤﻟا اﺬه ﻰﻟا قﺮﻄﺗ ﺪﻗ سﺎﻃﻮﻏ يﺮﺘﻴﻤﻱد رﻮﺘآﺪﻟا ذﺎﺘﺳﻻا لاﺆﺴﻟا ﺐﻴﺠﻱ ﻰﺗﻻﺎآ ﻪﻟﺎﻗ ﺎﻣ ﺺﺨﻟا نا لوﺎﺣاو ﻖﺑﺎﺴﻟا :
١ ﺔﻨﺳ ﻒﻟا ﻞﺒﻗ ﺔﻴﻟﺎﻤﺸﻟا ﺎﻴﻘﻱﺮﻓﻻا قﺮﺷ و ﺎﻴﺳﺁ بﺮﻏ ﺢﺘﻓ ﺪﻗ ﺮﻴﺒﻜﻟا رﺪﻨﻜﺳﻻا نا ﻰﺘﻟا تاﺮﻔﻟا قﺮﺷ ﺔﻌﻗاﻮﻟا ﻲﺽارﻻا ﻰﻠﻋ ﺖﻟﻮﺘﺳا ﺪﻗ ﺔﻴﺳرﺎﻔﻟا ﺔﻴﻧﺎﺳﺎﺴﻟا ﺔﻱرﻮﻃاﺮﺒﻣﻻا ﺮﻴﺒﻜﻟا رﺪﻨﻜﺳﻻا ﺪﻱ ﻦﻣ ﺎﻬﺗﺬﺧا . ﻰﺘﻟا ﺔﻱرﻮﻃاﺮﺒﻣﻻا ﺎﻣاو لﺰﻨﻤﻟا ﻦﻱﺪﻟا ﻰﻠﻋ ﺖﻤﻈﻨﺗاو تﺪﻤﺘﻋا ﺪﻤﺤﻣ ﻰﻠﻋ ) ص ( ﺪﻤﺤﻣ ةﺎﻓو ﺪﻌﺑ ﺔﻨﺳ ﻦﻴﺛﻼﺛ ﻦﻣ ﻞﻗا ةﺪﻣ ﻲﻓ ﺖﻌﺳﻮﺗ ﺎﻬﻧﺎﻓ ) ص ( ﻰﺘﺣ ﺔﻨﺳ ﻲﻓ ﺖﻠﺹو 732 م ) 114 ـه ( ﻪﻧﺮﺑ لﺎﺒﺟو ﺲﻟﺪﻧﻻا ﻲﻟا ﺪﻨﻬﻟاو ﺎﻴﺳا ﻂﺳو ﻦﻣ ﺔﻌﺳو ﺮﺜآا ﻦﻴﻄﺴﻠﻓو ﺔﻱرﻮﺳو ﻦﻱﺪﻓاﺮﻟاو ناﺮﻱا ﻦﻣ ﺾﺒﻨﻱ أﺪﺑ ةﺪﻱﺪﺠﻟا ةرﺎﻀﺤﻟا ﻩﺬه ﺐﻠﻗ نا ﺚﻴﺤﺑ ﺔﻤﻱﺪﻘﻟا ةرﺎﻀﺤﻟا ﺰآاﺮﻣ ﻲهو ﺮﺼﻣو . 24 ﻲﻓ ﻚﺷ ﻻ نأ ةﺮﻣ لوا ﺎهرﺎﻐﺼﺘﺳا ﻦﻜﻤﻱ ﻻ ﺔﻴﺧرﺎﺗ ﺔﻴﻤها ﺎﻬﻟ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا تﺎﺣﻮﺘﻔﻟا ﺔﺳﺎﻴﺳ ﺪﻨﻬﻟاو ناﺮﻱا ﻊﻣ ﺐﻴﺼﺨﻟا لﻼﻬﻟاو ﺮﺼﻣ تﺪﺤﺗا و ةرادا . و ا ﻦﻣ ادﺎﺼﺘﻗا ﺎﻤﻬﻨﻣ ﻢهﻻ ﺮﻴﺒﻜﻟا رﺪﻨﻜﺳﻻا ةﺎﻴﺣ ﻦﻣ ةﺪﻣ ﺮﺜآاو ﺪﻱﺪﺟ . ه ﺖﻧﺎآ ﺔﻨﺳ ﻒﻟا ةﺪﻣ مﻼﺳﻻا ﻞﺒﻗو ﺔﻠﺹﺎﻓ كﺎﻨ ﻦﻱﺮﻬﻨﻟﺎﺑ ﺖﻄﺘﺧا ﺪﻗ ﻲﺘﻟا دوﺪﺤﻟا ﺖﻌﻔﺗراو ﻦﻴﺗﺮﻴﺒﻜﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟاو تﺎﻱدﺎﺼﺘﻗﻻا ﻦﻴﺑ مﺎﺴﻘﻧاو ﻦﻱﺮﻴﺒﻜﻟا . 25 ٣ رﺎﻜﻓﻻاو ،ﺔﻋﺎﻨﺼﻟاو ﺔﻟﻮﻤﻌﻤﻟا ﺮﻴﻏو ﺔﻟﻮﻤﻌﻤﻟا لاﻮﻣﻻا لواﺪﺗ َﺄﱠﻴَه ﺪﻗ ﻊﺽﻮﻟا اﺬهو ﺎﺠﺘﻤﻟا ناﺪﻠﺒﻟا ﻩﺬه ﻦﻴﺑ ةﺮﺣ ةرﻮﺼﺑ ءارﻵا عاﻮﻧاو ﺞهﺎﻨﻤﻟاو ﺔﺑﺮﺠﻤﻟا تﺎﻴﻠهﻻاو ﻩﺬهو ،ةرو ﺔﻴﻄﻧﺰﻴﺒﻟاو سﺮﻔﻟا ﻦﻴﺑ بﺮﺤﻟا ءﺎﻨﺛا ﺔﻘﻄﻨﻤﻟا رﺎﻣدو باﺮﺧ ﺪﻌﺑ تﺎﺟ ﺔﻌﻗاﻮﻟا ) 630 -570 ( ﻲﺒﻠﻘﻟا ﻖﻴﻤﻌﻟا رﻮﻌﺸﻟا ﻲﻓ ﺔﺒﻴﻃ ارﺎﺛا دوز ﺪﻗ ثدﺎﺤﻟا اﺬه نا ﺚﻴﺣ . 26 ٤ ةرﺎﺠﺘﻟا نا صﺮﺨﻱ ﺎﻤآ ﺎﻱدﺎﺼﺘﻗا ﺎهﺎﻓر ﺞﺘﻧا بﺮﻐﻟاو قﺮﺸﻟا ﻦﻴﺑ لﺎﺼﺗﻻا ﻲﻣﻼﺳﻻا مﻼﺴﻠﻟ ﻢﻜﺤﻟا ةﺮﻄﻴﺳ ﺖﺤﺗ ترﻮﻄﺗ رﻮﻣﻻا ﻲﻓ ةﺪﻱﺪﺟ ةرﻮﺜﺑ ﺖﻣﺎﻗ ﺎﻬﻧﺎآ و 24 د . ﻋ ،ﻪﺠﻧﻮﺷود ﻪﺠﻧﺎﻧﻮﻱ ، ﺔﻴﺑﺮﻋ ﺔﻓﺎﻘﺛو ﺔﻴﻧﺎﻧﻮﻱ ةﺮﻜﻓ ،سﺎﻃﻮﻏ ،رﻮﺘﻟﻮآ ﻪﺠﺑﺮ 28 زﻮﻤﺗ ، 2003 ،لﻮﺒﻧﺎﺘﺳا ، ىوا ﻦﻱﺎﻱ بﺎﺘآ . 25 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 23 . 26 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 24 .
قﺮﺷ ﻦﻴﺑ و ﺪﻨﻬﻟا ﻦﻴﺑ ﻖﺋاﻮﻌﻟاو دوﺪﺤﻟا ﺔﻟازﺎﺑ ﺔﻴﻋارﺰﻟا ﻟا ةرﻮﺜﻟا ةرﻮﺼﻟا ﻩﺬﻬﺑو ﺾﻴﺑﻻا ﺮﺤﺒ ﺔﻠﻣﺎﻌﻟا ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻا تﺎﻘﺒﻄﻟا نﻻ ةرﺎﺠﺘﻟا ﻦﻣ ﺮﺜآا ءﺎﻨﻐﻟا ﻲﻓ تدازو ﺖﺸﻌﺘﻧا ﺔﻴﻋارﺰﻟا ﻜﻟا ﻲﺽارﻻاو كﻼﻤﻟا بﺎﺤﺹﺎآ ﻰﻋارﺰﻟ ا ءﺎﻨﻐﻟا اﺬه ﻦﻣ تدﺎﻔﺘﺳا ةﺮﻴﺒ . 27 ٥ قرﻮﻟا ﺔﻋﺎﻨﺹ اﻮﻠﺧدا ﻦﻱﺬﻟا ﻦﻴﻴﻨﺼﻟا ىﺮﺳا ﻰﻠﻋ لﻮﺼﺤﻟا ﺮﻴﺒﻜﻟا ﺮﺛﻻا ﻦﻣ ﻪﻠﻌﻟو ﺔﻨﺳ ﻲﻓ ﺔآﺮﻌﻤﻟا ﺪﻌﺑ ﻲﻣﻼﺳﻻا ﻢﻟﺎﻌﻟا ﻰﻟا 751 ) 134 ـه .( ٦ ﻊﻓرو ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا تﺎﺣﻮﺘﻔﻟا ﺪﻌﺑ ﻦﻱﺪﻓاﺮﻟا ﻲﻓ ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا رﻮﻬﻇ مﺪﻘﺘﻟاو تﺎﻓﺎﺸﻜﻧﻻا ﻢها ﻦﻣ ﺰآﺮﻣ ءﺎﻘﺑ ىﺮﺧا ﺔﻴﺣﺎﻧ ﻦﻣو ،ﺔﻴﺣﺎﻧ ﻦﻣ دوﺪﺤﻟا ﺎﻬﻟﺎﻀﻧو ﺎﻬﺗﺎﻋزﺎﻨﻣو تﺎﻓﺎﻘﺜﻟا قﺰﻤﺗ ةرﺆﺑو مﻼﺳﻻا راد جرﺎﺧ ﺔﻴﻨﻴﻄﻨﻄﺴﻨﻘﻟا ﺔﻴﺴآدﻮﺗروﻻاو ﺔﻴﻄﻧﺰﻴﺒﻟا ىرﺎﺼﻧ ﺖﻧﺎآ ﻲه ﻲﺘﻟا . نﻮﻟدﺎﺒﺘﻱ اﻮﻧﺎآ ةﺪﻱﺎﺤﻤﻟا ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ﺔﻟوﺪﻟا ﻢﻜﺣ ﺖﺤﺗ ﺖﻌﻤﺘﺟا ﻰﺘﻟا ىﺮﺧﻻا تﺎﻋﺎﻤﺠﻟاو ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﺲﻟﺎﺠﻤﻟا ﻲﻓ نﻮآﺮﺘﺸﻱو تﺎﻓﺎﻘﺜﻟا . ﻧﺰﻴﺒﻟا ﺔﺳﺎﻴﺴﻟا ﺪﻱﺮﺠﺘﺑ اﺬﻜهو مﻼﺳﻻا ﺎﻤﺣ ﺪﻗ ﺔﻴﻄ ﺔﻴﻘﻱﺮﻏﻻا ﺔﻴﻨﻠﻬﻟا اﻮﺤﺒﺹا ﻦﻱﺬﻟا ﻲﻟﺎهﻻاو ىﺮﺧﻻا ﺔﻴﻧاﺮﺼﻨﻟا تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا . 28 ٧ ﻚﻟذ ﻦﻣ ﻢهاو ةراداو ﺔﺳﺎﻴﺳ تﺪﺣو ﺪﻗ ﺎﻬﻠآ ةرﻮآﺬﻤﻟا ﺰآاﺮﻤﻟا ﻩﺬه مﻼﺳﻻا حﻮﺘﻔﺑ نوﺮﻌﺸﻱ اﻮﻧﻮﻜﻱ ﻢﻟو ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ﻢﻬﻟﺎﻤﻋا ﻲﻓ اوﺮﻤﺘﺳا ﺪﻗ ﺰآاﺮﻤﻟا ﻩﺬه ﻲﻓ نودﻮﺟﻮﻤﻟا ءﺎﻤﻠﻌﻟا نا ﻦﻣ ﻖﻠﻘﻟﺎﺑ ءﺎﻤﻠﻋ ﺮﻬﻇ اﺬﻜهو ﻢﻬﻨﻴﺑ تﺎﻗﻼﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﺒﺼﻌﺘﻣ ﺔﻔﻠﺘﺨﻣ نﺎﻱدا ﻦﻣ اﻮﻧﻮﻜﻱ ﻢﻬﻀﻌﺑ ﻲه ﺎهو ﺔﻜﻠﻤﻤﻟا ءﺎﺤﻧا ﻲﻓ نﻮﻴﻤﻟﺎﻋ . سوﺮﻱﻮﺳ ﻦﻴﺒﻴﺼﻧ ﻦﻣ severus ) ت 666 ( ﺔﻴﻧﺎﻱﺮﺴﻟا ﺔﻴﻧﺎﻧﻮﻴﻟا فﺮﻌﻱ نﺎآ ناﺮﺣ ﻦﻣ بﻮﻘﻌﻱ و ﺔﻴﺳرﺎﻔﻟا ) ت 108 ( ﺔﻴﻨﻴﻠﻬﻟا ﺔﻴﻧاﺮﺼﻨﻟا ﻼﺜﻤﻣ نﺎآ . 27 رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 24 . 28 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 25 .
سﻮﻠﻴﻓوﺄﺛو Theofilus ) ت 785 ( ﺔﻱﻮﻠﻬﺒﻟا ،ﺔﻴﻧﺎﻱﺮﺴﻟاو ﺔﻴﻧﺎﻧﻮﻴﻟا فﺮﻌﻱ نﺎآ ) ﻲﻄﺳﻮﻟا ﺔﻴﺳرﺎﻔﻟا ( رﺎﺸﺘﺴﻣ نﺎآو ناﺮﺣ ﻦﻣ نﺎآ ،ﺔﻱﺪﻨﻬﻟا ردﺎﺼﻤﻟا ﻰﻠﻋ ﺎﻌﻠﻄﻣ ﻚﻟﺬآ نﺎآو ا طﻼﺒﻟا ﻲﻓ ﺎﻤﺠﻨﻣ نﺎآو ﺔﻱﺮﻜﺴﻌﻟا ﻲﻓ ىﺪﻬﻤﻠﻟ . ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻖﺋاﻮﻌﻟاو دوﺪﺤﻟا ﺔﻟازﺎﺑ ﻲﻣﻼﺳﻻا ﺢﺘﻔﻟا ﺪﻌﺑ ﻢﻬﻟﺎﺜﻣا و ءﺎﻤﻠﻌﻟا ءﻻﺆهو ﺜﻤﻱ اﻮﻧﺎآ ﺔﻴﻨﻱﺪﻟاو ةﺮﺷﺎﺒﻣ ﺐﺘﻜﻟا ﻲﻠﻋ نﻮﻌﻠﻄﻱ اﻮﻧﺎآ ةﺮﻴﺜآ تﺎﻐﻟ ﻢﻬﺘﻓﺮﻌﻤﺑو ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا ةﺎﻴﺤﻟا نﻮﻠ ﺔﻤﺟﺮﺘﻟا ﻰﻟا ﺔﺟﺎﺣ نود . 29 ٨ ﻩﺬه لﺎﺜﻣا و داﺪﻐﺑ ﻰﻟا ﻖﺸﻣد ﻦﻣ ﺔﻤﺹﺎﻌﻟا ﻞﻘﻧو داﺪﻐﺑ ﺲﻴﺳﺄﺗو ﺔﻴﺳﺎﺒﻌﻟا ةرﻮﺜﻟاو ﺛ تﺮﻴﻏ ﺪﻗ بﺎﺒﺳﻻا ﻘ ةﺮﺛﺄﺘﻤﻟا ﻖﺸﻣد ﻦﻋ اﺪﻴﻌﺑ داﺪﻐﺑ ﻲﻓو ﺎﻴﻠآ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا ﺔﻱرﻮﻃاﺮﺒﻣﻻا ﺔﻓﺎ ﺰﻴﺒﻟﺎﺑ ﺔﻔﻠﺘﺨﻣ سﺎﻨﺟا ﻦﻣ تﺎﻓﺎﻘﺜﻟا ةﺮﻴﺜﻜﻟا ﺔﺌﻴﺒﻟا ﺖﻠﻜﺸﺗ ﺔﻴﻄﻧ . 30 ٩ ﺮﻔﻌﺟ ﻮﺑا ﺔﺹﺎﺧو ﻦﻴﻱرادﻻاو ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻦﻴﻴﺳﺎﺒﻌﻟا ﻞﺋاوا ﺎﻬﻬﺟاو ﻲﺘﻟا ﺔﻠﻜﺸﻤﻟا ﻲﻠﻋو ﻪﻟ ﻦﻴﻘﺑﺎﺴﻟا ﻦﻴﻋزﺎﻨﻤﻟا ﻦﻴﺑ ﻂﻘﻓ ﺲﻴﻟ ﻖﻓﻮﻱ نا ﻪﺗﻮﻗ ﻰﺼﻗﺎﺑ ﻪﻘﺗﺎﻋ ﻰﻠﻋ ﺬﺧا رﻮﺼﻨﻤﻟا آﺮﺘﺷا ﻦﻱﺬﻟا ﺢﻟﺎﺼﻤﻟا ﺔﻔﻠﺘﺨﻤﻟا تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا ﻦﻴﺑ صﻮﺼﺨﻟا ﻦﻜﻟو ،ﻦﻴﻴﺳﺎﺒﻌﻟا ﺔﻱﺎﻏ ذﺎﻔﻧا ﻲﻓ اﻮ ىﻮﺘﺴﻣ ﻰﻠﻋ ﺔﻘﻓاﻮﻤﻟا وا ﺔﻘﺑﺎﻄﻤﻟا ﻲﻟا ﻞﺼﻱ نا ﻲﻐﺒﻨﻱ نﺎآ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ةوﻼﻋ ،صﺎﺨﻟا ﻪﻠﻣﻷ ﻞآ ةﺪﻴﻘﻌﻟاو ﺔﺳﺎﻴﺴﻟا . ﺖﺒﺜﻱ نا ﻪﻴﻠﻋ نﺎآ ،ﻦﻴﻴﺳﺎﻴﺴﻟا ﻦﻴﺽرﺎﻌﻤﻟا ﻖﻴﻓﻮﺗ ﺐﻨﺠﺑ ﻩؤﺎﻔﻠﺧو رﻮﺼﻨﻤﻟا ﻬﻱ نا ﻢﻬﺑ رﺪﺟﻻا نﺎآ ﻚﻟﺬﻟو ﺔﻗﺮﺘﻔﻤﻟا تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا مﺎﻣا ﻪﺘﻴﻋوﺮﺸﻣ تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا ﻩﺬه رﻮﻌﺸﺑ اﻮﻤﺘ ﺔﻱﺪﻘﻌﻟا . ﺮﺜآا ﻪﻟ نﺎآ يﺬﻟا ﻲﻧاﺮﻱﻻا بﺰﺤﻟا ﻦﺌﻤﻄﻱ نا يروﺮﻀﻟا ﻦﻣ نﺎآ ﺔﻴﺣﺎﻨﻟا ﻩﺬه ﻦﻣو نﻮﻴﺘﺷدرﺰﻟا ﺔﻱﺎﻬﻨﻟا ﻲﻓ اﻮآردا ﺪﻗ تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا ﻩﺬه ﻞآو ﺔﻴﺳﺎﺒﻌﻟا ﺔﻟوﺪﻟا ﺔﻣﺎﻗا ﻲﻓ اﺮﻴﺛﺄﺗ ﺔﻴﺑﺮﻌﻟا تﺎﺣﻮﺘﻔﻟا ﺪﻌﺑ ءارﻮﻟا ﻰﻟا ﺔﻌﺟر ﻻ نﻮﻴﻧاﺮﻱﻻا . 31 29 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 21 ، 27 . 30 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 30 . 31 ،رﺪﺼﻤﻟا ﺲﻔﻧ 38 ، 39 .
ا ﻩﺬه ﺮآﺬﺑ ﻲﻔﺘآاو ﺮﻴﺒﻌﺗ ﻲﻓ ﺔﻱدﺎﻣ ﻞﻠﻋ ﻲهو مﻼﺳﻻا ةرﺎﻀﺤﻟ ﺔﺌﻴﻬﻤﻟا بﺎﺒﺳﻻ ﻮﻄﺳرا . ﺔﻴﺌﻴﺒﻟاو ﺔﻴﺑدﻻا ﺔﻴﻓﺎﻘﺜﻟاو ﺔﻴﺳﺎﻴﺴﻟاو ﺔﻱرﺎﺠﺘﻟاو ﺔﻴﻋﺎﻤﺘﺟﻻاو ﺔﻴﻓاﺮﻐﺠﻟا ﻲهو ﺎهﺪﺼﻘﻱ ﻲﺘﻟا ﺔﻱﺎﻐﻟا ﺎﻬﺑ كرﺪﻴﻟ نﺎﺴﻧﻻا ﺔﺌﻴﻬﻣ ﺔﻱدﺎﻣ ﻞﻠﻋ ﻲه ﺔﻘﻴﻘﺤﻟا ﻲﻓو ﺔﻴﺨﻱرﺎﺘﻟاو . ﺔﻠﻌﻟاو ﺷ ﺔﺒﻏﺮﺑ نﺎﺴﻧﻻا قﻮﺴﺗ ﻲﺘﻟا ﻲه ﺔﻴﺋﺎﻐﻟا ﺔﻘﺋﺎ . كﺮﺤﺗ ناو نﺎﺴﻧﻻا كﺮﺤﺘﻱ ﻻ ﺔﻱﺎﻐﻟا نود ﻦﻣو ﻪﺑ مﻮﻘﻱ يﺬﻟا ﻞﻤﻌﻟا ﻦﺴﺤﻱ ﻼﻓ . ﺔﻴﺋﺎﻐﻟا ﺔﻠﻌﻟا : ﻻ ﺎﻬﻧود ﻦﻣو ﻲﺣ ﻞآ ﻲﻓ ةدﻮﺟﻮﻣ ﺔﻠﻌﻟا ﻩﺬهو ﻲﻓ ﺎهﺎﺼﻗا ﻰﻟا ﻞﺼﺗو تﺎﻧاﻮﻴﺤﻟا ﻦﻣ جرﺪﺘﺗو تﺎﺗﺎﺒﻨﻟا ﻦﻣ أﺪﺒﺗ ةﺎﻴﺤﻟا ﻲﻓ ﺮﻤﺘﺴﻱ نا ﻊﻴﻄﺘﺴﻱ نﺎﺴﻧﻻا . او تاﺰﻱﺎﻤﺘﻟا ﻞآ لازا ﺪﻗ نﺁﺮﻘﻟا نﺎﻓ ﻞﻌﺠﻴﻟ ﺔﻱﺪﻘﻌﻟاو ﺔﻴﺟﻮﻟوﺪﻱﻻاو ﺔﻴﻠﺒﻘﻟا تﺎﻓﻼﺘﺧﻻ ﻢﻬﻨﻴﺑ تﺎﻗﻼﻌﻟاو تﺎﺒﺳﺎﻨﻤﻟاو قﻮﻘﺤﻟا ﻲﻓ ﺔﻴﺳاﻮﺳ سﺎﻨﻟا داﺮﻓا . ﻦﻴﺑ ﺔﻗﺮﻔﺗ ناﺮﻘﻟا ﻊﺽو ﺎﻤﻧاو ﻢﻠﻌﻟا ﺔﻔﺼﺑ ﻢﻬﻨﻴﺑ اﺰﻴﻴﻤﺗو ﻖﻠﺨﻟا داﺮﻓا . ﻻ ﻦﻣو ﻢﻠﻌﻱ ﻦﻣ ﻦﻴﺑ ﺎﻗﺮﻓ كﺎﻨه نا حﻮﺽﻮﺑ ﻦﻴﺑ ﻻوا ﻢﻠﻌﻱ . و ﻖﻠﺨﻟا ةاوﺎﺴﻣ ﻲﻠﻋ ﺔﺑﺮﺽ عﻮﻧ ﻮه اﺬهو ﻰﻟﺎﻌﺗ لﺎﻗ ﻚﻟﺬﻟ : ﺾﻌﺑ ﻦﻋ ﻢﻬﻀﻌﺑ سﺎﻨﻟا تازﺎﻴﺘﻡا بﺎﺑﻻا اﻮﻟوا ﺮآﺬﺘﻱ ﺎﻤﻧا نﻮﻤﻠﻌﻱ ﻻ ﻦﻱﺬﻟاو نﻮﻤﻠﻌﻱ ﻦﻱﺬﻟا يﻮﺘﺴﻱ ﻞه . 32 لﻮﻘﻌﻟا بﺎﺤﺹاو ﻢﻠﻌﻱ يﺬﻟا يوﺎﺴﻱ ﻻ ﻢﻠﻌﻱ ﻻ يﺬﻟا لوﻻا ءﺪﺒﻤﻟا نﺎﺋﺪﺒﻣ ﺔﻱﻻا ﻩﺬه ﻲﻓو ،اﺬه نﻮﻬﻘﻔﻱ ﺐﻟ تاوذ . ﻂﻘﻓ ﻢﻠﻌﻟﺎﺑ ﻮه ﺔﻱﻮﺴﺘﻟا مﺪﻋ ﻮه ﻲﻧﺎﺜﻟا أﺪﺒﻤﻟاو . و ﺐﺣﺎﺹ ﻮه ﻦﻣ ﺎﻤﻧا قﺮﻔﻟا اﺬه ﻢﻠﻌﻱ ﻦﻣ ﻦﻜﻟ لﺎﻌﻓ و ﺬﻓﺎﻧ ﻞﻘﻋ . ىﺮﺧا ﺔﻱﺂﺑ ﻲﺗا ﻲﻨﻌﻤﻟا اﺬه ﺪﻴﻱﺄﺘﻟو : ﻂﺴﻘﻟﺎﺑ ﺎﻤﺋﺎﻗ ﻢﻠﻌﻟا اﻮﻟواو ﺔﻜﺋﻼﻤﻟاو ﻮه ﻻا ﻪﻟا ﻻ ﻪﻧا ﷲا ﺪﻬﺷ . 33 ﺲﻔﻨﺑ ﺔﻜﺋﻼﻤﻟا ﺪﻌﺑ ﺮآذ ﻪﻧﻻ ﺔﻜﺋﻼﻤﻟا ﺔﺟرﺪﺑ ﻢﻠﻌﻟا ﺐﺣﺎﺹ ﷲا ﻊﻓر ﺔﻱﻻا ﻩﺬه ﻲﻓو ا ﺪﻴﺣﻮﺘﺑ ةدﺎﻬﺸﻟا ﻮهو ﻞﻤﻌﻟا ﷲ . ﺎﻤﻋ ﻞﻓﺎﻏ ﻪﺒﻠﻗو ﻪﻴﻓ ﻦﻣ ةدﺎﻬﺸﻟا ﺔﻤﻠﻜﺑ لﻮﻘﻱ ﺪﻗ نﺎﺴﻧﻻا ﻦﻜﻟو ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻮﻘﺑ ىﺮﺧا ﺔﻱﺂﺑ ﻰﺗا ﺪﻗ ﻚﻟﺬﻟو ،لﻮﻘﻱ : ءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻩدﺎﺒﻋ ﻦﻣ ﷲا ﻰﺸﺨﻱ ﺎﻤﻧا . 34 32 ،ﺮﻣﺰﻟا 39 / 9 . 33 ،ناﺮﻤﻋ لﺁ 3 / 19 .
ﻪﺒﻠﻗ ءاﺪﻱﻮﺳ ﻦﻣ ﷲا ﺔﻴﺸﺧ ﻲﻓ ﺎﻴﻤﻴﻤﺹو ﺎﻗدﺎﺹ نﻮﻜﻱ نا نﺎﺴﻧﻻا ﻞﻌﺠﺗ ﺔﻱﻻا ﻩﺬه نﺎﻓ ﷲا ﺮﻴﻏ ﻪﻴﻠﻋ ﻊﻠﻄﻱ ﻻ ﺚﻴﺣ ﻰﻨﻃﺎﺒﻟا ﻩرﻮﻌﺷو . ﻻا ﷲا ﺪﻨﻋ ﺔﺒﺗﺮﻤﻟا ﻩﺬه ﻰﻟا ﻞﺼﻱ ﻻ نﺎﺴﻧﻻاو ﺺﻟﺎﺨﻟا ﻢﻠﻌﻟﺎﺑ . تﺎﻋﺎﻤﺠﻟا ﻦﻴﺑ ﻰﺘﺣ تﺎﺟرد ﻰﻠﻋا ﻲﻟا نﺎﺴﻧﻻا ﺎﻬﺑ ﺮﻴﺼﻱ ىﺮﺧا ﺔﻱا كﺎﻨهو ﺔﻨﻣﺆﻤﻟا . ﻢﻜﻟ ﷲا ﺢﺴﻔﻱ اﻮﺤﺴﻓﺎﻓ ﺲﻟﺎﺠﻤﻟا ﻲﻓ اﻮﺤﺴﻔﺗ ﻢﻜﻟ ﻞﻴﻗ اذا . اوﺰﺸﻧﺎﻓ اوﺰﺸﻧا ﻞﻴﻗ اذاو ﻢﻠﻌﻟا اﻮﺗوا ﻦﻱﺬﻟاو ﻢﻜﻨﻣ اﻮﻨﻣا ﻦﻱﺬﻟا ﷲا ﻊﻓﺮﻱ تﺎﺟرد . 35 نا ﻢﻬﺑ رﺪﺠﻱ ﻒﻴآ ﻢﻬﺴﻟﺎﺠﻣ ﻲﻓ نﻮﻌﻤﺘﺠﻱ ﺎﻣﺪﻨﻋ ﻦﻴﻨﻣﺆﻤﻠﻟ بدﻻا ﻢﻠﻌﺗو ﻲﺑﺮﺗ ﺔﻱﻻا ﻩﺬهو ﻞﻴﺨﻟﺎﺑ ﺔﻨﺳ ﻦﻴﻌﺑرا وا ﻦﻴﻌﺒﺳ ﺔﻓﺎﺴﻣ ﺔﺟرد ﻞآ ﻦﻴﺑو تﺎﺟرد اﻮﺗوا ﺪﻗ ﻢﻬﻧﻷ ءﺎﻤﻠﻌﻟا اﻮﻠﻣﺎﻌﻱ ةﺮﻱﺮه ﻲﺑا وا سﺎﺒﻋ ﻦﺑا ﻦﻋ يور ﺎﻤآ ﺮﻣﺎﻀﻟا . ﻲﻓ ﺔﻴﻟﺎﻋ تﺎﺟرد ةرﻮآﺬﻤﻟا تﺎﺟرﺪﻟا ﻩﺬهو ﻊﻤﺘﺠﻤﻟا ﻢﻠﻌﻟا ﻞﻴﺼﺤﺗ ﻰﻟا سﺎﻨﻟا ﺚﺤﻟ ﺎﻬﺑ قﻮﻣﺮﻤﻟا . ﻻ ﺎﻨهو ﺔﺟﺎﺣ ﻢﻬﺒﻴﻏﺮﺗو سﺎﻨﻟا ﺾﺣ ﻰﻟا ﻪﺒﻨﺘﻧ نا ﻲﻐﺒﻨﻱ ﻦﻜﻟو ةﺪﺋاز تﺎﺣﺎﻀﻱا ﻰﻟا ﻻو ،ﺔﻠﻓﺎﺴﻟا تﺎﻘﺒﻄﻟاو ﺔﻴﻟﺎﻌﻟا تﺎﻘﺒﻄﻟا داﺮﻓا ﻦﻴﺑ ﺰﻴﻴﻤﺗ نود ﺔﻱﻮﺳ ﻢﻠﻌﻟا ءﺎﻨﺘﻗا ﻲﻟا قﺎﺒﺴﻟا ﻲﻓ قﺎﺒﺴﻟا ﻲﻟا نوﻮﻋﺪﻣ ﻢﻬﻠآ ﺎﻤﻧاو ﻩﺪﺒﻋ ﻲﻠﻋ ﺪﻴﺴﻠﻟ زﺎﻴﺘﻣا . و ﻮه ﻖﺒﺴﻟا ﻲﻓ ﺢﺠﻨﻱو ﻖﺒﺴﻱ ﻦﻣ يرﺎﺒﻱ ﻻ ﻪﻬﻘﻓو ﻪﻤﻠﻌﺗو ﻪﻴﻌﺳو ﻪﺒﺴﻜﺑ ﻖﻠﺨﻟا ﻲﻠﻋ ﻊﻓﺮﺘﻱو ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا تﺎﺟرﺪﻟا ﻩﺬه ﻲﻠﻋ ﻞﺼﺤﻱ . ﻞآ لﺬﺒﻱو ﻪﺗﻮﻗ ﻰﺼﻗﺎﺑ ﻖﺑﺎﺴﺘﻱو ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ﻩﺬه ﻪﻨهذ ﻲﻓ ﻞﺼﺤﻱ نﺁﺮﻘﻟا أﺮﻘﻱو أﺮﻗ ﻦﻣ ﻞآ نﺎﻓ ﻩﺪﻬﺟ . ﻣ ﺮﻴﻏ ﺎﻌﻴﻤﺟ ﻢﻬﻟﻮﻘﻋ ﺖﺑرو سﺎﻨﻟا نﺎهذا ﺖﺑﺬه ﺪﻗ ﺎﻬﻟﺎﺜﻣاو تﺎﻱﻻا ﻩﺬه قرﺎﻔﺘ . ﻞﺜﻣ ﺔﻴﻤﻟﺎﻋ ةرﺎﻀﺣ ﺔﻣﺎﻗﻻ ﺎﻴﻓﺎآ ﺲﻴﻟ ﻢﻠﻌﻟا ﻢﻠﻌﺗ ﻰﻠﻋ ﺚﺤﻟاو ﺾﻴﻀﺤﺘﻟا اﺬهو ﺐﺘﻜﻟا ﻆﻔﺣو ةءاﺮﻘﻟا ﻲﻠﻋ بﺎﺒﻜﻧﻻا تﺎﻣﻮﻠﻌﻣ ﻰﻠﻋ لﻮﺼﺤﻟاو ﻢﻠﻌﺘﻟا نﻻ ﺔﻴﻣﻼﺳﻻا ةرﺎﻀﺤﻟا 34 ،ﺮﻃﺎﻔﻟا 35 / 28 . 35 ﺔﻟدﺎﺠﻤﻟا ، 58 / 11 .
