Economics, Finance and Politics Volume 13/22, Summer 2018, p. 1-17
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13936 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Ağustos 2018 Accepted/Kabul: Eylül 2018 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mehmet KÖÇER - Prof. Dr. Davut
KILIÇ
This article was checked by iThenticate.
AVRUPA BİRLİĞİ ÜYELİK SÜRECİNİN BALKAN ÜLKELERİ KAMU YÖNETİMLERİ ÜZERİNE ETKİSİ: ARNAVUTLUK
ÖRNEĞİ
Nikolin AGALLIJA*
ÖZET
AB üyelik süreci çeşitli alanlarda belirli standartların sağlanmasını gerektiren bir süreç olduğu gibi aynı zamanda kamu yönetiminde şeffaflık, yolsuzlukla mücadele, desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi standartların sağlanmasını zorunlu kılan bir süreçtir. 2. Dünya Savaşı sonrasında komünist rejimlerin uygulandığı Balkan ülkeleri, 1990 yıllarda küresel gelişmelerin de etkisiyle demokratikleşme yönünde önemli adımlar atmışlardır.
Demokratikleşme süreci ile birlikte AB üyeliğinin de hedeflendiği Balkan ülkelerinde, kamu yönetimi alanında ciddi reformların yapıldığı, merkeziyetçi ve otoriter kamu yönetimi anlayışından, demokratik, katılımcı, özerk, şeffaf, hesap verebilir, etkin ve verimli bir kamu yönetimine doğru dönüşüm gerçekleşmiştir. Kamu yönetimi dahil pek çok alanda yapılan reformlar, Slovenya, Bulgaristan, Romanya ve Hırvatistan gibi Balkan ülkelerinin AB üyesi olmaları ile sonuçlanırken, Arnavutluk, Sırbistan ve diğer Balkan ülkelerinin adaylık süreci devam etmektedir.
Avrupa Birliği üyelik sürecinin Balkan ülkeleri kamu yönetimleri üzerine etkisinin, Arnavutluk örneği üzerinden ele alındığı bu çalışmada, AB sürecinin kamu yönetimi alanında Balkan ülkelerinde önemli değişim ve reformlara yol açtığı, kamu yönetiminde şeffaflık, yolsuzlukla mücadele, desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi kazanımlar elde edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte komünist rejim döneminden kalma yönetsel alışkanlık ve yönetim kültürünün etkilerinin halen görüldüğü Arnavutluk’ta, yolsuzlukla mücadele, rüşvet ve yargı alanında istenilen başarının yakalanamadığı sonucuna ulaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Balkan Ülkeleri, Kamu
Yönetimi.
EFFECTS ON PUBLIC ADMINISTRATIONS OF BALKAN COUNTRIES DUE TO EUROPEAN UNION MEMBERSHIP:
ALBANIAN EXAMINATION ABSTRACT
The EU membership process is a process that requires certain standards to be achieved in various fields. At the same time, it is a process that requires standards such as transparency, anti-corruption, decentralization, accountability, efficiency and efficiency in public administration. After the Second World War, the Balkan countries, where the communist regimes were practiced, took important steps towards democratization in 1990 with the influence of global developments.
In the Balkan countries where the EU membership has been targeted as well as the democratization process, a transformation from centralist and authoritarian public administration to public administration, democratic, participatory, autonomous, transparent, accountable, efficient and efficient has been realized. Albania, Serbia and other Balkan countries are still running candidates, while reforms in many areas, including public administration, result in EU membership of Balkan countries such as Slovenia, Bulgaria, Romania and Croatia.
In this study, the impact of the European Union membership process on the public administrations of the Balkan countries in the context of the Albanian case, gains in the public administration such as transparency, anti-corruption, decentralization, accountability, efficiency and efficiency which led to significant changes and reforms in the Balkan countries in the field of public administration has been achieved. However, in Albania where the influence of administrative habits and administrative cultures from the communist regime is still visible, it has been achieved that the desired success in the fight against corruption, bribery and jurisdiction has not been achieved.
STRUCTURED ABSTRACT
The Balkan Peninsula is a geographical region with a geopolitical location and a size of about 500,000 km2 between Europe, the Black Sea
and the Mediterranean, where rebellions and wars were frequent in the historical process. Especially during the Cold War, the Balkans, in which the political influence of the Soviet Union was dominant in a large part, turned into a geographical area where the battles were repeated, and the borders were redrawn by the 1990s (Demirci, 2008). Until the 1990s the Balkan countries, which are made up of Greece, Bulgaria, Yugoslavia, Albania and due to some parts of their lands in Balkan peninsula Romania, can be counted as 11 countries, at the beginning of the 1990s, with the disintegration process of Yugoslavia, Bosnia and Herzegovina, Kosovo, Serbia, Croatia, Slovenia, Montenegro and Macedonia declared their independence.
However, Slovenia is not included in many Balkan maps today, although 27% of its territory is located in the Balkan peninsula (Bilgesam, 2014). While the basis of Slovenia's not being considered as the Balkan country; it left Yugoslavia in 1991 and declared its independence for the first time, attaining the status of EU member cauntry in 2004, and Slovenia is rapidly becoming Europeanized and acquiring a new status in this process, historically and geographically, Slovenia is also considered a Balkan country. From the end of World War II until the 1990s under the influence of the Soviet Union and the communism which it represents in Bulgaria, Yugoslavia and Albania, closed to the outside world and a centralized public management understanding prevailed in the political context. The independence wars that first began in Yugoslavia in the 1990s, followed by the disintegration of the Soviet Union in 1991 (Ipek, 2015: 105), led to the Balkan Peninsula, and thus the Balkan countries, to enter a period of rapid change and transformation. With the disintegration of Yugoslavia, not only the borders but also the half-century-old sense of public administration in the Balkan Peninsula have changed.
On the basis of changes in the Balkan Peninsula, lies the European Union's approach and the European Union membership process. In this study, the changes in the public administration of the Balkan countries, the effects of the European Union accession period on the public administrations of these countries, and the changes in public administration were examined through the Albanian example and compared with the other Balkan countries.
It is necessary to meet standards such as transparency, anti-corruption, decentralization, accountability, effectiveness and efficiency in public administration. In the political and ideological context, as a result of the emergence of a bipolar world after World War II, the political ideology of the Soviet Union influenced the regimes of the Balkan States and established communist regimes in a significant part of the Balkan peninsula. The communist regimes, which are basically the sovereignty of the labor class and the socialist conception of administration, turned into repressive, authoritarian and centralized administrations in the process, Balkan countries that implemented the communist regime lagged in the areas of political, economic, social and in public administration. The reform process that started in public administration since the 1980s is described as a global surge in terms of spreading to many geographies around the world and covering a wide area in terms of public activities. The wave of reform was began to spread in a short time and was put on the agenda by the state in many countries. The resulting outcomes and reform studies was also spread in a short time, creating a triggering effect. Globalization and the wave of reforms in the public administration have caused the demise of communist regimes in a short period, particularly in the Soviet Union and in the Balkan countries.
When it came to 1990s, democratization efforts in the Balkan countries and reform movements came to the forefront from one side and bloody battles for independence in the federal and autonomous republics of Yugoslavia from the other side. Although the early years of the 1990s were described as a painful transformation process in terms of the Balkan Peninsula and its countries, should be regarded as years of democratization, the development of relations with Europe and the world,
and reforms in all areas, especially the public administration. Especially public administration approach turned from a centralized and oppressive management approach, to a more transparent, accountable, impartial, to the foreground of corruption, to the determination of the duties and responsibilities of public bodies and officials or it can be said that reforms are given priority.
Undoubtedly, on the basis of reforms in public administration in the Balkan countries, both democratization efforts and the development of relations with Europe are important factors. The another factor of democratization efforts and public administration reforms is to become a member of the European Union as indicators of political, economic, social and administrative development. As a matter of fact, Slovenia, which left Yugoslavia in 1991 and declared its independence, became a member of the European Union in 2004 after a rapid democratization and reform process, achieved this goal and became a role model for other Balkan countries. While it is generally positive that Bulgaria and Romania in 2007, Croatia in 2013 are EU member states there are still important structural problems in these countries that need to be overcome in the field of public administration. The habits of public administration dating from the communist regime, nepotism, corruption, inadequacy of judicial reforms, inability of local governments to activate etc. are still problems that the Balkan countries need to address. As a matter of fact, the fact that Albania, Serbia and other Balkan countries, which received EU nomination in the 2000s, cannot reach the EU standard level of transparency, anti-corruption, decentralization, accountability, productivity and efficiency which are still considered as the basic standards of public administration, delays of becoming an EU member.
With the reforms carried out in the EU process and structural changes especially in the field of public administration, Albania, obtained significant advantage in 2014, officially attaining the EU candidate country status. Undoubtedly the EU membership process; it is a process that requires certain standards to be achieved in various fields and at the same time it is obligatory to provide standards such as transparency, anti-corruption, decentralization, accountability, efficiency and efficiency in public administration. In this context, it is possible to say that Albania is willing and determined to carry out serious reforms in public administration, starting with the EU candidate nomination and continuing with accession negotiations, is not possible to say that it is still completely free from the influence of public administration culture in the period of communist regime.
In particular, the fight against corruption, bribery, public personnel policies, supervision of public institutions and personnel, and structural problems in the judiciary have not been fully resolved. Despite these shortcomings in the field of public administration, it is possible to say that the reform of the EU process, which started in the late 1990s, and the EU process have had significant impacts and gains on Albanian public administration. In Albania, which has to live isolated from the outside world with more than 40 years of communist regime, about 15 years of EU relations and membership are influential in the implementation of radical public administration reforms, but it is a fact that the administrative culture and habits of the past have not been completely removed.
Keywords: European Union, Balkan Countries, Public Administration
Giriş
Balkan Yarımadası, jeopolitik konumu ile tarihsel süreçte çeşitli isyanlar ve savaşların sıkça yaşandığı, Avrupa, Karadeniz ve Akdeniz arasında yer alan yaklaşık 500.000 km2 yüz ölçüme sahip (Bilgesam, 2014) bir coğrafi bölgedir. Özellikle Soğuk Savaş döneminde büyük bir kesiminde Sovyetler Birliği’nin siyasi etkisinin egemen olduğu Balkanlar, 1990’lı yıllara gelindiğinde arka arkaya gelen savaşlara sahne olan ve sınırların yeniden çizildiği bir coğrafyaya dönüşmüştür (Demirci, 2008). 1990’lı yıllara kadar Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Arnavutluk ve topraklarının bir kısmının Balkan Yarımadasında olması nedeniyle Romanya’dan oluşan Balkan ülkeleri, 1990’lı yılların başında Yugoslavya’nın dağılma süreci ile birlikte Bosna Hersek, Kosova, Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Karadağ ve Makedonya’nın bağımsızlıklarını ilan etmesiyle günümüzde 11 ülke olarak sayılabilir. Ancak topraklarının %27’si Balkan Yarımadasında yer almasına rağmen Slovenya, günümüzde pek çok Balkan haritasında yer almamaktadır (Bilgesam, 2014). Kuşkusuz Slovenya’nın Balkan ülkesi olarak nitelendirilmemesinin temelinde, 1991 yılında Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsızlığını ilk ilan eden ülke olması, 2004 yılında AB üye ülke statüsünü kazanması ve bu süreçte Slovenya’nın hızla Avrupalılaşarak yeni bir statü kazanması yatsa da, tarihsel ve coğrafi açıdan Slovenya’yı da Balkan ülkesi olarak nitelendirmek gerekmektedir.
2. Dünya Savaşı sonrasından 1990’lı yıllara kadar Bulgaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk’ta; siyasal bağlamda Sovyetler Birliğinin ve onun temsil ettiği komünizmin etkisinde dış dünyaya kapalı ve merkeziyetçi kamu yönetimi anlayışı hüküm sürmüştür. 1990’lı yıllara gelindiğinde önce Yugoslavya’da başlayan bağımsızlık savaşları ve ardından 1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılması (İpek, 2015:105), Balkan Yarımadasının ve dolayısı ile Balkan ülkelerinin hızlı bir değişim ve dönüşüm sürecine girmesine neden olmuştur. Yugoslavya’nın dağılması ile birlikte Balkan Yarımadası’nda sadece sınırlar değil, yaklaşık yarım asırdır süren kamu yönetimi anlayışı da değişmiştir.
Kuşkusuz Balkan Yarımadasındaki bu değişimin temelinde, yarım asır boyunca dış dünyadan ve özellikle Avrupa’dan izole bir şekilde yaşayan Balkan ülkelerine Avrupa Birliği’nin yaklaşımı ve bu ülkelerin Avrupa Birliği üyelik süreci yatmaktadır. Bu çalışmada Balkan ülkelerinin kamu yönetim anlayışları ile Avrupa Birliği üyelik sürecinin bu ülkelerin kamu yönetimleri üzerindeki etkileri ile kamu yönetimindeki değişimler, Arnavutluk örneği üzerinden ele alınarak diğer Balkan ülkeleri ile karşılaştırmalı olarak incelenmiş ve değerlendirilmiştir.
1. 1990 Öncesinde Balkan Ülkelerinde Kamu Yönetiminin Genel Görünümü
İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan siyasal durum dünyanın iki kutuplu bir eksende şekillenmesine, özellikle Bulgaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk gibi Balkan ülkelerinin savaştan galip çıkan Sovyetler Birliği’nin yanında yer almasına neden olmuştur. Anılan Balkan ülkelerinin gerek iç siyaseti ve gerekse dış siyaseti üzerinde Sovyetler Birliği’nin ve dolayısı ile sosyalist rejimin etkileri görülürken, kamu yönetiminin de sosyalist esaslar doğrultusunda şekillenmesine yol açmıştır.
Sosyalist rejimin egemen olduğu Bulgaristan, 1947 Anayasası ile Bulgaristan Halk Cumhuriyeti adını alırken, tek partili bir rejim altında temsili ve merkezi yönetim biçiminin esas alındığı bir kamu yönetimi anlayışını benimsemiştir (Popov, 2003: 3). 1947 Bulgaristan Anayasası Bulgaristan’ı bir Cumhuriyet olarak nitelendirse de, gerçek anlamda Sovyetler Birliği yönetim modelinin esas alındığı sosyalist, merkeziyetçi ve tek partili bir yönetim biçimidir. 1947 Anayasası öncesinde bölgelere (oblast) ayrılan Bulgaristan’da bölgeler kaldırılarak, merkezi yönetimin denetimi altındaki belediyeler ve ilçelerin yer aldığı ikili bir yönetsel yapılanmaya geçilmiştir (Kiskinova, 2011:748). Yerel yönetim yapılanmasında belediye ve ilçe halk konseyleri yönetim
organları olarak benimsenirken, belediyeler ve ilçe idareleri yürütüme organı işlevini üstenmişlerdir. Temelde yerel yönetim birimleri gibi görünen belediye, ilçe idareleri ve ilçe halk konseyleri, uygulamada sosyalist veya diğer bir ifade ile komünist merkezi yönetimin, yereldeki otorite gücünü temsil etmekte ve devlet gücünün organları olarak faaliyet göstermektedirler (Tunç vd., 2017: 15). Kamu yönetiminde yerel yönetimlerin en etkin yönetim organı statüsünde yer alan Halk Konseyleri, 4 yılda bir seçimle yönetime gelmekte ve sadece yönetim anlamında değil, ekonomi, eğitim, sağlık, konut, ulaşım, sanayi, tarım, vb. gibi çeşitli sosyo-ekonomik alanlarda yetkilere sahiptir. Bununla birlikte halk konseyleri ulusal konuların tartışılması ve merkezi yönetime teklif sunulması işlevlerini de yerine getirmektedir. Çok geniş ve kapsamlı yönetsel yetkilere haiz halk konseyleri, faaliyetlerine ilişkin yılda en az bir kez kamuya veya diğer bir ifade ile seçmenlerine hesap vermektedir (Martin, 1987: 24’den aktaran Tunç vd., 2017:15). Gerçek anlamda yerel bir yönetim organı olarak nitelendirilemeyecek halk konseyleri; sosyalist merkezi yönetimin politikaları doğrultusunda toplumsal düzenin sağlanması, yasaların uygulanması, vatandaşların haklarının korunması, ülkenin savunma gücünün arttırılması ve belki de en önemlisi Bulgaristan’ın yönetim biçiminin esas aldığı sosyalist mülkiyetin korunması işlevlerine sahip oldukları gibi hukuki düzenlemeler yapma yetkisine da sahiptiler (Kuyucuklu, 1987: 187). 1947 Anayasası ile oluşturulan Bulgaristan’ın kamu yönetimi yapısı irdelendiğinde; devletin kamu gücü ve otoritesinin il halk konseyleri ve halk konseylerinin içinden oluşturulan yürütme komisyonları tarafından yerine getirildiği söylenebilir.
Temelde katı bir merkeziyetçi ve sosyalist kamu yönetimi anlayışının egemen olduğu Bulgaristan’da, 1987 yılında kamu yönetimi alanında yapılan reformlar ile belediyelerin sayısı azaltılmış, iller kaldırılarak bölge (oblast) yapılanmasına gidilmiştir. 9 bölgeye ayrılan Bulgaristan’da bölgelerin yönetimi, doğrudan merkez tarafından atanan valiler tarafından yürütülmüştür. Bölgeler yerel bir yönetim organı olmadıkları gibi, bölge valileri sosyalist devlet politikalarının uygulanması, ulusal çıkarların korunması, kamu düzeninin sağlanması ve denetimin sağlanmasında sorumludur (Güler, 1995: 81). Bulgaristan’da kamu yönetiminin değişim süreci 1989 yılında komünist rejimin yıkılması ve ardından 1991 yılında yeni Anayasanın yapılması ile hızlanmıştır.
2. Dünya Savaşının ardından Balkanlarda Sovyetler Birliğinin ve dolayısı ile sosyalist rejimin etkisi altına giren bir diğer ülke olan Yugoslavya, bünyesinde farklı etnik grupları barındıran federal bir yapıya sahiptir. Sosyalist temeller üzerine kurulmuş bir yönetim anlayışının egemen olduğu Yugoslavya’da, egemen ulus anlayışının engellenmesi için gerek siyasi yapı ve gerekse kamu yönetimi federalizm (Ülger, 1996: 48) üzerine kurulmakla birlikte, 1980 yılına kadar Yugoslavya’yı Almanya’nın egemenliğinden kurtaran kişi olarak kabul edilen Tito’nun totaliter komünist rejimi ile yönetilmiştir. 2. Dünya Savaşı sonrasında Yugoslavya; Sırp, Hırvat, Sloven, Makedonya, Karadağ ve Bosna-Hersek Cumhuriyetleri ile Kosova ve Voyvodina özerk bölgelerinden oluşan (Irklı ve Ersoy, 1995: 14-15), merkeziyetçi bir yönetim biçimine sahiptir. Ancak totaliter komünist yönetim anlayışına rağmen, 1950 sonrası dönemde her cumhuriyet ve özerk bölgeler; federal yapı içerisinde kendi öz yönetim ve kamu yapılanmalarını kurma, ekonomik kararlarını alma, ulusal kültür ve dinlerini yaşama serbestisine sahiptir. Nitekim federal yapıya sahip Yugoslavya’da gerek cumhuriyetlerin ve gerekse özerk bölgelerin özyönetim haklarının güçlü olması, Tito döneminde dahi milliyetçi-ayrılıkçı eğilimlerin ortaya çıkmasına ve federasyon açısından sorun olmasına yol açsa da, Tito yaşadığı sürece federasyonun yapısı korunmuştur (Yapıcı, 2007: 2).
Komünist rejim ile yönetilen Federal Yugoslavya’nın kamu yönetimi anlayışı 1945-1950 döneminde Sovyetler Birliği yönetim modelinin esas alındığı, devletçi bir yapılanma ve anlayış sergilemiştir. Merkeziyetçi bir kamu yönetiminin esas alındığı bu dönemde devlet, toplumsal ve ekonomik alanlarda tek otorite ve düzenleyici konumdadır. Yine 1945-1950 döneminde Yugoslavya’da toplumsal mülkiyet yerine devletçi mülkiyet anlayışı egemen olup, bürokratik
sosyalizmin ağır bir biçimi uygulanmıştır (aktaran Sancaktar, 2009: 91-92). 1946 Yugoslav Anayasası’na göre, kamu yönetiminde “emekçi halk” üstünlüğünün esas alındığı bir yapılanma esas alınmış ve emekçi halk sahip olduğu gücü; yerel yönetimlerde “halk komiteleri”, federe cumhuriyetlerde “cumhuriyet meclisleri” ve federal düzeyde ise “federal meclis” te görev alan seçilmiş temsilciler aracılığı ile kullanmaktadır (Bora, 1991: 31-32). 1945-1950 dönemi Yugoslavya kamu yönetimine ilişkin ifadeler değerlendirildiğinde; merkezi yönetimin esas alındığı, buna karşın gerek yerel, gerek federe cumhuriyetler ve gerekse federal yapıda seçimle gelen temsilcilerin oluşturduğu komite ve meclisler ön plandadır.
1946 Anayasası ile Yugoslavya’da kamu yönetiminin en üst organı olan Federal Halk Meclisi, aynı zamanda yasama işlevinin de gerçekleştirildiği organdır. Federal Halk Meclisi; 18 yaşını doldurmuş her Yugoslav vatandaşının seçilebildiği Federal Konsey ile her federe cumhuriyeti ve özerk bölgeleri temsil eden1 215 kişiden oluşan Halklar Konseyi’nin oluşturduğu ikili bir yapıya sahiptir (aktaran Sancaktar, 2009:95). Yasama organı olan Federal Halk Meclisini oluşturan Federal Konsey ve Halklar konseyinin ortak seçimi ile oluşturulan Federal Prezdiyum, federal devletin yürütme organı’ dır. Meclise karşı sorumlu Federal Prezdiyum veya diğer bir ifade ile Federal Hükümet; başbakan, başbakan yardımcıları, federal bakanlar, federal planlama komisyonu ve federal kontrol komisyonu başkanlarından oluşmakta ve Federal Yugoslavya’nın en üst yürütme organı konumundadır. Gerek federe cumhuriyetler ve gerekse özerk bölgeler kendi içlerinde özyönetime sahip olsalar da, aldıkları kararlar ve kamu yönetimi politikaları “Federal Halk Meclisi” ve “Federal Yugoslavya Anayasasına” aykırı olamaz (Bora, 1991: 32-35). 1990 öncesi dönemde Yugoslavya’nın kamu yönetimi ele alındığında; merkezi yönetimin ve denetimin esas alındığı, Anayasa ve Federal Halk Meclisi ile Federal Prezdiyum’un ön planda olduğu bir yönetim anlayışı vardır. Kuşkusuz Federal Yugoslavya’nın veya diğer bir ifade ile merkezi hükümetin, birliği oluşturan cumhuriyetler ve özerk bölgeler üzerindeki denetim ve kontrolünü arttıran ana unsurlardan biri de, federal hükümetin elinde bulundurduğu askeri güçtür (Sancaktar, 2009: 96-98).
Yugoslavya’nın kamu yönetimindeki merkeziyeti yapılanması dışında yerel yönetimlerde, merkezi otoriteyi hakim kılmayı esas alan Yerel Halk Komiteleri bulunmaktadır. 1950 sonrası dönemde ise, yukarıda da açıklandığı üzere merkezi kamu yönetiminde federe cumhuriyetler ile özerk bölgelerin öz yönetiminin ağırlık kazandığı bir yönetim biçimine geçilmiştir. 1990 öncesi dönemde Balkanlar’daki kamu yönetimi ele alındığında, gerek Bulgaristan ve gerekse Yugoslavya’da; sosyalizm ve sosyalist otoriter yönetim anlayışının egemen olduğu görülmektedir. Emekçinin ön planda tutulduğu, mülkiyetin devlet elinde olduğu, sıkı denetim ve kontrol mekanizmalarının kurulduğu, yerelden ülke geneline doğru hiyerarşik bir kamu yapılanması bulunmaktadır. Ancak, idari yapılanma açısından Yugoslavya’da federe bir yapı olmasına rağmen, Bulgaristan’da üniter bir yapılanma mevcuttur. Yine Yugoslavya’da 1950 sonrası dönemde federe cumhuriyetler özyönetim hakkı sayesinde kendi içlerinde daha esnek bir kamu yönetimine sahip iken, Bulgaristan’da merkeziyetçi bir kamu yönetim mevcuttur.
Topraklarının sadece %6.5’i Balkan Yarımadasında yer alan Romanya, 1990 öncesinde yarımadadaki diğer ülkeler gibi katı bir merkezi sosyalist rejimle yönetilmiştir. 1989 devrimine kadar tüm üretim araçlarının ve toprakların devlete ait olduğu, katı ve merkeziyetçi bir sosyalist rejimin hüküm sürdüğü Romanya’nın kamu yönetimi, diğer Balkan ülkelerinde olduğu gibi Sovyetler Birliğinin etkisi altında ve Sovyetler Birliği modelidir. Bu bağlamda Romanya’nın 1990 öncesi dönemde kamu yönetimi ayrıntılı olarak ele alınmamıştır.
1 Halklar Konseyinde; her federe cumhuriyetten 30’ar, özerk bölgeler olan Voyvodina’dan 20 ve Kosova özerk bölgesinden
2. 1990 Sonrası Balkan Ülkelerinde Kamu Yönetiminin Genel Görünümü
Berlin Duvarının yıkılması, başta Sovyetler Birliği olmak üzere sosyalist sistemin egemen olduğu Balkan ülkelerinde de değişimin ve demokratikleşmenin fitilini ateşleyen tarihi bir olaydır. 1989 yılının sonlarına gelindiğinde Jivkov’un istifası ile sosyalist rejimin de sonuna gelinen Bulgaristan’da, demokratikleşme yönünde ilk adımlar atılmış ve 1990 yılında çok partili seçimlere gidilmiştir. Kuşkusuz demokratikleşme ve kamu yönetimi alanında yapılan ilk çalışma, 1991 yılında yeni bir anayasanın yapılması ve anayasanın 2. maddesinde “Bulgaristan Cumhuriyeti yerinden yönetim ile yönetilen üniter bir devlettir” (Güler, 1995:8) ibaresinin yer almasıdır. Güçler ayrılığının esas alındığı demokratik bir hukuk devleti olma yolunda ilk adımların atılmasının ardından, 5 yıl süreyle görev yapılacak cumhurbaşkanının seçilmesi ve 240 milletvekilinden oluşacak yasama meclisinin seçilmesine yönelik demokratikleşme adımları, Bulgaristan’ın kamu yönetimi anlamındaki ilk değişiminin örnekleridir. Benzer şekilde güçler ayrılığının esas alındığı bu yönetim biçiminde, anayasanın korunması ve kamu yönetiminin anayasal çerçevede denetlenebilmesi amacıyla Bulgaristan Anayasa Mahkemesinin kurulması (Kolarova, 1996: 545), hem yargı bağımsızlığını sağlama hem de kamu yönetiminde etkinliği arttırmaya yönelik adımlardır.
Bulgaristan’da demokratikleşme yolunda atılan adımların ardından, 8 Mart 1993 tarihinde AB ile imzalanan “Ortaklık Anlaşması” ile birlikte Bulgaristan’ın Avrupa Birliği ilişkileri hız kazanmış ve doğal olarak AB üyelik sürecinin temelleri atılmıştır. Anlaşmanın 1995 yılında yürürlüğe girmesinin ardından aynı yıl AB’ye üyelik başvurusunda bulunan Bulgaristan’ın üyelik başvurusu, 15 Şubat 2000 tarihinde resmi olarak başlatılmıştır (Tezcan, 2004: 97). Kuşkusuz AB adaylığı beraberinde kamu yönetimi alanında da ciddi değişimlerin yapılmasını zorunlu kılmaktadır. AB üyelik müzakereleri koşulları arasında kamu yönetimi sisteminin; merkezi yönetim anlayışından ziyade yetkilerin yerel yönetimlere devredildiği, katılımcılığın esas alındığı, yerellik, kamunun şeffaf ve açık olduğu, hesap verebilirliğin bulunduğu ve hiyerarşik bir yapılanmadan ziyade yatay bir yapılanma ve örgütlenmenin gözetildiği bir sistem olması gerekmektedir (Ökmen ve Canan, 2009: 151). 1995 yılında Bulgaristan ile AB arasında “Yerel Yönetimler Özerlik Şartı” sözleşmesinin imzalanmasının ardından, merkeziyetçi kamu yönetimi anlayışı giderek azalmaya ve yerel yönetimlerin hem yönetsel anlamda hem de ekonomik açıdan özerkleşmesini hızlandırmıştır. Nitekim 1991 yılında yerel yönetimlerin %3.9 düzeyinde olan öz gelirleri, 2010 yılına gelindiğinde %43’e kadar yükselmiştir (Stoilova, 2010: 265).
1993 yılında başlayan AB ilişkileri ve ardından üyelik süreci 2007 yılında Bulgaristan’ın AB’ye üye olması ile sonlanmıştır. AB süreci Bulgaristan açısından zor ancak istikrarlı değişim ve gelişmelerin yaşandığı bir süreç olarak değerlendirilmelidir. Özellikle kamuda yaygın olarak görülen yolsuzluk, hukuki yapının genel bir reforma ihtiyaç duyması, azınlık hakları, şeffaflık, hesap verebilirlik, vb. gibi çeşitli alanlarda köklü ve AB müktesabına uygun değişikliklerin yapılmasına katkı sağlamıştır. AB süreci; Bulgaristan kamu yönetiminde yapısal bir sorun olan özerk yerel yönetimin gelişmesine, ülkede ciddi bir sorun olan yolsuzlukla mücadelede, hukuk, insan hakları ve azınlık hakları alanlarında önemli reformların yapılmasına katkı sağlamıştır.
Kısmen bir Balkan ülkesi olan Romanya’da 1989 yılında yapılan devrimle sosyalist rejim yıkılmış ve hemen akabinde aynı yıl Romanya AB ile ilişkilerini geliştirme ve AB üyelik süreci yönünde çabalarına başlamıştır (Yılmaz ve Doğan, 2013: 23). 1991 yılında yapılan yeni anayasa ile güçler ayrılığının esas alındığı, anayasal çoğulculuk ve katılımcı demokrasinin benimsendiği, insan hak ve özgürlüklerine önem verilen demokratik bir cumhuriyete ve hukuk devletine dönüşme yolunda karar kılmıştır (Caner, 2009: 97).
AB sürecinde Romanya’da kamu yönetimi alanında yapılan reformların temelinde mevcut sistemlerin reforme edilmesi ve yönetişim anlayışının egemen kılınması yatmaktadır. Balkan ülkelerinin genelinde yaygın olan yolsuzluklarla mücadele, hukuki ve idari sistemin kurulması,
reorganize edilen bürokrasinin etkinleştirilmesi gibi önemli kamu yönetimi reformları 1991 Anayasası ile hayata geçirilirken, AB üyelik sürecine yönelik kamu yönetimi “merkezi” ve “yerel yönetimler” olmak üzere iki başlıkta anayasada düzenlenmiştir (Caner, 2009: 98). Merkezi yönetim reformları iki aşamada hayata geçirilmiştir. Birinci aşamada kamu görevlileri yönetimler arasında yeniden dağıtılmış ve görev tanımları yeniden tanımlanmıştır. Bu bağlamda tüm kamu personeli AB kriterli doğrultusunda yeniden eğitilerek, kamu çalışanlarının seçimi, ataması ve özlük hakları gibi alanlarda düzenlemelere gidilmiştir (Ionita ve Freyberg, 2008: 213-214). Merkezi yönetim reformlarının ikinci aşamasında kurumsallaşma ve bu anlamda hukuki düzenlemeler hayata geçirilmiştir. Romanya’da kamu yönetimi alanında yapılan bir diğer alan ise yerel yönetimlerdir. Yerel yönetimler reformunda ülkenin illere bölünmesi ve her ilde belediyelerin oluşturulması kararlaştırılmıştır. Bununla birlikte her il kendi içinde ilçe ve komün yönetimlerine ayrılırken, yerel yönetimler sisteminin en alt basamağında köyler yer almıştır (Caner, 2009: 101). Sonuç olarak 1990 yılında AB ile ikili ilişkilerin başladığı Romanya, 1995 yılında adaylık başvurusunun ardından hızlı bir demokratikleşme ve kamu yönetimi reformu sürecine girmiştir.
2007 yılında AB üyesi olan Romanya ve Bulgaristan’da da kamu yönetimi alanında önemli reformlar yapılmış olsa da, üyelik tarihi itibari ile her iki ülke de yolsuzluklar ve organize suçlarla mücadele, yargı reformu, vb. gibi çeşitli konularda AB seviyesine ulaşılamamış olması, AB’nin bu iki ülke vatandaşlarına 7 yıl boyunca serbest dolaşım hakkını vermemesi gibi bir kısıtlamaya gitmesine neden olmuştur. 2014 yılından itibaren serbest dolaşım hakkına kavuşan Bulgaristan ve Romanya vatandaşları, sosyalist baskıcı rejimden ve onun getirdiği tüm olumsuzluklardan kısa sürede kurtulmuş olsalar da, diğer AB ülkelerinin refah düzeyine ulaşabilmeleri için uzun bir süreç kat etmeleri gerektiği söylenebilir.
1990 sonrası dönemde Yugoslavya’nın dağılarak 7 ülkeye bölünmesi nedeniyle, AB sürecinin Yugoslavya’daki kamu yönetimi üzerine etkisi ele alınamamıştır. Ancak, Yugoslavya’dan ayrılarak 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Slovenya’nın 2004 yılında AB üyesi olması, Slovenya’nın demokratikleşme ve kamu yönetimi alanında hızlı bir gelişim ve AB kriterlerine uyum gösterdiğini ortaya koymaktadır. Benzer şekilde yine Yugoslavya’dan ayrılan ve 1991 yılında bağımsızlığını ilan eden Hırvatistan’da 2013 yılında AB üyesi olmuştur. Ayrıca Yugoslavya’dan ayrılan ve bağımsızlığını ilan eden Sırbistan, Karadağ ve Makedonya’da AB’ye aday ülke konumunda olup, AB üyeliği müzakereleri devam etmektedir.
3. 1990 Öncesi Arnavutluk’ta Kamu Yönetimi
İkinci Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar’da etkisini gösteren sosyalist veya diğer bir ifade ile komünist ideoloji, diğer Balkan ülkeleri gibi Arnavutluk’u da etkilemiştir. Özellikle Yugoslavya ile ikili ilişkileri iyi olan Arnavutluk, Yugoslavya’nın da etkisi ile iç politikasını sosyalist ideoloji ekseninde şekillendirmeye başlamıştır. 2. Dünya Savaşının galiplerinden Sovyetler Birliği, Arnavutluk Komünist Partisinin destekleyerek güçlenmesinde ve iktidara gelmesinde önemli bir rol oynamıştır (Lütem ve Coşkun, 2001: 54-59). 1941 yılında kurulan Arnavutluk Komünist Partisi ve lideri Enver Hoca, 1946 yılında iktidara geldiğinde Arnavutluk Halk Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Arnavutluk Halk Cumhuriyeti’nde Komünist Parti ve Enver Hoca iktidarı, Enver Hoca’nın öldüğü 1985 yılına kadar aralıksız 40 yıl boyunca demokrasi ve insan haklarının askıya alındığı, merkeziyetçi ve baskıcı bir yönetim anlayışı içinde sürmüştür. Enver Hoca döneminde Arnavutluk dış dünya ile diplomatik ilişkilerini sınırlı bir şekilde sürdürürken, Arnavutluk halkı ise tamamen dış dünyada izole bir yaşam sürmek zorunda kalmıştır (Yılmaz, 2001: 5-9).
1946-1990 döneminde merkezi yönetimin uygulandığı, kamu yönetiminde sosyalist-komünist sistemin hakim olduğu Arnavutluk’ta, devletin şekli Cumhuriyettir. Ancak, Arnavutluk her ne kadar bir cumhuriyet olarak nitelendirilse de; dış politika, kamu yönetimi, yerel idareler, ekonomi, eğitim, sağlık ve kültürden sosyal hayata kadar tüm politikalar merkezi yönetim, diğer bir ifade ile Komünist Parti ve onun lideri Enver Hoca’nın elinden çıkmıştır (Agallija, 2014:59).
1946-1985 döneminde Arnavutluk’ta iki kez anayasa değişikliği yapılmıştır. 1950 yılında yapılan Arnavutluk Anayasası, temelde ülkede sosyalist rejimin kurulabilmesi yönünde yapılan değişiklikleri içermektedir. 1976 yılında yapılan anayasa ise, Arnavutluk’un sosyalist bir devlet olduğunu tescilleyen bir değişikliktir. Nitekim 1976 Arnavutluk Anayasası ile ülkenin resmi adı “Arnavutluk Halk Sosyalist Cumhuriyeti” olarak değiştirilmiş ve yıllardır uygulanan sosyalist rejim, fiili olarak ülkenin adında da kullanılmıştır. 1976 Arnavutluk Anayasası ile getirilen en önemli değişiklik, özel mülkiyetin yasaklanarak tüm üretim araçlarının sosyalist devlet mülkiyetine geçirilmesidir. Yine anayasa değişikliği ile tek partili siyasal rejimin güçlendirilmesi ve işçi sınıfının dolayısı ile komünist partinin egemen olduğu bir dikta rejiminin gelişmesinin yolu açılmıştır (Alesker, 2007:229).
Arnavutluk kamu yönetimi yapısı, yönetimin tamamen komünist parti ve onun genel sekreterinin elinde tuttuğu otoriter bir yönetim anlayışına dayanmaktadır. Nitekim 1976 Arnavutluk Anayasası ile Komünist Parti Sekreterinin hem Genelkurmay Başkanı hem de Savunma Konseyi Başkanı olarak kabul edilmesi (Biberaj, 1990:58), komünist rejimin askeri bir güç ile korunmaya çalışıldığının ve Arnavutluk’ta kamu yönetiminin tek parti ve partinin genel sekreteri tarafından şekillendirildiğinin göstergesidir. Temelde işçi sınıfının egemen olduğu, üretim araçlarının devletleştirildiği, eğitim, sağlık gibi hizmetlerin ücretsiz olarak Arnavut vatandaşlarına verilmesinin esas alındığı anayasal hükümler dikkate alındığında, refah bir ülke ve toplumun olması beklenmekle birlikte, uygulamadaki baskıcı ve sadece komünist parti yöneticileri ile yönetim kademesindeki kişilerin söz sahibi olduğu merkeziyetçi ve otoriter bir yapının varlığı, toplumsal anlamda Arnavutluk halkının geri kalmasına yol açmıştır. 1990 öncesi Arnavutluk’un görünümü değerlendirildiğinde; dış dünyadan izole edilmiş, ekonomik anlamda geri kalmış ve özgürlüklerin kısıtlandığı, tek partili ve baskıcı bir rejim ve buna bağlı kamu yönetiminin olduğunu söylemek mümkündür.
1990 öncesi dönemde Arnavutluk’ta, hükümetin yasal kolu ve aynı zamanda devletin en yüksek organı “Halk Meclisi” dir. Halk Meclisi, her 8.000 Arnavutluk vatandaşını temsilen seçilen bir meclis üyeleri arasından ve Komünist Partinin adayları arasından dört yıllığına seçilen 250 daimi üyeden oluşmaktadır (Biberaj, 1990: 59). Halk Meclisi devletin en yüksek organı olması sebebiyle, aynı zamanda yasama organı ve yürütmenin de oluşturulmasında tek yetkili organdır. Bakanlar Konseyi; Arnavutluk’un yürütüme organı veya diğer bir ifade ile hükümeti olup; başbakan, üç başbakan yardımcısı ve 13 bakandan oluşan, Halk Meclisi tarafından görevlendirilmiş, yönetsel bağlamda ekonomi, kültür ve sosyal konulardan sorumlu bir organdır. Halk Meclisi tarafından seçilen devlet başkanı, Başbakan ve Bakanlar Konseyini atamaktadır. Bakanlar Konseyi, üç yıllık bir göre süresi için seçilirken, gerek Bakanlar Konseyi ve gerekse Halk Meclisi yılda iki kez toplanarak, kararlar almaktadır (Jacques, 2009: 439). Arnavutluk’ta kamu yönetiminin bir diğer unsuru olan yargının en üst organı “Yüksek Mahkeme” olup, üyeleri Halk Meclisi tarafından seçilmektedir. 1966 yılında Adalet Bakanlığının kaldırılmasının ardından, yargı tamamen Halk Meclisi tarafından oluşturulan Yüksek Mahkeme ve yine aynı şekilde oluşturulmuş köy ve özellikle fabrikalar düzeyinde yapılandırılmış yerel mahkemelerden oluşturulmuştur (Biberaj, 1990: 59).
1990 öncesi dönemde Arnavutluk kamu yönetiminin yapısı incelendiğinde; yasama, yürütme ve yargı erkelerinin fiziki olarak yer aldığı, buna karşın gerek yürütüme ve gerekse yüksek yargının, yasama organı olan Halk Meclisi tarafından seçildiği bir kamu yönetimi görülmektedir. Ancak Halk Meclisini oluşturan kişilerin Komünist Parti adayları arasından seçildiği gereceği dikkate alındığında, Arnavutluk’ta tek partili, merkeziyetçi, baskıcı ve demokrasiden uzak bir rejim ve kamu yönetimi anlayışının hakim olduğu söylenebilir.
4. 1990 Sonrası Arnavutluk’ta Kamu Yönetiminin Yapısı ve AB İlişkilerinin Arnavutluk Kamu Yönetimi Üzerine Etkisi
Enver Hoca’nın 1985 yılında ölümünün ardından Komünist Partinin başına gelen Ramiz Alija, 1985-1993 döneminde iktidarda kalmıştır. Alija’nın iktidarı döneminde Arnavutluk’ta ciddi anlamda ekonomik sorunlar da yaşanmıştır. Gerek ülkedeki ekonomik sorunlar ve gerekse Sovyetler Birliği’nin dağılması ile ortaya çıkan siyasal konjonktür, Arnavutluk’un dışa kapalı siyaset ve ekonomi politikalarında değişimin başlamasında etkili olmuştur (Duka, 1997: 326).
Arnavutluk’ta başlayan değişim sürecinde iki tarih ve olay önemli dönüm noktaları olarak kabul edilmektedir. 1991 yılında daha demokratik hakların sunulduğu yeni bir Anayasanın yapılması ve 2003 yılında ülkenin “İstikrar ve Katılım Süreci” programına alınarak, AB ile uyum yolunda atılımlar, Arnavutluk’un demokrasi ve kamu yönetimi alanında reformlarının önünü açmıştır (Agallija, 2014:70). Nitekim 2003 yılında başlayan AB uyum süreci, 2006 yılında imzalanan “İstikrar ve Ortaklık Antlaşması” ile Arnavutluk’un AB adat adayı ülke olmasını, 2014 yılında ise aday ülke statüsüne kavuşmasını sağlamıştır.
1991 yılında anayasa değişikliği ile çok partili siyasal döneme geçişin sağlandığı Arnavutluk’ta kamu yönetimi, 1991-1998 yılları arası ve 1998 yılında yapılan anayasa değişikliğine bağlı olarak 1998 sonrası dönem olmak üzere iki farklı şekilde ele alınabilir. 1991 Anayasası ile kamu yönetimi genel anlamda demokratik esaslar içermekle birlikte, yönetsel anlamda sosyalist rejimin izlerini ve uygulamalarını devam ettirmiştir denilebilir. Halkın oyları ile 4 yıllık bir süre için seçilen “Halk Meclisi” yasama organı olmakla birlikte, yasamanın içinden seçilen 5 yıllık süre için seçilen Cumhurbaşkanı, genel anlamda olağanüstü yetkilere sahiptir. Cumhurbaşkanı; yürütmenin başı olarak kabul edilen Başbakanı atama yetkisine sahip olduğu gibi, hükümet tarafından alınan kararnamelerin Anayasaya uygunluğuna karar verme, meclisi feshetme, olağanüstü hal ilan etme ve seçimleri yenileme gibi demokrasiyi ve kamu yönetimini etkisizleştirebilecek yetkilere sahiptir (Agallija, 2014: 62).
1998 Anayasası ile Arnavutluk’ta tam anlamıyla demokrasiye geçişin yasal koşulları oluşturulmuştur. Güçler ayrılığının esas alındığı parlamentere sisteme geçişin benimsendiği 1998 Anayasası, aynı zamanda Cumhurbaşkanına tanınan olağanüstü yetkilerin azaltıldığı, yürütme organına daha fazla yetki ve sorumluluğun verildiği, demokrasiye ve etkin kamu yönetimine geçişin başlangıcı olarak kabul edilebilir. 1998 Anayasası ile Arnavutluk’ta yönetsel yapı ve kamu yönetiminin asli unsurları şu şekilde oluşturulmuştur (http://www.setimes.com):
1. Devletin başı ve halkın iradesini temsil eden en üst organ cumhurbaşkanıdır. Cumhurbaşkanı; 5 yıl süre ile gizli oylama ile meclis üye tam sayısının 3/5 çoğunluğunu alarak ve en fazla üst üste iki kere seçilir. Cumhurbaşkanı, Milli Güvenlik Konseyi ve Yüksek Yargı Konseyi’nin başkanı statüsüne sahip olmanın yanı sıra, üst düzey askeri personel, rektör ve uluslararası örgütlere temsilci atamalarında tek yetkili kişidir.
2. Yasama organı, halk tarafından 4 yıllık süreyle seçilmiş 100 milletvekili ile siyasi partilerin seçimlerde aldıkları oy oranına göre belirleyecekleri 40 milletvekili olmak üzere toplam 140 üyeli Arnavutluk Meclisi’dir.
3. Yürütme, seçimlerde parlamentoda çoğunluğu sağlayan siyasi partinin kuracağı hükümet tarafından yürütülecektir. Yürütmenin başı Başbakan ve Bakanlar Kurulu olup, Başbakan meclis çoğunluğunu elinde bulunduran siyasi partinin önerisi doğrultusunda Cumhurbaşkanı tarafından atanmaktadır. Bakanlar Kurulu; kanun, kararname ve yönetmeliklerin hazırlanması, meclise sunulması ve uygulanmasından sorumlu en üst yürütme organıdır.
4. Yargının en üst organı “Yüksek Yargı Konseyi” olup; yargının yapılanması sırasıyla Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, Savcılık Ofisi ve diğer alt kademe mahkemeler şeklindedir.
Cumhurbaşkanı, Yüksek Yargı Konseyi’nin başkanı olduğu gibi, aynı zamanda tüm yargıçların atamalarını gerçekleştirmektedir.
Arnavutluk kamu yönetimini; merkezi yönetim ve yerel yönetimler olarak iki kademli bir yapı olarak tanımlamak mümkündür. Merkezi yönetim; Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu, Başbakan ve merkezi hükümete bağlı kurumlardan oluşmaktadır (Agallija, 2014: 65). Yerel yönetimler ise iki kademeli bir yapıya sahiptir. Yerel yönetimlerin üst kademesinde komünler ve belediye meclislerinden gelen temsilcilerden oluşan bölge meclisleri yer alırken, alt kademede 4 yılda bir seçimle oluşturulmuş belediyeler ve komünler bulunmaktadır.
Arnavutluk’ta yerel yönetimler yapılanması 12 bölge (il), 36 ilçe ve ilçelerde 73 belediye şeklinde olup; 12 idari bölgeye ayrılan ülkenin bölgesel politika ve stratejilerinin geliştirilmesi, bölgesel politikaların ulusal politikalar ile uyumu ve merkezi yönetim tarafından istenilen işlerin yürütülmesi Bölge Meclisleri tarafından gerçekleştirilmektedir (http://unpan1.un.org). Bölge Meclisleri yerel yönetimlerde en üst yönetim organı olup, belediyelerin kendi meclislerinden seçtikleri üyelerden oluşmaktadır. Her belediye başkanının doğal üye oldukları bölge meclisleri, belediyelerin nüfusu ile orantılı olarak seçilen temsilcilerden oluşmaktadır (Hoxa, 2001:49-51). Yerel yönetimlerin ikinci kademesinde belediyeler yer almaktadır. Belediyeler altyapı, ulaşım, kentsel planlama, kültürel ve tarihi değerlerin korunması, sosyal hizmetler ve kültürel hizmetler gibi yerel faaliyetlerin yanı sıra, yerel ekonominin geliştirilmesi, planlanması ve küçük işletmelerin desteklenmesi gibi mikro ekonomik işlevleri yürütmektedir. Bununla birlikte belediyeler, temel düzeyde ve üniversite öncesi eğitim, temel halk sağlığı hizmetleri ve korunması, sosyal yardım, kamu düzeninin ve çevrenin korunması faaliyetlerini yürütmektedir (http://unpan1.un.org).
AB uyum sürecinde kamu yönetiminde desantralizasyonun sağlanması amacıyla gerçekleştirilen yasal düzenlemeler sonucunda, Arnavutluk’ta yerel yönetimlerde yerinden yönetim ve özerklik esas alınmıştır. Yerel yönetimlerde birinci kademe yönetici olarak kabul edilen belediye başkanları 4 yılda bir yapılan seçimle iş başına gelmektedir. Büyükşehir belediyeleri, nüfusu 1500 kişiden az olmamak koşulu ile mahallelere ayrılmış olup, her mahalle doğrudan belediye başkanına bağlı bir yönetici tarafından yönetilmektedir (Hoxa, 2001: 49). Ancak her ne kadar yerel yönetimlere belirli düzeyde yönetsel ve ekonomik özerklikler tanınmış olsa da, merkezi yönetimin yerel yönetimler üzerinde özellikle mali kaynakların kullanımı, yetki ve sorumluluklar, idari işler, personel politikası, vb. gibi çeşitli konularda baskısı ve etkisi bulunmaktadır. Kamu yönetimindeki demokratikleşme ve reform çabalarına rağmen yerel yönetimler, merkezi yönetimin bir uzantısı ve güdümlü birer organı gibi görülmektedir. Arnavutluk Yerel Yönetimler Yasası gereği, yerel meclis toplantıları halka açıktır. Yasa meclis toplantılarının halka duyurulmasını da zorunlu kılmaktadır. Ancak yasaya rağmen, yerel yönetimlerin çeşitli gerekçelerle toplantıları halka duyurmamaları nedeniyle yerel halk nadiren karar alma sürecine katılabilmektedir. Halkın karar alma süreçlerine katılımında ilgisiz olmasının bir başka nedeni ise, yerel yönetin birimlerinin aşırı siyasileşmesi, kendilerini seçen halk yerine, temsil ettikleri siyasi partilerle sıkı bağ kurmalarıdır (Hoxa, 2001: 53-56). Sonuç olarak, yerel yönetimlerle ilgili sorunları çözebilmek ve demokratikleşme adına çıkarılan Yerel Yönetimler Yasası, politik ve toplumsal alışkanlıklar nedeniyle uygulanamamaktadır.
5. AB Sürecinin Arnavutluk Kamu Yönetimi Üzerine Etkisi
Sosyalist rejimin yıkılmasının ardından Avrupa ile ikili ilişkileri geliştirme yönünde politikalar izleyen Arnavutluk’ta, öncelikli hedef demokratikleşme yolunda adımlar atmak olsa da orta ve uzun vadede demokratik, refah standartlarını yakalamış, rekabetçi ve inovasyona önem veren (Yazıcı, 2018:83-84) ve Avrupa ile entegre olmuş bir Arnavutluk yaratmak olmuştur. 1992 yılında başlayan demokratikleşme süreci ve ardından 2006 yılında AB aday adayı ülke statüsüne kavuşan Arnavutluk’ta nihai amaca ulaşmak için, kamu yönetiminde şeffaflık, yolsuzlukla mücadele,
desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi AB kamu yönetimi standartlarında yapılandırılması amaçlanmıştır (Alesker, 2007: 169-172).
1994 yılında kamu yönetiminde yeniden yapılanma sürecinin koordinasyonunu yürütmek amacıyla Başbakanlığa bağlı olarak kurulan “Kamu Yönetimi Departmanı”, 2005 yılında İç İşleri Bakanlığına bağlanmıştır. Temelde insan kaynakları yönetimi üzerine odaklanan Kamu Yönetimi Departmanı bünyesinde 1999 yılında kurulan Kamu Yönetimi Eğitim Merkezi, insan kaynaklarının verimliliğini arttırma ve AB politikalarına uyum olmak üzere iki temel hedefi bulunmaktadır. Devlet vatandaş arasındaki bilgi akışı ve etkileşimin hızlandırılarak, kamu yönetiminin şeffaflaşması amacıyla 2006 yılı itibariyle, Arnavutluk’taki tüm kamu kurumları internet tabanlı ve erişimli teknolojik reformları tamamlamıştır (http://www.kpolykentro.gr/).
AB ilişkilerinin gelişmesi ve Arnavutluk’un AB üyeliği hedefine kavuşabilmesi amacıyla kurulan Avrupa Entegrasyon Bakanlığı, kamu yönetiminde AB politikalarını esas alarak yeni reformlara yönelmiştir. Arnavutluk’ta gerçekleştirilen kamu yönetimi reformlarından öne çıkanları şu şekilde sıralamak mümkündür (2011 ve 2012 AB İlerleme Raporundan aktaran Agallija, 2014:72-73):
1. 1999 yılında 8503 sayılı Kanunla birlikte vatandaşların bilgi edinme hakkı tanınmıştır. Aynı yıl içinde bağımsızlık, tarafsızlık, şeffaflık ve profesyonellik ilkeleri çerçevesinde Anayasal bir kurum olarak “Ombudsmanlık Kurumu” oluşturulmuştur. Demokratik yönetişimin yerleşmesi için de önemli olan bu reformlar, 2000’li yıllarda Arnavutluk devlet yönetimini etkilemeye devam etmesi nedeniyle önemlidir.
2. 2002 yılından itibaren girişilen e-devlet politikası çerçevesinde kamu hizmetlerinin sunumunda bilişim teknolojilerinden daha fazla yararlanılmaya başlanmıştır.
3. 2003 yılında 7971 sayılı Kanunla Kamu İhale Kurumu yeniden düzenlenmiş, kamu fonlarını etkili ve verimli kullanmak ve piyasayı teşvik etmek için daha güvenli ve şeffaf bir ihale yönetimi hedeflenmiştir.
4. 2009 yılında Bölgesel Planlama Kanunu kabul edilmiştir.
5. 2012 yılında yapılan bir yasal düzenleme ile idari kararların yargı eliyle denetiminin güçlendirilmesi sağlanmıştır.
6. 2012 yılında kamu yönetimi reformuna esas teşkil etmek üzere “Kamu Hizmeti Yasa Tasarısı” hazırlanmıştır. Ayrıca “Genel İdari Usul Yasa Tasarısı” üzerindeki çalışmalar devam etmektedir.
AB sürecinde Arnavutluk’ta kamu yönetimi alanında yerel yönetimlere yönelik reformlar dikkat çekici olmakla birlikte, yerelleşme çabalarının yavaş bir şekilde ilerlediği görülmektedir. Bunun temel nedeni ise merkezi yönetimin çok güçlü bir şekilde varlığını devam ettiriyor olmasındandır. Valiler, merkezi yönetim tarafından atanmakta ve yerel yönetim kuruluşlarına kıyasla oldukça fazla yetki kullanmaktadır. Diğer taraftan, seçim yoluyla gelen belediye başkanlarının yetkileri ise az olduğundan yerel birimlerde seçilmişler ve atanmışlar arasında gerilim söz konusu olmaktadır. Kısacası Arnavutluk’ta, demokrasinin yerelleşmesi açısından imkânların kısıtlı olduğu bir sistem bulunmaktadır. Belediyelerde bulunan seçilmişler ile atanmışlar arasındaki siyasal ve yönetsel anlaşmazlıklar nedeniyle yerel hizmetlerde aksamalar yaşanmaktadır. Avrupa Birliği ile ilişkilerin başlaması yerel yönetimler konusunda hükümetin daha fazla eğilmesine yol açsa da istenilen düzeyde bir ilerlemeden söz etmek mümkün değildir. Nitekim AB İlerleme Raporlarında da yerel yönetim reformu ve yerelleşme politikalarıyla ilgili eleştiriler dikkat çekmektedir. 2011 yılı AB İlerleme Raporuna göre, Yerel Vergi Sistemi Kanunu gibi yerel yönetim mevzuatında bazı değişiklikler yapılmıştır. Ancak yerel yönetimlerde partiler arasında yaşanan çekişmeler nedeniyle söz konusu kanunlar tam olarak uygulanamamaktadır. Bu nedenle de yerel yönetimlerin vergi
yönetimi zayıf kalmaktadır. Yerel yönetimlerde mevcut idari yapılanma, mali özerkliğin sağlanması için gerekli alt yapıyı temin edememektedir (http://www.mie.gov.al).
Arnavutluk’ta hesap verme sorumluluğu ve etik konusundaki tartışma ve gelişmeler genelde kamu yönetiminde yeniden yapılanma, AB mevzuatına uyum ve demokratikleşme süreçlerine paralel olarak ilerlemektedir. Hesap verebilirlik ve etik olguları, yasal zorunluluklarla birlikte, yolsuzlukla mücadelede temel yapıtaşlarını oluşturmaktadır. Arnavutluk, rüşvet ve yolsuzlukla mücadele konusunda önemli sorunları bulunan bir ülkedir. Arnavutluk’ta 9049 sayılı Kanun ile varlıklar, finansal yükümlülükler ve bazı seçilmiş kamu görevlilerinin beyan ve denetimi için 2003 yılında Varlıkların Denetimi Yüksek Müfettişliği kurulmuştur. 2005 yılında yapılan bir yasa değişikliğiyle kamu görevlerinin yerine getirilmesinde karşılaşılan çıkar çatışmasını önlemeye yönelik tedbirler getirilmiştir. Bu kanun değişikliğiyle birlikte milletvekilleri ve üst düzey yöneticiler; taşınmaz mallar, kamu kayıtlarındaki menkul varlıklar, beş bin dolar üzerindeki kıymetli eşyalar, hisse senetleri, hazine bonosu, finansal borçlar, kişisel gelir getiren maaş dışındaki kazançlar gibi mal varlıklarını her yıl Varlıkların Denetimi Yüksek Müfettişliğine açıklamak zorundadırlar. (http://shtetiweb.org). Yasal bir zorunluluk olmasına rağmen, mal varlıklarının açıklanmaması durumunda bir yaptırım öngörülmediği için siyasiler ve üst düzey kamu görevlileri mal varlıklarını açıklamamayı tercih etmektedirler.
AB İlerleme Raporlarında da vurgulanan ve hesap verme sorumluluğu kapsamındaki sorunlu alanlardan biri de yargıdır. Hâkimlerin kapsamlı olarak tabi tutulacakları yeni değerlendirme sisteminin henüz kurumsallaşmaması, hâkimlerin eğitiminde karşılaşılan sorunlar ve bunun bir uzantısı olarak mahkeme kararlarının gerekçelerindeki yetersizlikler, yargı personelinin ücretlerindeki yetersizlikler yargının hesap verebilirliğini ve yargıda yolsuzlukla mücadele çabalarının etkisinin zayıf kalmasına neden olmaktadır. Bu sorunlara karşın, 2011 yılında yargı sistemiyle ilgili bir eylem planının kabul edilmesi ve bu kapsamdaki uygulamaların devam etmesi, yargı bağışıklığıyla ilgili yeni bir Anayasal düzenlemenin yapılması, yargıçların soruşturma ve kovuşturma süreçleri için önceden izin alma zorunluluğunun getirilmesi gibi bir dizi yeni adım da atılmıştır.
Arnavutluk’ta şeffaflığın sağlanamamasının arkasındaki nedenlerden biri de merkezi yönetimin fazla güçlü olmasıdır. Aşırı merkeziyetçilik, Arnavutluk’ta tüm yetki ve görevlerin merkezi idare kurumları tarafından yürütülmesine, politika ve kararların ağırlıklı olarak merkezden alınmasına neden olmaktadır. Bu süreçlerin halka ve dış denetime açık olmaması ise merkezi bürokrasideki yolsuzluk eğilimlerini artırmaktadır. Şeffaflığı sağlamaya yönelik yasal düzenlemelerin yeterli olmaması ve milletvekili dokunulmazlıkları yolsuzlukla mücadelede gerekli adımların atılmasını önlemektedir. Yolsuzlukla mücadele kapsamında yapılan eylem planlarından da etkili bir sonuç alınamamaktadır (http://www.freedomhouse.org). Nitekim Avrupa Parlamentosu’nun 2012 yılında hazırladığı “Genişletilmiş Strateji ve Temel Amaçlar” raporunda Arnavutluk’ta kurumlar arasında yolsuzlukla mücadelenin yetersiz kaldığı, kurumların denetimi konusunda yetişmiş insan kaynağının kısıtlı olduğu ve birçok kamu hizmeti alanında yolsuzluğun ciddi bir problem olarak devam ettiği belirtilmiştir (http://ec.europa.eu).
SONUÇ
Kamu yönetiminin asli görevi kamu yararını gözeterek, sunduğu hizmetleri aksatmadan ve kesintiye uğratmadan topluma en uygun yollarla sunmasıdır. Bu nedenle kamu yönetiminde şeffaflık, yolsuzlukla mücadele, desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi standartların sağlanması gerekmektedir. 2. Dünya Savaşı sonrası siyasal ve ideolojik bağlamda iki kutuplu bir dünyanın ortaya çıkması sonucunda, özellikle savaşın galipleri arasında yer alan Sovyetler Birliği’nin siyasal ideolojisi, Balkan Devletlerinin rejimleri üzerinde etkili olmuş ve Balkan Yarımadasının önemli bir bölümünde komünist rejimler kurulmuştur. Temelde emek sınıfının
egemenliği ve sosyalist bir yönetim anlayışının benimsendiği komünist rejimler, süreç içerisinde baskıcı, otoriter ve merkeziyetçi yönetimlere dönüşmüş, komünist rejimlerin uygulandığı Balkan ülkeleri siyasal, ekonomik, sosyal alanlarda ve kamu yönetiminde geri kalmışlardır.
1980’li yıllardan itibaren kamu yönetiminde başlayan reform dalgası dünya üzerindeki pek çok coğrafyaya yayılması ve kamu faaliyetleri bakımından geniş bir alanı kapsaması bakımından global bir dalga olarak nitelendirilmektedir. Reform dalgası, kısa sürede yayılmaya başlamış pek çok ülkede devlet tarafından gündeme alınmıştır. Ortaya çıkan sonuçlar ve reform çalışmaları aynı zamanda tetikleyici bir etki yaratarak kısa zamanda yayılmıştır. Küreselleşme ve kamu yönetimindeki reform dalgası, kısa sürede başta Sovyetler Birliği olmak üzere Balkan ülkelerinde de etkisini göstererek, komünist rejimlerin yıkılmasına neden olmuştur.
1990’lı yıllara gelindiğinde, Balkan ülkelerinde demokratikleşme çabaları ve reform hareketleri ön plana çıkarken, Yugoslavya’yı oluşturan federe ve özerk cumhuriyetlerde bağımsızlık yönündeki kanlı savaşlara sahne olmuştur. 1990’lı yılların başları Balkan Yarımadası ve ülkeleri açısından sancılı bir dönüşüm süreci olarak nitelendirilse de; demokratikleşme, Avrupa ve dünya ile ilişkilerin geliştirilmesi ve başta kamu yönetimi olmak üzere her alanda reformların yapıldığı yıllar olarak da değerlendirilmelidir. Özellikle kamu yönetiminde merkezi ve baskıcı yönetim anlayışının yerini, daha şeffaf, hesap verebilir, nepotizmin azaldığı, yolsuzlukla mücadelenin ön plana çıkarıldığı, kamu organlarının ve görevlilerinin görev ve sorumluluklarının belirlendiği, yerel yönetimlere daha fazla yetki ve imkanın tanındığı, etkin bir kamu yönetimi anlayışına bırakmıştır veya bu yönde reformlara ağırlık verilmiştir denilebilir.
Kuşkusuz Balkan ülkelerinde kamu yönetiminde yapılan reformların temelinde, hem demokratikleşme çabaları hem de Avrupa ile ilişkilerin geliştirilmesi düşüncesi önemli bir faktördür. Demokratikleşme çabaları ve kamu yönetimi reformlarının bir diğer etkeni ise; siyasal, ekonomik, sosyal ve yönetsel anlamda gelişmişliğin göstergesi olarak nitelendirilebilecek Avrupa Birliği’ne üye olma amacıdır. Nitekim 1991 yılında Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsızlığını ilan eden Slovenya, hızlı bir demokratikleşme ve reform sürecinin ardından 2004 yılında Avrupa Birliği üyesi ülkesi olarak, hem bu amaca ulaşmış hem de diğer Balkan ülkeleri için de bir rol model olmuştur. 2007 yılında Bulgaristan ve Romanya’nın, 2013 yılında ise Hırvatistan’ın AB üye ülkesi olmaları genel anlamda olumlu olsa da, bu ülkelerde kamu yönetimi alanında aşılması gereken önemli yapısal sorunlar bulunmaktadır. Komünist rejim döneminden kalma kamu yönetimindeki alışkanlıklar, nepotizm, yolsuzluk, yargı reformlarının yetersizliği, yerel yönetimlerin etkinleştirilememesi, vb. gibi önemli sorunlar halen Balkan ülkelerinin üzerinde durmaları gereken sorunlar olarak devam etmektedir. Nitekim 2000’li yıllarda AB aday adaylığı ve adaylığı alan Arnavutluk, Sırbistan ve diğer Balkan ülkelerinin, halen kamu yönetiminin temel standartları olarak kabul edilen şeffaflık, yolsuzlukla mücadele, desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi kriterlerde yeterli düzeye gelememesi, AB üyesi olmalarını geciktirmektedir.
AB sürecinde gerçekleştirilen reformlar ve özellikle kamu yönetimi alanındaki yapısal değişiklikler ile birlikte Arnavutluk, 2014 yılında resmen AB aday ülke statüsüne kavuşarak önemli bir kazanım elde etmiştir. Kuşkusuz AB üyelik süreci; çeşitli alanlarda belirli standartların sağlanmasını gerektiren bir süreç olduğu gibi aynı zamanda kamu yönetiminde şeffaflık, yolsuzlukla mücadele, desantralizasyon, hesap verebilirlik, verimlilik ve etkinlik gibi standartların sağlanmasını da zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda AB aday adaylığı ile başlayan ve üyelik müzakereleri ile devam eden süreçte Arnavutluk’un, kamu yönetiminde ciddi reformları gerçekleştirme yönünde istekli ve kararlı olduğunu söylemek mümkün olduğu gibi, halen komünist rejim dönemi kamu yönetimi kültürünün etkisinden tam olarak kurtulabildiğini söylemek mümkün değildir. Özellikle yolsuzlukla mücadele, rüşvet, kamu personel politikaları, kamu kurum ve personelinin denetimi ve yargı alanındaki yapısal sorunların tam anlamıyla çözülememiştir. Kamu yönetimi alanındaki bu eksikliklere rağmen, 1990 sonrasında başlayan ve AB süreci ile hız kazanana reformlarının dolayısı
ile AB sürecinin, Arnavutluk kamu yönetimi üzerinde ciddi etkileri ve kazanımları olduğunu söylemek mümkündür. 40 yıldan fazla komünist rejim ile dış dünyadan izole yaşamak zorunda kalan Arnavutluk’ta, yaklaşık 15 yıllık AB ilişkileri ve üyelik sürecinin köklü kamu yönetimi reformlarının yapılmasında etkili olduğu ancak, geçmişten gelen yönetsel kültür ve alışkanlıkların tamamen ortadan kalkmadığı bir gerçektir.
KAYNAKÇA
Agallija, N. (2014). 1990 Sonrası Arnavutluk'ta Kamu Yönetimi Reformu Ve Vatandaşların Reforma Bakışı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Alesker A.(2007). Eski Sosyalist Ülkelerde Siyasi Rejim Değişmeleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Biberaj, E. (1990). Albania-A Socialist Maverick, San Francisco: Oxford.
BİLGESAM (2014). Balkanlar ve Türkiye. Bilge Adamlar Kurulu Raporu, Rapor No. 64, Ankara: Bilgesam Yayınları.
Bora, T. (1991). Yugoslavya: Milliyetçiliğin Provakasyonu. İstanbul: Birikim Yayınları.
Caner, C. (2009). AB’ye Üyelik Perspektifinden Romanya’da Kamu Yönetimi Reformları: Yapısal Bir Analiz. International Journal of Economic and Administrative Studies, 1 (3), 85-108. Demirci, S.R. (2008). Rusya’nın Balkan Politikası. Türkiye Asya Stratejik Araştırmaları Merkezi.
http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/899/rusyanin_balkan_politikasi (Erişim Tarihi 14 Ocak 2018).
Duka, V. (2007). Histori E Shqiperise 1912-2000. Shtepia Botuese e Librit Universitar Tirane. Güler, B. (1995). Bulgaristan’da Yerel Yönetimler. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 4 (1), 81-87. Hoxha, A. (2001). Local Government in Albania. Stabilization of Local Governments, 2, 45-86,
Kandeva, E. (Ed) Local Government and Public Service Reform Initative, Budapest, Hungary.
Ionita, A.L. ve Freyberg, I.A.(2008). Public Administration Reform in the Context of European Integration: Continuing Problems of the Civil Service in Romania. Southeast European and Black Sea Studies 8 (3), 205-226.
Irklı, A. ve Ersoy, E. (1995). Bosna Hersek Gerçeği. İstanbul: Harp Akademileri Basımevi.
İpek, A. (2015). Sovyetler Birliği’nin Dağılması Karşısında Sovyet İnsanının Tepkisizliğinin Nedenleri. Savunma Bilimleri Dergisi, 14 (1), 89-118.
Jacques, E.E. (2009). The Albanians-An Ethnic History From Prehistoric Times to the Present. North Carolina: McFarland & Company.
Kiskinova, L., (2011). Administrativno-Teritorialno Ustroystvo, Golyama Entsiklopediya Balgariya, Cilt 2, Vasil Güzelev (Ed.) Sofya: Trud Yayınları.
Kolarova, R. (1996). Bulgaria: Could We Regain What We Have Alraedy Lost?. Social Research, 63 (2), 543-558.
Kuyucuklu, N. (1987). Balkan Ülkeleri İktisadı 2- Bulgaristan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Lutem, Ö. ve Coşkun, B.D. (2001). Balkan Diplomasisi. Ankara: Asam Yayınları.
Ökmen, M. ve Canan, K. (2009). Avrupa Birliği’ne Üyelik Sürecinde Türk Kamu Yönetimi. Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16 (1), 139-171.
Popov, S. (2003). Parvata Sotsialistiçeska Konstitutsiya ot 1947 Godina. Razum Dergisi, 4, 1-9. Sancaktar, C. (2009). Yugoslavya’da Sosyalizmden Kapitalizme Geçiş: Özyönetim Uygulaması.
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Stoilova, D. (2010). Achievements, Challenges and Perspectives of Financial Decentralization in
Bulgaria. Perspectives of Innovations, Economics&Business, 4 (1), 31-36.
Tezcan, E. (2004). Avrupa Birliği’ne Katılma Yolunda Bulgaristan, Romanya ve Türkiye: Komisyonun 2003 İlerleme Raporları Işığında Bir Karşılaştırma. Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, 3 (2), 97-98.
Tunç, A., Sezik, M. ve Başurgan, A. (2017). Bulgaristan’da Yerel Yönetimler. Social Sciences Studies Journal, 3 (4), 12-26.
Ülger, İ.K. (1996). Sırbistan’da Etnik Milliyetçilik. Avrasya Dosyası, 3(3), 43-52.
Yapıcı, M.İ. (2007). Bosna-Hersek’te Gerçekleştirilen Askeri Müdahalenin Uluslararası Hukuktaki Yeri. Uluslararası Hukuk ve Politika, 2 (8), 1-24.
Yazıcı, S. (2018). İnovasyon, Rekabet ve Devlet. Turkish Studies, 13(13), 67-86
Yılmaz, M. (2001). Türk Dış Politikasında Arnavutluk. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Yılmaz, N. ve Doğan, K.C. (2013). Avrupa Birliği (AB) Talepleri Doğrultusunda Çek ve Romanya Cumhuriyetleri’nin Demokratikleşme Reformları. Karadeniz Araştırmaları Sayı 39, 15-29. http: //www.setimes.com, (Erişim Tarihi: 14 Mart 2018).
http: //unpan1.un.org, (Erişim Tarihi: 27 Şubat 2018).
http: //www.kpolykentro.gr, (Erişim Tarihi: 2 Mart 2018). http: //www.mie.gov.al, (Erişim Tarihi: 4 Mart 2018).
http: //shtetiweb.org/?p=7287, (Erişim Tarihi: 4 Mart 2018).
http: //www.freedomhouse.org/report/nations-transit/2012/Albania, (Erişim Tarihi: 07 Mart 2018). https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/pdf/key_documents/2012/package/alconclu
