MÜELLİFİNE
OKUNULAN
BİR
ASIL
NOSHA
İLE
KARŞıLAŞTıRıLıP
DüZELTİLMİş
BİR
KİTABU'L
- İKTIDAR
NOSHASI
ASiSTAN GCNA Y TÜMER
Kastamonu'da yazma'eserler incelerken bir tıp kitabı" dikkatimizi çekti Müdlifi Ebü Nasr Sa'id cl-Mcsihi(Ö. 598/1202 i)oları bu yazma nüsha, 652 /1254
de güzel bir nesih hada 'Isa b. Sa'id el-Mesihi tarafından yazılmıştır. Eksiksiz
ve hemen hemen hiç yıpranmadan giiniimüze kadar gelen bu nüsha, kitabıu
ınüellifirıe okunulan hir asıl nüsha ile karşılaştırılmış ve düzeltihniştir.
Mü;.11ifin künyesini Kiitib Çelebi, Ebü l\a~r Sa'id b. Ebrl.Hayr el.Mesihi; Zirkli ise İbnu'l. Mesihi diye ma'rfıf Ebü :\'asr Sa'id b. Ebi'I-Hayr b. 'İsa
el-Hudayri en-Nasturi şeklinde zikretmekteyse de' ihuu Ehi ,Usaybi'a (Ö.
,668/1270), Ebü Nasr Sa'id h. Ebi'I-Hayr 'Isa b. el-Mesihi diye teshit ediyor3. Müellif, "el-lktidiib'" yahut "el-llaidiibu'l-Mecnıü'" isimli bu tıp kitabını yiue ke;ı.di3i özetlemiştir. Esas kitabı" Kiuihu'l-lktidiib 'alii Tarikı'l-Mes'eleıi ve'l.Ceviih" şeklinde isimlerıdiren İbnu Ebi Usaybi' a, bu özeti de "Kiıiibu
lnıihiibi'l-lkıidiib"G diye zikrediyor'.
Brockdınann, Kitabu'I-İktidiib yazma ntishalannın ıvhs~.I, Beyrut ve
Petersburg; Kitabu İntihabi'ı-iktidab uüshalannın ise Mımch, Bodlain, Paris, Sbath kütübhan{'brindc bulunduğunu kaydcdiyor" .
•• Kastamonu İsmailbey Camii Imamı Mehmet A,lan'lIl özel kitaplığında.
i Brockcımann, ölüm taıihi olarak 589/ II 93 demekteyse de aşağıda anlatılacak tedavi olayı lle ilgili olarak •Uyünu'l-Enbii'da 598 tarihi verildiğinden bu tarihten daha önce ölmediği anlaşılıyor.
2 Kaıib Çelebi, Keşfu'z.Zunun Istanbul, 1941 Maarif i\lal. i. 135; HayruddIn Zirkli el-A' 1iim, Beyrut 1970, III. 146,
3 Ibnu EbI Usaybia, lJyunu'l-Enbii fi Tabakiiti'J-Etıhbii, Kiıhire 1882 Mat. Vehbiyyc, i. 301.
4 Keşfu'z-Zunun, i. 135. 5 el-A'liim, III. 146.
6 Zirkıl, bu özeti ,adece "lntilıiibu'I-lktidiib" diye zikrediyor. 7 Uyunu'I-Enbii, i. 302.
248 GÜ:"AY TÜMER
Kiıabu'ı-tktidab., tıp alanında bilgi edinmek i~teyenler için tıbda iistad, devrinin en şöhretli tahihi Ebii Na~r Sa'id el-Me~ihi tarafından
"mes'elc-ce-vap tarzında" yazılmıştır. MüeBif, Abbasi H a life si Nam Lidinillah (575/1180-622/1225) 7.amanında yaşamış; halife, şiddetli bir böbrek ~ancılanmasında ken-disini tedavi ederek taş düşürüp şifa bulmasmı ~ağladığı için onu ih~anlara boğ-muştur' 0. Ebü Nasr, bu halifenin devrinde yüz yaşına yak m öldü; çocuklarına
mühim bir miras bıraktı.
Müellifi hakkmda böyle kısaca bilgi verdikten sonra şimdi bu yeni
bulu-nan yazma nü~hayı tamtmaya çalışalım.
Kitabın cildi deriden olup üzeri her iki yüzde sert bir mukavva ile kaplı olmasma rağmen iyice yıpranmıştır. Yıpranan arka yüze sonradan yapıştırıl-mış olduğu anlaşılan kalın kağıdın ahında hazı ;stishabe yazıları ve tarihler görünüyor (ıı) Cildin sarı bir miklehi Yar.
Kitap muhteviyatında ilk sahifedeki fare yenikleri hariç' 2 bir yıpranma
eksiklik yoktur.
9 İktidab ( yWI )esa,en (
..,....:i )
kökünden ~elir. DerIemek dağmda doğruya konn-ya ırirmek, kesrnek, acemi hir kimseye iş vermek ~ibi anlamları vardır.LO Bu tedavi olayım İbnu EbI Usaybi'a, Şemsuddin Muhammed h. c I.Hasen b. Muham. med h. cl.KerIm cl.BağdiidI'den naklen anlatıyor. Biz de özetleyerek anlatalım:
Halife ~asır Lidinillah 589/1i93 de çok şiddetli bir böbrek sancısına tutulmuştu. Mesane. sinde büyük hir taş bulunup düşüremiyordu. İyi de bir tabibi vardı. Fakat hastalık uzadı, ilaç. lar te'sir etmedi. Taşı çıkarmak için mesaneyi yarmayı teklif eııi. Operatürlerden iyi birisini ça. ğırın, dedi. Batı Bağdat'ta Kerh'de oturan İhnu 'Ukköşe isimli operatör haber verildi. Getirildi ve hasta uzvu gördii. Ona yarmayı emreııi. O, bu konuda ileri ırclen tıl' bilginleri ile istişare et-mek istediğini söyledi. Halife, Bağdaı"ta bu fende ileri kimi bildiğini sordu. O da: •Ustadım Ebu !'iasr ei-MesIhI. Onun hiçbir memlekeııe eşi yoktur, dedi. Halife: -Git, onu çağır, dedi.
Ebu Nasr, geldiğinde yeri öptü. Ona otur ıleıli halife, oturdu. Sancısı geçesiye kadar onunla konuşmadı, bir şeyemretmedi. Sakinleşince tabibini çağırtıp ona hastalığımn başlangıcı m, he. Iirtilerini, gelişmesini. baştan sona nasıl tedavi edilip ilaç verileceğini sordu. O da anlattı. Ebu ~asr; -tedbir doğru, ilaç )erinde, deıli. Halife: .Bu adam hataetli, onu eezalandırmam gerekiyor, ıledi. Ebu Nasr, yerinden kalkıp yer üptii. .Ey efendimiz, Allah'ın sana ve temiz seIefierine ni'. meti hürmetine tabibler için höyle bir usul çıkarına. Adam tedbirde hata etmedi, lakin onun kötü talihi, hastalık ~eçmedi. dedi.
Halife, o tabihi affeııi ve Ebu i\'asr tedaviye haşladı. Halifeye içirip uzvu sıvı şeylerle yağ. Iandırdı. Taşı ameliyatsız düşürmeye çalışacağını söyledi. Tedavi üç gün sürdü. Uçüncü günün gecesi taş düştii. nüyiikliiğü zeytin çekirdeğinden daha iri idi. Halife şifa buldu, yıkanmaya git. ti. Ebıı Nas"" darbhaneye Ilidip istediği kadar altın almasını emretti. (Bak. 'L'yıınu'I.Enbii,
ı.
301-302).ii Ön kapağm iç kısmında ve en son sahifede yine istishabc yazıları ve tarihler var. 12 Mu fare yeniklerinden biri~i uve'l-cevab", diğeri HNasr Sa'id" yazılanna isabet etmiş. Sahifenin arka yiiziinün baş kısımnda tam olarak bu yazılar meveud oldugundan hir zorluk or-taya çıkmamış oluyor.
IlİR KİTAIHJ'L-İKTİuAB r; ÜSHASI
249
Kitabın boyutları 21 X31 cm, cilt kalınlığı 4. cm.dir. ilk varakııı ön yuzu başlık sahifesi, son varakın arka yiizii boş olmak üzere kitap 89 varak, 176 sahi-fedir. İyi bir ncsih hatla yazılmıştır. Kalın, yüzü parlaklaştırılmış bir kağıt kullanılmış olup ilk sahifelerin kenarlarında elle tutulmadan meydana gelen yıpranmalar göze çarpıyor. Kenarlarda az Lir yer kalmak üzere kağıdın bütün
yüzü kullanılmış, fakat kağıılııı ciltlenen kısmında, her nekadar pek zarar
ver-memişse de ıslanmadan meydana geldiği anlaşılan bir renk farklılaşması
gö-rünüyor. Her sahifcdc 19 satır var. Kırmızı ve siyah mürekkep kullanılmıştır (Konu başlıklarında ve yer yer dikkati çekecek kelimelerde kırmızı).
ilk varakın ön yüzü başlık salıiCesinde büyük yazılarla olmak üzere
13 ••••••
.
U::.~\ •....•
.
l::f
~ıyı;.\
J~-l.\
J:.)~~
~l.\
Ü'. ~ ~ ~\ri
..tll}
..l:-1IUı~h
ı4~
~1~J
yazılıdır. Mürekkep, yazı şekli, eski me farkı olduğundan sonradan yazılmış olduğu anlaşılıyor. Bu salıifcde lıcr yönde çeşitli yazılar mevcuttur".
Kitap şöyle başlıyor:
4..l:.--l.\
J:.)~
J? ~~~\
~\:5'"ıf \~
J .r-->
)i.J .•...
)i~\ i---.J
~ ~\ ~ J~l.\
U.
.1::--, ~ ~i
r-s:.J-ı ~\
Uı::Jh
~\~i JJij
"Bismilliilıirrahmiinirrahlm. Rabbi e' ın Kiıabe'l-lkıidiibi 'ala ıarikı'l-mes' eleti ve'l-cevab. Te'lif eş-Şeyh el-Hakim Ebi Nasr Sa'id b. el. Mesihi. Radıyalliihıı 'anlıu. "
Besmeleden sonra müstensih, mes'eleli cevablı. Kitiibu'l.lktidiib'ı yazmaya yardım etmesini Rabb'dan dileyip müellifin Hakim Şeyh Ebü Nasr Sa'id b.
el-Mesihi olduğunu zikrederek onun için Radıyallahu 'anhu( Allah ondan razı olsun) şeklinde dııa edip ( JLj: dedi) ile sözü müellife bırakıyor.
13 Bu satır kırmızı mürekkeple, alt taraftaki üç satır siyah mürekke~le yazılmıştır. 14 Kiıabıı'l-lkıwab 'ala Tarikl'I-Mes'eleıi vel.eeL'ab. Te'lif es-Seyyid el.valid el.'amm ~bi Nasr Sa'id b. el- Mesihi. Radl"allahıı anhıı.
IS Bu yazılardan diğerlerinden d"ha büyük harflerle "Abdullah h. Hürmü, h. İsü el-Me-.IhI" dikkatimizi çekti. Kitabın müstensihiııiıı torunun" ait olduğu anlaşılıyor.
250 GÜNAY TüMEn
Müellif, ilk iki sahifeı1e bir mukaddeme yaparak icaz ve ihtisar yolıyle yeni başlayanlara bir özetlerne, iyice öğreıımi~lcrc bir hatırlatma olarak bu ki-tabda tıp ilmine dair konuları topladığını, mes'de ile anlam açılıp cevabla ka-rar kazandığından .bu mes'ele-ccvap yolunu tutup kitabın ismini "Kitabu'l-Iktidab <ala Tari!n'I-J1es'cleti ve'l-Cevab" koyduğunu, ilkin tıbbın nazari ve ameli bölümleriyle işe başladığını, sonra müfred devaları, daha sonra da bir uzva mahsus olanı ve olmayanı ilc baştan ayağa her uzvun hastalığını ilaçla-rıyla anlattığını, terkib olunmuş dcvaların en çok kullanılanlarını aldığını ve bu şekilde kitabın yedi makaledcn meydana geldiğini söylüyor.
Bu yedi makale muhteviyatıııı şöyle özetliyor:
Birinci ıWakale: Tıbbın sınırı, konuları ve tabii işleri.
Ikinci Makale: Ha,,;talıklar; sebepleri, belirtileri hakkında genel açıkla-ma.
Oçüncii A1akale: Sıhhatı koruma, diş temizliği,
Dördiincü Makale: Genelolarak ilaç sınıfları,
Beşinci Makale: Müfred devalar.
Altıncı !ılakale: Baştan ayağa insan uzuvlarında vaki olan hastalıklar.
Yedinci Illakale: Zuhlırunda hir uzva mahsus kalmayan hastalıklar.
Bu yedi makaleyi gösterdiği çerçeveler içinde yazıp bitiren müellif, en sonda kitabını tamamladığını, ulaşma" istediği gayeye ulaşıp kısa bölümler içinde tıbbın genel konuları ve haynaldarırıı belirterel. "ihtidiib" dan murad olunanı sağladığmı söylüyor ve hamd ile söziinü bitiriyor.
Bu cümlelerin hemen altında olmak üzere kitabın en sonunda müstensihin şu cümlelerini buluyoruz.:
..r~ç.
L>~\:>-
~~J'1\
iy.
j ~\
0'. ~L.,.:,0',
~ç..ı.:-;
rf
U
.J~J~
~i;
...
~~.J ~\ ~w"
ö...lAAJ\LS~
,J_}'"L.:.lI
...La'-.:ilI ..vJ-\
.JMüstensih, isminin <Isa b, Sa'ıd b. el-Me.ıihi olduğunu, 652/1254 Zilka'de ayının ll. Çarşamba günü bu nüshayı bitirdiğini bildirip hamd ile son veriyor.
Ancak yukarıdaki müstensih açıklamasının hemen altında soldan yukarıya
doğru çapraz bir iHive mevcuttur. Yine müstensihe ait olduğu anlaşılan bu
BİR KİTABU'L-İKTİDAB NüsHAsı
251
j&-JJP'
wJJA:.l\ ~'Yl~
~l5:.'Y\J ;.tlhl\
'-->
~J
J}
..•
LCb ..L..::l\
.ıiı
J ~ "Musannifine okunulan asıl nüshadan nakl olunup imkan ve takat çerçeve-sinde onunla karşılaştırılıp düzeltilmiştir. Hamd, daima Allah içindir ... "Dünyada nüshası az bulunan", müJlife okunmuş bir nüshayla karşılaş-tırılıp düzeltilen, günümüze kadar eksiksiz gelebilen ve iyi bir hattı bulunan bu tıp kitabı İslam ve dünya tıp tarihi için kıymetli hir kaynaktır.
16 "Mu'eemu'/-Maıbu'öıi'/-Arabiyye •.e'/-Mu'oTTebe" ve "Geoeh.ehıe der Arabi.ehen I,ine-ra/ur" den eserin basılmamış oldu~nu tesbit ettik.
