Rusya'ya OsmanlÖ ùûçi Göçü (1830-1921)
Ottoman Labour Migration to Russia (1830-1921)
Abdullah BAY
Özet
OsmanlÖ devletinin her yönden büyük sÖkÖntÖlar yaûadÖøÖ XIX. yüzyÖlda, imparatorluk topraklarÖndan Latin Amerika ülkeleri ve Amerika baûta olmak üzere dünyanÖn birçok ülkesine kitlesel iûçi göçleri gerçekleûti. Göçlerin en yoøun gerçekleûtiøi ülkelerin baûÖnda Rusya geliyordu. XIX. yüzyÖlÖn ilk yarÖsÖnda reaya göçü olarak baûlayan hareket, özellikle KÖrÖm SavaûÖndan sonra büyük ivme kazandÖ. Sosyal, siyasî ve ekonomik sebeplerle yaklaûÖk yarÖm milyon OsmanlÖ vatandaûÖ bir kÖsmÖ kalÖcÖ, çoøunluøu ise geçici olmak üzere Rusya’ya göç etmek zorunda kaldÖ. Rusya’ya gerçekleûtirilen bu göç hareketi, OsmanlÖ devletinin sosyal ve ekonomik yapÖsÖ üzerinde önemli etkiler bÖraktÖ. Bu araûtÖrmada, Rusya’ya gerçekleûtirilen OsmanlÖ emek göçünün sebepleri, tarihî geliûimi, etkileri ve göçmen iûçilerin sosyal ve ekonomik durumlarÖ incelenmiûtir.
Anahtar Kelimeler: Batum, Gürcistan, Rusya, ùûçi, Göç, OsmanlÖ. Abstract
XIX. Century was a period that Ottoman Empire experienced great difficulties, from the land of the empire mainly to Latin America countries and America and to the other countries mass labour migration took place.
Giriû
XIX. yüzyÖl, OsmanlÖ ùmparatorluøu açÖsÖndan yoøun iç ve dÖû göçlerin yaûandÖøÖ bir dönemi ifade eder. XIX. yüzyÖl boyunca devam eden göçlerin en dikkat çekici özelliøi, kaybedilen topraklardan çok sayÖda göçmenin OsmanlÖ topraklarÖna yönelmesinin yanÖ sÖra, Amerika, Arjantin, Brezilya ve Rusya baûta olmak üzere dünyanÖn farklÖ ülkelerine büyük bir dÖû göç dalgasÖnÖn da gerçekleûmesiydi.
Bu incelemede, OsmanlÖ iûçilerinin Rusya’ya göçünü her iki devletin politikalarÖyla baølantÖlÖ olarak ele almaya çalÖûacaøÖz. úimdiye kadar OsmanlÖ demografisini doørudan ve derinden etkilemesine karûÖn Rusya’ya yapÖlan göç hareketi emek tarihiyle baølantÖlÖ olarak pek incelenmemiûtir. Var olan birkaç inceleme ise belli bir dönem esas alÖnarak ya reaya göçü temelli incelenmiû, ya da göç araûtÖrmalarÖna kaynaklÖk edebilecek bireysel anlatÖmlar ve sözlü tarih araûtÖrmalarÖyla sÖnÖrlÖ kalmÖûtÖr1. Bu çalÖûmada, konu hakkÖnda zengin bilgilerin
yer aldÖøÖ bireysel anlatÖmlar ve arûiv belgelerini deøerlendirerek genel bir perspektiften konuyu ele almaøa çalÖûacaøÖz2.
Göçün Sebepleri
XIX. yüzyÖlÖn ikinci yarÖsÖndan itibaren etkisini giderek artÖrmaya baûlayan ekonomik sÖkÖntÖlar fakir halk arasÖnda hoûnutsuzluk yaratmÖû ve birçok kiûinin baûka ülkelere göç etmek üzere harekete geçmesine yol açmÖûtÖr. ùngiliz konsolos Longworth, 1897 tarihli raporunda Trabzon vilayetindeki ekonomik durumun tatmin edici olmadÖøÖnÖ belirtmekte ve halkÖ “yoksulluøa düûmüû bir
nüfus” olarak tanÖmlamaktaydÖ3. Bunun yanÖsÖra Doøu Karadeniz’de kÖrsal nüfus
yoøunluøuna karûÖlÖk tarÖm arazilerinin yetersizliøi de büyük bir sorun
1 Bu göçleri emek tarihi baølamÖnda yeniden incelemede yarar olduøu kanaatindeyiz. Reaya temelli iki örnek inceleme için bkz. Kemal Beydilli, “1828-1829 OsmanlÖ-Rus SavaûÖ’nda Doøu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, XIII, 17/1988, Ankara 1988; Ufuk Gülsoy, 1828-1829 OsmanlÖ Rus SavaûÖ’nda Rumeli’den Rusya’ya
Göçürülen Reaya, YayÖmlanmamÖû Yüksek Lisans Tezi, ùstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, ùstanbul 1989; Konu hakkÖnda hazÖrlanmÖû bir sözlü tarih araûtÖrmasÖ için bkz. Uøur Biryol, Gurbet PastasÖ, ùletiûim, ùstanbul 2010, s.64-65.
2 OsmanlÖ emek tarihi çalÖûmalarÖ hakkÖnda genel bir deøerlendirme için bkz. Donald Quataert, “Labor History In the Ottoman Middle East, 1700-1922”, International Labor
and Working-Class History, 60/Fall 2001, s.93-109; OsmanlÖ Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Emek Tarihi, (Der.Touraj Atabaki, Gavin D. Brockett), (Çev. Can
Cemgil), ùstanbul Bilgi Üniversitesi YayÖnlarÖ, ùstanbul 2012, s.1-21; OsmanlÖ’dan
Cumhuriyet Türkiye’sine ùûçiler (1839-1950), (Der. D. Quataert, E. J. Zürcher), ùletiûim,
ùstanbul 1998; Kadir YÖldÖrÖm, OsmanlÖ’da ùûçiler (1870-1922), ùletiûim, ùstanbul 2013. 3 Ahmet Halaçoølu, “ùngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, LXIII, 250/AralÖk 2003, s.881-909.
oluûturuyordu4. Çoøu belgede bölge halkÖnÖn “memleketlerinin sengistan olmasÖ ve
baûka sûretle vasÖta-i ticâret mefkûd bulunmasÖ hasebiyle karyelerine civâr bulunan Batum cihetine münhasÖran amelelikle te’min-i ma’iûet etmek” üzere gittikleri sÖk sÖk dile
getirilmekteydi5. HalkÖn içinde bulunduøu aøÖr ekonomik koûullara ek olarak
Tanzimat’la birlikte getirilen yeni vergiler ve çifte vergilendirme sorunlarÖ geçim ûartlarÖnÖ daha da aøÖrlaûtÖrdÖ. 1849’da Batum sÖnÖrÖndaki köylerde yaûayan 600 MüslümanÖn din deøiûtirerek Rus vatandaûlÖøÖna geçmek istemelerinin asÖl sebebi “vergilerin aøÖrlÖøÖndan ve asker vermekden olub…ve havali-i merkûmenin pek de
ziraât yataøÖ yerler olmamasÖyla ahalisi muhtâc-Ö ihsân ve i‘âne-i seniyye bulunduklarÖndan kendülerine tarh ve tahsis olunmuû olan tekâlif fi’l-hakika derece-i tahammüllerinden hâric”
olduøundan kaynaklanÖyordu6. TarÖma dayalÖ emek biçiminin oluûturduøu sosyal
düzen de sÖk sÖk ûikâyetlere konu oluyordu. Canik’te Hazinedarzadelerin çiftliklerinde ortakçÖ olarak çalÖûan Ermenilerin toprak sahiplerine ödedikleri kiraya ek olarak temettü vergisiyle de sorumlu tutulmalarÖ Rusya’ya göçe yol açmÖûtÖ7. XIX. yüzyÖlÖn ikinci yarÖsÖnda Rusya’ya gerçekleûtirilen bir toplu göç
hareketi göçün sebeplerini anlamamÖza yardÖmcÖ olacak önemli bilgiler sunmaktadÖr. Trabzon Valisi Esad Muhlis Paûa, Gümüûhane sancaøÖna baølÖ YaølÖdere ve Santa köylerindeki HristiyanlarÖn Rusya’ya göç hazÖrlÖklarÖna baûlamalarÖ üzerine hem aileleri göçten vaz geçirmek, hem de göç sebeplerini öørenmek amacÖyla vali yardÖmcÖsÖ Dimitraki Efendi’yi görevlendirmiû, o da köylülerle görüûtükten sonra hazÖrladÖøÖ layihayÖ Dâhiliye Nezaretine sunmuûtur. Köylüler, göç kararÖ almalarÖnda arazinin verimsiz olmasÖ, önceden göç edenlerin askerlik bedellerinin de geri kalan köylülere yüklenmesi ve daha önce Rusya’ya göç edenlerin propagandalarÖnÖn etkili olduøunu belirtmiûlerdi8.
4 Canik’te Hazinedarzadelerin çiftliklerinde ortakçÖ olarak çalÖûan Ermeni köylülerin göç etmelerinin en önemli sebebi aûÖrÖ nüfus yoøunluøuydu. “…bunlarÖn mevki‘-i ûikâyete
koyduklarÖ mevaddÖn birincisi sâkin olduklarÖ mahallerin nüfûs-Ö mevcûdenin ihtiyacatÖna adem-i kifâyeti ciheti …”. BOA, AYD.d., 929, s.29. 12 S 1285/4 Haziran 1868; Cumhuriyet
döneminde nüfus yoøunluøu göç sebebi olmaya devam etmekteydi. Geniû bilgi için bkz. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin ùktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye ùû BankasÖ Kültür Yay., ùstanbul 2015, s.414.
5 BOA, DH.MKT., 2160/7. 2 N 1316/14 Ocak 1899; BOA, DH.MKT., 1154/48. 7 S 1325/22 Mart 1907; Bireysel bazÖ örnekler de belgelere yansÖmÖûtÖr. Örneøin, tarÖm arazilerinin azlÖøÖndan ve topraklarÖ olmadÖøÖndan Havza’da on altÖ Rum hane Batum’a göç etmiûtir. BOA, DH.TMIK.M., 42/30. 18 Ta 1313/30 Ekim 1897.
6 BOA, A.MKT., 218/75. 22 N 1265/12 Aøustos 1849; BOA, MVL., 686/51. 7 BOA, AYD.d., 929, s.198. 10 C 1294/21 Haziran 1877; BOA, AYD.d., 929, s.58. 8 N 1285/23 AralÖk 1868; Baûka bir belgede vergilerin ve Tersane-i Âmire’ye ödemekle sorumlu tutulduklarÖ kendir bedellerinin aûÖrÖ yüksek olmasÖ sebebiyle göç etmek istedikleri belirtiliyordu. BOA, AYD.d., 929, s.29. 12 S 1285/4 Haziran 1868.
8 BOA, ù.DH., 601/41878. 24 B 1286/30 Ekim 1869; BOA, AYD.d., 928, s.175. 7 ú 1286/11 KasÖm 1869; Kars ve Erivan’a göç eden OsmanlÖ vatandaûlarÖ “öte tarafa hicretleri
Askerlik yükümlülüøü ve özellikle gayrimüslimler üzerinde büyük bir ekonomik baskÖ oluûturduøu anlaûÖlan bedel-i askerî ödemelerinden kurtulmak isteøi de önemli bir faktördü9. Örneøin, Kemerkubbe Mahallesi ahalisinden
ÇakmakçÖ Zehiroølu Hasan kur‘a-i ûer‘iye çÖkmasÖ üzerine din deøiûtirerek Rusya’ya gitmiû, burada Rus vatandaûlÖøÖna girerek geri dönmüûtü. Belge benzer yola baûvuran önemli sayÖda “emsâlinin” bulunduøunu belirtiyordu10. II. Meûrutiyet
dönemi askerlik yükümlülüøü için önemli bir dönüm noktasÖ kabul edilebilir. 7 Aøustos 1909’da imparatorluøun tüm vatandaûlarÖna askerlik yükümlülüøü getiren fermanÖn yayÖnlanmasÖ önemli dalgalanmalara sebep oldu. O zamana kadar bedel ödeyerek askerlikten muaf tutulan gayrimüslim vatandaûlarÖn silahaltÖna alÖnmaya baûlanmasÖ göç kararlarÖnda etkili oldu. Savaû zamanlarÖnda yurtdÖûÖ iûçi göçleri daha da artÖyordu. 1911 yÖlÖnda Balkan savaûlarÖnÖn baûlamasÖ sÖrasÖnda seferberlikten kaçan birçok OsmanlÖ vatandaûÖ iûçi olarak Batum’a gitmeyi tercih etti. Bunlar içinde önemli sayÖda Müslüman da bulunuyordu. SavaûÖn ardÖndan geri dönen iûçiler Batum’da özellikle maden sahalarÖnda iûçi açÖøÖna yol açtÖ11.
Ermeni isyanlarÖnÖn oluûturduøu aøÖr siyasî hava, gayrimüslimlerin Rusya’ya duyduøu dinî sempati ve devlete olan güvensizlik duygusunun yanÖ sÖra Rusya’nÖn politik olarak göçü desteklemesinin göçlerin artmasÖnda önemli etkisi oldu12. Rusya
bilinçli bir politikayla Doøu Karadeniz’deki Rumlar ile Doøu Anadolu’da yaûayan Ermenilerin göçünü sürekli teûvik etmiû, göçmenlerin taûÖnma masraflarÖnÖ karûÖlamÖû, on yÖl vergiden muaf tutarak göç eden MüslümanlarÖn topraklarÖnÖ Anadolu’dan gelen Ermeni ve Rum göçmenlere tahsis etmiûtir. AyrÖca, kalabalÖk Ermeni diasporasÖnÖn bulunduøu Tiflis ve Batum ûehirlerinde önde gelen Ermeni örgütlerinin temsilciliklerinin bulunmasÖ göçmenleri cesaretlendiriyordu13.
1311/30 Ekim 1893; Baûka bir belge de benzer ifadeler yer almaktadÖr. “uygunsuz bir takÖm
makûlenin terøibât ve teûvîkât-Ö desâyisâmizâlerine her nasÖl ise tâbi‘ olarak…”. BOA, ù.MTZ.(04).,
3/76. 28 Ca 1278/2 AralÖk 1861; “..bunlarÖn öte tarafa hicreti ba‘zÖ teûvîkât-Ö ecnebiyeden neû’et eylediøi
hükümet-i seniyyece tahakkuk etmiû…”. BOA, Y.A.HUS., 283/28. 15 R 1311/25 Ekim 1893.
9 “Bayezid SancaøÖ dâhilinde…Yezidi tâifesinden …bedel-i askerî vermemek üzere bunlardan
mukaddemâ hizmet-i askeriyeden kurtulmak üzere Rusya ülkesine geçmiû olan bin hânenin…”.
BOA, A.MKT.MHM., 354/37. 7 L 1282/23 úubat 1866.
10 BOA, AYD.d., 930, s.112. Gurre C 1292/4 Temmuz 1875; OsmanlÖ vatandaûÖ ùvan Arslanof Kutaisi’ye göç ederek burada evlenmiûtir. On yÖl sonra geri döndüøünde askerlik göreviyle mükellef tutulmasÖ çeûitli sorunlara yol açmÖû, bu sorunlar konsoloslukla yapÖlan görüûmeler sonucu çözülebilmiûtir. BOA, HR.MKT., 365/106. 21 C 1277/4 úubat 1861. 11 “Selections from the British National Archives on Adjara 1830-1921”, Adjara and the
Russian Empire 1878-1917, II, Second Edition, (Ed. Aslan I. Abashidze), Aslan I.
Abashidze Historical Documnts Centre Publications, s.640-641.
12 Selim Hilmi Özkan, “OsmanlÖ Devleti’nden Gürcistan’a Ermeni Göçü ve Tiflis’de Ermeni Faaliyetler (1878-1915)”, Yeni Türkiye Ermeni Meselesi Özel SayÖsÖ, 62/Eylül-AralÖk 2014, s.1800-1809.
13 Kamil Aøacan, “Ermenistan-Gürcistan ùliûkileri”, Ermeni AraûtÖrmalarÖ, 19/Sonbahar 2005, s.2.
Rus topraklarÖnda geliûen sanayinin ortaya çÖkarmÖû olduøu yeni iû sahalarÖ ve yüksek ücretler, ücretli iûçileri cezbeden unsurlardÖ. Bölgede XIX. yüzyÖlÖn ikinci yarÖsÖnda geliûmeye baûlayan sanayi 1870’ten itibaren derinden petrol çÖkarÖlmasÖnÖ mümkün kÖlan yeni tekniklerin ve malzemelerin kullanÖlmaya baûlanmasÖyla daha da hÖzlandÖ14. Bu geliûme Kafkasya’da petrol sahalarÖnda, fabrikalarda ve ûehirleûme ile
birlikte gittikçe ticarîleûmeye baûlayan tarÖm sektöründe insan gücüne olan ihtiyacÖ artÖrdÖ; hÖzla büyüyen ve nüfusu artan ûehirler iûçiler için kolay iû bulma fÖrsatlarÖ sunuyordu. 1828 ve 1860 yÖllarÖ arasÖnda Rusya’ya 263,000 yabancÖ yerleûmiûti ki bu da yÖlda ortalama 8,000 kiûi etmektedir. Devam eden artÖû miktarÖ takip eden kÖrk yÖlda ortalama 66,000 kiûiye çÖkmÖû, XX. yüzyÖlÖn ilk çeyreøinde ise 1,251,000 kiûiyle yÖlda ortalama 83,000’e ulaûmÖûtÖr. 1901’de Bakü’deki petrol üretimi 1870’teki üretim düzeyinin 450 kat fazlasÖna ulaûmÖûtÖ. Bu oranlar Rusya’ya göçte sanayileûme ve ticaretin önemli bir etken olduøunu göstermektedir15. OsmanlÖ devletinin içinde
bulunduøu ekonomik sÖkÖntÖlarÖn aksine Rusya’ya giden iûçilerin memleketlerine döndüklerinde gösteriûli konaklar yaptÖrmalarÖ, zamanla ûehirlere göç ederek sÖnÖfsal deøiûim sürecine girmeleri ve üst sÖnÖfa has müreffeh yaûam sürmelerinin doøurmuû olduøu gÖpta göçü teûvik etmiûtir16.
Rusya’nÖn Karadeniz ve Kafkasya havzasÖnda gerçekleûtirmeyi baûardÖøÖ entegrasyon sonucu kÖyÖ ile iç bölgelerin irtibatÖnÖn artmasÖ ekonomik ûartlarÖn nimetlerinden yararlanmak isteyenleri bölgeye çekti. Özellikle XIX. yüzyÖlda gemilerin yanaûabileceøi iskelelerin yapÖlmasÖ, liman ûehirleri arasÖnda ticarî hareketliliøin artmasÖ ve yeni döûenen demiryollarÖ yoksul kalan OsmanlÖ bölgelerinden pek çok insanÖn çalÖûmasÖna imkân veren yeni iû sahalarÖ ve gelir kapÖlarÖ açmÖûtÖ. Bu ûartlar içinde, gittikçe geliûen ve sanayileûen Bakü, Tiflis, Batum, Poti ve Karadeniz’in kuzeyindeki liman ûehirlerine Doøu Anadolu ve Doøu Karadeniz’den ulaûmak her açÖdan daha kolay hale gelmiûti17.
14 D. Ghambashidze, The Caucasian Petroleum Industry and its Importance for Eastern Europe and Asia, The Anglo-GeorgÖan Society, London 1918, s.8-10; Hakimian, a.g.m., s.451; ùran ile Hazar’Ö Karadeniz’e baølayan yollarÖn inûasÖ, yine Poti’nin demiryolu ile Bakü ve Hazar’a baølanmasÖnÖn Hindistan ile doørudan baølantÖyÖ mümkün kÖlmasÖ sonucu Trabzon limanÖnÖn ticarî potansiyelini kaybetmesi halkÖn refah seviyesini doørudan etkiledi. Geniû bilgi için bkz. Charles Issawi, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline a Route”, Middle East Studies, Vol.I, No.1 (Jan.,1970), s.18-27; Y. Eyüp Özveren, “A Framework for the Study of the Black Sea World, 1789-1915”, Review (Fernand Braduel Center), Vol.20, No.1 (Winter, 1997), s.77-113; A.Üner Turgay, “Trabzon”, Review (Fernand Braduel Center), Vol.16, No.4, (Fall 1993), s.435-465.
15 V.V. Obolensky, Ossinsky, “Emigration From and Immigration Into Russia”, International
Migrations II, (Ed. Walter F. Willcox), 1931, s.565, 579; Hasan Hakimian, “Wage Labor and
MigratÖon: Persian Workers in Southern Russia, 1880-1914”, International Journal of Middle East
Studies, Vol.17, No.4 (Nov.1985), s.443-462; John P. McKay, “Batum Oil and Transcaucasian
Pipelines, 1883-1891: A Study in Tsarist Economic Policy”, Slavic Review, Vol.43, No.4 (Winter 1984), s.604-623; J. D. Henry, Baku An Eventful History, Archibold Constable Co., London 1905. 16 Biryol, a.g.e., s.83.
17 Christopher Clay, “Labour Migration and Economic Conditions in Nineteenth-Century Anatolia”, Middle Eastern Studies, 34, 4/Oct.1998, s.24-25; Ruslar bölgede
Rusya’ya Göçün Tarihi Seyri: Reaya Göçünden ùûçi Göçüne
ùlk göçmenler Anadolu’da Ermeni ve Rumlardan, Rumeli’de ise Bulgar, SÖrp ve KaradaølÖlardan oluûuyordu. Anadolu ve Rumeli’de sÖnÖra yakÖn yerleûim yerlerinden birçok gayrimüslim aile RuslarÖn da teûvikiyle yakÖn temaslar neticesinde Rusya’ya göç etmeyi tercih etti. Bu ilk göçler daha çok reaya göçü ûeklinde cereyan etse de Rus tarafÖnÖn refah seviyesi ve baûka bazÖ etkenler göçmenlerin harekete geçmesinde etkili olmuûtu. 1830’a kadar reaya göçü özelliøini muhafaza eden göçler giderek MüslümanlarÖn da katÖldÖøÖ ücretli iûçi göçüne dönüûmeye baûladÖ18.
1860’a kadar Rusya’ya iûçi göçü mevsimsel özellikler gösteriyordu. Gümüûhane çevresindeki Rum köylüler her yaz geçici iûlerde çalÖûmak üzere sÖnÖrÖ geçiyordu. ùngiliz konsolos G. A. Stewens 10 KasÖm 1857 tarihli konsolosluk raporunda göçmenler konusuna deøinir.
“Civar köylerinden SantalÖ özellikle duvarcÖ, taûçÖ, tuølacÖ ve inûaatçÖ
yaklaûÖk 600 Rum ailenin Poti’ye göç etmek üzere olduklarÖnÖ öørendim. Orada Rus konsolosu, yapÖmÖ düûünülen yeni limanÖn ve kentin inûasÖnda çalÖûacak olan bu kiûilere verilmek üzere toprak ve baûka ayrÖcalÖklar vaat etmiûtir”19.
önemli yollar açmÖûlardÖ. Geniû bilgi için bkz. SadÖk Müfit Bilge, OsmanlÖ ÇaøÖ’nda
Kafkasya 1454-1829, Kitabevi, ùstanbul 2012, s.1-7.
18 BOA, HAT., 776/36417-A. 29 Z 1246/10 Haziran 1831; Rusya, ùslimiye taraflarÖndaki halka göç için baskÖ uygulamÖûtÖr. “...re‘âya-yÖ mersûmenin gitmeøe hahiûleri kendiliklerinden mi
yohsa bir tarafdan tahrike mi mebnidir anlaûÖlarak…”. BOA, HAT., 1162/45999. 29 Z
1246/10 Haziran 1831; Rusya ve OsmanlÖ Devleti arasÖnda imzalanan Edirne AntlaûmasÖnÖn 13. Maddesine dayalÖ olarak Kars, Pasinler, Tortum, Tercan, Bayburd, Kiøi, HÖnÖs, Tekman, Malazgird, ÇÖldÖr, Muû, Van, BeyazÖd ve Erzurum’dan çok sayÖda Ermeni Rusya’ya göç etmiûtir. BOA, HAT., 1042/43121. 16 N 1246/28 úubat 1831; 1246/1831-1832’de yapÖlan bir sayÖma göre HÖnÖs ve Tekman’dan 468, Tercan’dan 47, Bayburd’dan 143 ve Tortum’dan 361 hane Rusya’ya geçerek tabiiyet deøiûtirmiûtir. BOA, HAT., 1040. 1246/1831-1832; BOA, HAT., 794/36840-I. 29 Z 1247/30 MayÖs 1832; BOA, HAT., 794/36840-J. 29 Z 1247/30 MayÖs 1832; BOA, HAT., 794/3684-C. 15 N 1247/17 úubat 1832; “..Rusya diyârÖna nakl eden Ermeni tâifesinin Erzurum ve Karsda kâin üçyüz aded hâne…”. BOA, HAT., 1099/44503. 29 Z 1235/7 Ekim 1820; “Samakocuk Nezareti ve Silistre Eyaleti
sâir bu havali kazâlarÖnda kadîmden olan re‘âyanÖn üç bölükde iki bölüøü mukaddemleri Rusyaluya gidub…. ”. BOA, HAT., 1047/43226. 13 R 1246/1 Ekim 1830; BOA, HAT., 739. 29 Z
1245/21 Haziran 1830; Ahyolu ve Misevri kazalarÖndan Rus topraklarÖna göç eden bir kÖsÖm halk geri döndü. Geniû bilgi için bkz. BOA, HAT., 776/36417. 25 Ra 1246/13 Eylül 1830; BOA, ù.MTZ.(04)., 3/79. 29 B 1278/31 Ocak 1862; BOA, ù.MTZ.(04)., 3/76. 28 Ca 1278/2 AralÖk 1861; Geniû bilgi için bkz. Gülsoy, a.g.t.; Beydilli, a.g.m., s.366-434. 19 FO 524/10’dan naklen Anthony Bryer, “The Crypto-Christian of The Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond”, Peoples and Settlement in Anatolia and the
Caucasus, 800-1900, Varioum Reprints, London 1998, s.42; Özgür YÖlmaz, “Pontus
Meselesinin Tarihsel Kökenleri: XIX. YüzyÖlda Trabzon RumlarÖ Üzerine”, OsmanlÖ
Palgrave’in tahminine göre 1867’de Batum ve Poti yoluyla Trabzon’dan Rusya’ya gidenlerin sayÖsÖ 24,000 baûka yerler de buna eklendiøinde 30,000 kiûiyi buluyordu. Trabzon ùngiliz konsolosunun 1872’de belirttiøine göre, hem HÖristiyanlar, hem de Müslümanlar demiryolu hatlarÖ gibi altyapÖ inûaatlarÖnda çalÖûmak üzere Rusya tarafÖna gidiyorlardÖ20.
Rus hükümetinin teûvikleri göçü giderek artÖrdÖ. ùngiliz konsolosluk raporuna göre, Rusya, az sayÖda Rus asÖllÖya karûÖlÖk Kafkasya bölgesinde Müslüman nüfusun çoøunluøu karûÖsÖnda buna mecbur kalÖyordu. Rusya sÖnÖr bölgesinde nüfusu dengelemek için OsmanlÖ’dan gelen çok sayÖda Ermeni’yi Erivan ve Kars çevresine yerleûtirdi21. AynÖ zamanda, Rusya’nÖn güneye doøru geniûlemesi üzerine
Rum halk da Tiflis’in güneyi ile Kars-Ardahan ve Erivan bölgesine göç etmeye baûladÖ. Ruslar, RumlarÖn Kafkasya’ya göçünü de sürekli ve planlÖ ûekilde cesaretlendirdiler. 1878-1918 arasÖnda iyi organize edilmiû ve planlÖ Rum göçü, 70 bin Rum göçmeni harekete geçirmiû, bu göçmenler Ruslar tarafÖndan Kars-Ardahan, SoøanlÖk, Oltu ve KaøÖzman çevresine yerleûtirilmiûti22.
Rusya’ya göç edenler genellikle BalkanlarÖn sÖnÖr bölgelerinden Doøu Anadolu ve Doøu Karadeniz’in yakÖn ve uzak köy ve kazalarÖna kadar OsmanlÖ ùmparatorluøu’nun her yanÖndan gelen Ermeni, Rum, SÖrp, Bulgar ve MüslümanlardÖ. Göç 1860’da büyük ivme kazanarak Gümüûhane, Bucak ve Giresun, XX. yüzyÖlÖn baûÖnda ise Canik bölgesine kadar geniûledi. Bucak ve Giresun çevresinden ilk büyük göç 1861’de gerçekleûtirilmiûti. Göçler artarak devam etti. Bölgede “madenlerin dahi tatili kendilerini emr ü idarede duçar-Ö ÖztÖrab” eylemesi üzerine bölgedeki Rum halk Rusya’ya kalÖcÖ göç etmek yoluna gitmiûti. 1882’de bölgedeki 450 hane Rum Rusya’ya göç etmek üzere emlaklerini satarak resmî baûvuruda bulundu23. TopraksÖz köylülük ve marabalÖk iliûkileri göçlere
büyük ivme kazandÖrdÖ24. Maçka çevresinde yerleûik halktan bir çok kimse
20 Bryer, a.g.m., s.42.
21 Abashidze, II, s.230.
22 1920-1921’de bölgeye yerleûen Rum göçmenler tamamen Yunanistan’a göç etmiûlerdir. Geniû bilgi için bkz. Michel Bruneau, “The Pontic Greeks, from Pontus to the Caucasus, Greece and the Diaspora”, Journal of Alpine Research, 101-2(2013), s.1-9. 23 “Gümüûhane’de bulunan Rumlardan iki bin kiûinin maâ familya Rusya memâlikine hicret
ettikleri gibi rehâbin çok kesânÖn dahi tahiyye-i hicret bulunduklarÖna ve bunlarÖn bu sûretle azîmetleri ma‘den ‘ameliyatÖnca evvelki derecede iû bulamayarak zarûrete dûçar olmalarÖndan neû’et edüb ma‘denler kemâfi’s-sâbÖk iûlettirilecek olsa hicretin fâsÖla önü alÖnacaøÖna…men‘i esbâb ve vesâil-i servesâil-i‘âsÖnÖn hakîmâne vesâil-istvesâil-ikmâlvesâil-i lâzÖm ve lâbüd bulunmuû ve ma‘denler hakkÖnda ..tedâbvesâil-ir dahvesâil-i sûret-i münâssûret-ibe ve mü’esssûret-irede bsûret-i’l-sûret-icrâ….”. BOA, AYN.d., 933. 19 C 1299/7 MayÖs 1882.
24 “Alucra kazasÖ kaymakamlÖøÖnÖn beyân olunan tahrirâtÖ kazanÖn daølÖk ve arazisi sÖk
bulunduøu.. RusyanÖn Anapa cihetlerine amelelik etmek üzere firâren savuûmakda olduklarÖndan….”. BOA, ù.MVL., 478/21649. 21 Ra 1278/27 Eylül 1861; BOA, ù.MVL., 478/21649. 9 C 1279/1 AralÖk 1862.
“ahalisinin ekserisi Trabzonda ve Rusya taraflarÖnda taûçÖlÖk ve rençberlik ve dersaâdetde
kazgancÖlÖk ve yorgancÖlÖk sanatlarÖyla meûgûl……” idi25.
Göç, XX. yüzyÖlÖn baûÖnda Doøu Anadolu’nun ücra yerleûim yerlerine kadar geniûledi. YüzyÖlÖn baûÖnda sÖnÖra epeyce uzak Hakkari, Sivas, Erbaa, Bitlis, DiyarbakÖr, ElazÖø ve Ahlat ile Rus sÖnÖrÖna yakÖn Keskin, Namervan, VakÖf, Van, Trabzon, Ordu, Giresun, Tirebolu, Alucra, Hopa, Arhavi, Sürmene, Of ve Erzurum gibi yerlerden yoøun iûçi göçü gerçekleûiyordu26. 1320/1903 tarihli
tahriratta “Namervan kazasÖ ahalisinin kÖsm-Ö azamÖ amelelik için Rusya’ya” gittikleri belirtiliyordu27. Trabzon eyaleti halkÖnÖn “kÖsm-Ö azamÖ arazinin darlÖøÖndan dolayÖ
her sene Rusyaya giderek rençberlik ve amelelikle temin-i mâiûet etmekde” idi28.
XIX. yüzyÖlÖn son çeyreøinde Sohum çevresinde yaygÖnlaûmaya baûlayan tütün tarÖmÖnÖn tarÖmsal emek talebini artÖrmasÖ Karadeniz’in kÖyÖ kasabalarÖndan çok sayÖda iûçiyi bölgeye çekti. RuslarÖn resmî müsaadesi hatta teûvikiyle Türk, Rum ve Ermeni göçmen iûçiler arasÖnda tütün tarÖmÖna baûlayanlar bile bulunuyordu. Emek talebi çocuk iûçiliøini de yaygÖnlaûtÖrdÖ. Sohum çevresindeki tütün çiftliklerinde çalÖûmak üzere sahil kasabalarÖ ve sÖnÖra yakÖn yerlerden toplanan küçük çocuklar çalÖûtÖrÖlmak üzere Sohum’daki tütün çiftliklerine götürülüyordu. Elizavatpol ve Bakü çevresindeki çiftliklerde iûçi emeøi ùranlÖ mevsimlik iûçilerden saølanÖrken, Novorossiysk’ten Batum’a kadar uzanan geniû coørafyada özellikle de Batum, Anapa ve Sohum çevresinde iûçi emeøi OsmanlÖ göçmenlerinden saølanÖyordu29. Lazistan SancaøÖ kazalarÖ özellikle de Of ve
Sürmene’den “bilâ pasaport sekiz on yaûlarÖnda çocuklarÖ tahsillerden ayÖrtub ehven
ücretle Sohuma getürerek bir sene” tütün çiftliklerinde çalÖûtÖrmaktaydÖlar. Çocuklar
tarÖm alanlarÖ dÖûÖnda altyapÖ çalÖûmalarÖnda da çalÖûtÖrÖlÖyordu. 1879’da yol yapÖmÖ için Rusya’ya gidecek iûçilerin arasÖnda çocuklar da bulunuyordu30.
25 úakir úevket, Trabzon Tarihi, cild-i evvel, (úehir ve matbaa kaydÖ yoktur).
26 “..rençberlik içün dâima Rusyaya gidüb gelen takÖmdan olduklarÖ…”. BOA, BEO., 3688/276561. 21 Z 1327/3 Ocak 1910; “Bitlis ahalisinden olubda amelelik etmek üzere
Rusyaya azîmet ve avdet eylemekde bulunan neferân ve rençber gürûhundan Erzurum ve Trabzon ahalisinden Rusyaya giden amele…”. BOA, BEO., 3688/276561. 11 Z 1327/13 Aøustos
1896; BOA, DH.MKT., 2115/106. 26 Ca 1316/12 Ekim 1898; BOA, DH.MKT., 2707/47. 21 Za 1324/1 MayÖs 1899; BOA, DH.MKT., 2860/71. 15 Haziran 1325/28 Haziran 1909; BOA, úD., 617/16. 3 S 1301/3 AralÖk 1883; BOA, ù.MVL., 482/21870. 7 Ra 1279/1 Eylül 1862; BOA, DH.MKT., 2843/65. 11 Haziran 1325/24 Haziran 1909; BOA, HR.TO., 90/76. 4 Eylül 1300/16 Eylül 1884; ùlber OrtaylÖ, Türkiye Teûkilat ve ùdare
Tarihi, Cedit Neûriyat, Ankara 2008, s.360.
27 BOA, DH.MKT., 651/25. 13 Z 1320/12 Mart 1903 28 BOA, BEO., 3003/225174. 13 M 1324/9 Mart 1906.
29 BOA, DH.MKT., 1154/48. 7 S 1325/22 Mart 1907; TKS, 2108, s.91, N 1317/Ocak 1900; Marr, a.g.e., s.91; Hakimian, a.g.m., s.450.
“Tütün zer‘ etmek içün küûâd ettikleri beher çiftliklerde derecesine nisbetle
laâkal yetmiû seksen nefer amele çalÖûdÖrmakda olduklarÖ gibi … yevmiyeleri ehven dokuz yaûÖndan on beû yaûÖna kadar küçük çocuklarÖ bilâ pasaport peder ve mâderlerinden firar etdirmek veyahûd irâe etdikleri ticârete onlarÖ dahi aldatarak me’zûniyetlerini istihsâl ile Sohuma getirmekde ve sekiz on mah bunlarÖ çalÖûdÖrdÖktan sonra ekserileri istihkâklarÖnÖ tesviye etmeksizin yanlarÖndan tard ve teb‘id eylemekde olduklarÖndan çocuklar kahve köûelerinde sürünmekde ve bu sûretle ahlaklarÖnÖ tahrib ile bir takÖm gayr-Ö meûrû‘ ahvalâta cür’et eylemekde”
olduklarÖnÖn anlaûÖlmasÖ, çocuk istismarÖnÖn yaygÖnlaûmasÖ ve çeûitli saølÖk ve barÖnma sorunlarÖnÖn ortaya çÖkmasÖ üzerine 15 yaûÖndan küçük çocuklarÖn Rusya’ya geçiûi yasaklandÖ. YasaøÖn ardÖndan OsmanlÖ-Rus sÖnÖrÖnda uygulanan sÖkÖ kontrol bazÖ yasadÖûÖ yollarÖ da ortaya çÖkarmÖûtÖ. SÖnÖr kaçakçÖlÖøÖ yaygÖnlaûtÖ. Çocuk iûçiler geceleyin gizlice denizyoluyla Batum’a götürülmekteydi31.
Çocuklar ve aileler nezdinde bölgeyi çekici kÖlan esas unsur iûçilere ödenen yüksek ücretlerdi. Tütün iûçilerine OsmanlÖ tarafÖna oranla daha yüksek ücretler ödeniyordu. KadÖnlar yaklaûÖk 35 cent, daha çalÖûkan ve iûinde uzman olanlar 80 cent, çocuklar ise 25 ile 40 cent arasÖnda deøiûen oranlarda günlük ücret alÖyorlardÖ. Genellikle fabrikalarda çalÖûan erkek iûçilere ise 18 ile 35 ruble arasÖnda deøiûen miktarlarda aylÖk ücret ödeniyordu32. Yetiûkin erkeklere kÖyasla daha düûük
ücretlerle istihdam edilebilmeleri kadÖn ve çocuklarÖ tercih edilebilir kÖlÖyordu. Elimizde bir karûÖlaûtÖrma verisi olmasa da muhtemelen Rusya’da iûçilerin bir yÖlda kazandÖklarÖ gelir ùstanbul’da elde edilen gelirden daha yüksekti. XIX. yüzyÖlÖn son on yÖlÖnda Rusya’da gelir oranÖ önceki 10-12 yÖla göre daha da artmÖûtÖ33.
31 BOA, DH.MKT., 956/26. 24 M 1323/31 Mart 1905; OsmanlÖ devleti bölgede tütün tarÖmÖnÖn geliûmesinden rahatsÖzdÖ. BOA, úD., 2693/2. 6 Za 1317/7 Mart 1900; BOA,
DH.MKT., 956/26. 24 M 1326/27 úubat 1908; Abashidze, III, s.507; ùllegal geçiûler
müslüman iûçiler arasÖnda da yaygÖndÖ. Ali Altaû hatÖralarÖnda nakletmektedir. “Babam,
Behlül Takoû, köyde babasÖ ölüp yetim kalÖnca, 1890’larda bir çÖkÖn ekmek ve peynirle pasaportsuz bir halde Çoruh nehrini aûÖp Batum’a gitmiû. Oradan da Yalta’ya geçmiû.”. Biryol, a.g.e., s.105.
32 “Report on the Tea Industry of the Caucasus by Mr. Consul P. Stevens”. Batoum, 28 MayÖs 1903. Abashidze, II, a.g.e., s.507; Göçmen iûçi ücretlerini imparatorluøun diøer yörelerindeki iûçi ücretleriyle karûÖlaûtÖrmak da mümkündür. 1906’da Selanik’te kalifiye olmayan iûçiler 5-8 kuruû yevmiye, kalifiye erkek iûçiler 15, kadÖn ve çocuk iûçiler ise 3-8 kuruû arasÖnda deøiûen oranlarda ücret alÖyordu. Donald Quataert, “Fabrika BacalarÖndan Tüten ùlk Dumanlar”, Selanik
1850-1918, (Haz. Gilles Veinstein), (Çev. Cüneyt AkalÖn), ùletiûim, ùstanbul 2014, s.202; Ergani bakÖr
madeninde çalÖûan bir maden iûçisi 1899 tarihinde 6 kuruû yevmiye/günlük ücret almaktaydÖ. M.Bülent VarlÖk, “OsmanlÖ Devleti’nde Madenlerde ÇalÖûma KoûullarÖ”, Tanzimat’tan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, IV, ùletiûim, ùstanbul 1985, s.917-921; 1902’de ùstanbul’da iplik fabrikasÖnda
çalÖûan iûçi 2-10 kuruû arasÖnda ücret almaktaydÖ. Donald Quataert, OsmanlÖ ùmalat Sektörü, (Çev. Tansel Güney), ùletiûim, ùstanbul 2013, s.87-88.
33 Rusya’nÖn yeni yollar açmasÖ sonucu meydana gelen geliûmeler özetlenmiûtir. “RusyalÖlarÖn Poti yolunu tervîc ve imkânÖ derecesinde müsa‘adât ile umur-Ö nakliyeyi teshîl
RuslarÖn idaresine geçen Kars’ta 1893’te yapÖmÖna baûlanan demiryolu iûçi talebini iki katÖna çÖkardÖ. Bölgede inûasÖna baûlanan demiryolu ve karayolu için gerekli iûgücü gayrimüslimleri Rus topraklarÖna göçme hususunda cesaretlendiriyordu34. BayÖndÖrlÖk çalÖûmalarÖnÖn gerektirdiøi emek ihtiyacÖ büyük
oranda inûaat iûlerinde uzmanlÖøÖyla tanÖnan OsmanlÖ Ermenilerinden saølanÖyordu. 1897 Rus resmî kaynaklarÖna göre Kars, Anapa, Kuban ve Kutais gibi Kafkasya’daki muhtelif ûehirlerde 86,323 OsmanlÖ vatandaûÖ yaûamaktaydÖ. Bu sayÖnÖn 32,273’ü Ermenilerden oluûuyordu35.
Ermenilerin siyasî karÖûÖklÖklar çÖkarmalarÖ üzerine sÖnÖrÖn sÖkÖ ûekilde denetlenmesi iûçi göçünü önemli oranda etkiledi. Rusya’ya göçün ve sÖnÖr geçiûlerinin sÖkÖca denetlenmesi özellikle ùran sÖnÖrÖna yakÖn Van ve Eleûkirt çevresindeki Ermenilerin ùran’a yönelmesine yol açtÖ36. Ermenilerin kontrollerin
daha gevûek tutulduøu ùran üzerinden Rusya topraklarÖna geçmeye baûlamasÖ ùran sÖnÖrÖnda da kontrollerin artÖrÖlmasÖna sebep oldu37. SadrazamlÖk
tezkeresinde duruma dikkat çekilerek “Rusyaya geçmeyeceklerine dâir teminât-Ö lâzime
alÖndÖkdan sonra pasaport verilmesi münâsib” görülüyordu38.
XIX. yüzyÖlÖn sonuna doøru, Bakü’de petrol sanayiinde meydana gelen geliûmeler iûçi emeøine talebi daha da artÖrdÖ. Sanayinin geliûmesiyle birlikte ûehre yaz ve kÖû aylarÖnda Volga çevresi, OsmanlÖ topraklarÖ ve ùran’Ön özellikle sÖnÖr bölgeleri olmak üzere üç ayrÖ yerden iûçi geliyordu. 1913’te resmî verilere göre Kafkasya’da petrol sanayiinde çalÖûan iûçi sayÖsÖ 60,000 kiûi idi. Bunun 46,000’i Bakü’de çalÖûÖyordu. ùkinci en önemli petrol sahasÖ konumundaki Grozni’de 7,572, Maikop’ta ise 1,270 iûçi çalÖûÖyordu. Etnik kökenlerine göre, iûçilerin % 54’ü ùranlÖ ve Tatar, %23’ü Rus, % 19’u Ermeni ve %3.2’si Gürcülerden oluûuyordu39.
ihlâl edeceøinden buna karûÖlÖk bizce bi’l-mukâbele irâe-i teshîlât olunmasÖ îcâb-Ö hal ve maslahât bulunduøundan mebhûs-Ö anh olan resm-i mürûru kaldÖrÖldÖøÖ takdirde ….”. BOA, AYN.d., 929. 4
M 1290/3 Mart 1873; Clay, a.g.m., s.17; “Report on the Tea Industry of the Caucasus by Mr. Consul P. Stevens”. Batoum, 28 MayÖs 1903. Abashidze, II, a.g.e., s.507.
34 BOA, HR.SYS., 2796/20; Clay, a.g.m., s.24-25.
35 BOA, DH.MKT., 2115/106. 26 Ca 1316/12 Ekim 1898; Clay, a.g.m., s.1-32. 36 BOA, DH.MKT., 1698/69; BOA, DH.MKT., 1713/107.
37 “Hakkari sancaøÖ dâhilinde mütemekkin Nastûri tâifesinden pek çok kimselerin teb‘â-i devlet
aliyyeden olduklarÖndan ve Rusyaya berây-Ö ticâret gidüb bu kere ùran tarikiyle memleketlerine avdet edeceklerinden…”. BOA, DH.TMIK.M., 13/68-1, 20 Ra 1314/29 Aøustos 1896.
38 “Canik SancaøÖ ahalisinden olub bundan mukaddem Rusya memâlikine hicret etmiû olan
hristiyanlarÖn bu kere izhâr-Ö nedâmet ve peûimani ile Soøucak ve Sohum iskelelerinden avdet etmeleriyle haklarÖnda …memleketlerine müreffehen i‘zâm ve iskânlarÖ emrinde masrûf olan…“
BOA, AYD.d., 929, s.85. 6 S 1286/18 MayÖs 1869; BOA, AYD.d., 929,s.71. 22 Ra 1286/2 Temmuz 1869; BOA, HR.MKT., 365/106. 21 C 1277/4 Ocak 1861; BOA,
DH.TMIK.M., 111/40. 7 Ra 1319/24 Haziran 1901.
Sanayileûmesini geç tamamlayan Batum ûehrinde de benzer bir sürecin yaûandÖøÖnÖ rakamlardan takip etmek mümkündür. Batum’da iûçi sayÖsÖ 1882’de 465, 1890’da 6,795 ve 1897’de ise 11,249’a çÖkmÖûtÖ. XX. yüzyÖlÖn baûÖnda 30 bin civarÖnda nüfusa sahip ûehirde yalnÖzca limanda çalÖûan iûçi sayÖsÖ 11 bin civarÖndaydÖ. Batum’da bulunan iûçiler yerli Gürcüler yanÖnda Türk, Rus, UkraynalÖ, EstonyalÖ, Ermeni, PolonyalÖ, Rum, Abhaza, Yahudi, OsetyalÖ, Alman, Bulgar ve SÖrp olmak üzere çok çeûitli milletlerden oluûuyordu40. úehir,
OsmanlÖ topraklarÖndan büyük oranda iûçi çekmeye baûlamÖûtÖ. Batum’un sanayi merkezi olmasÖ yanÖnda petrol ihraç eden liman konumuna yükselmesi ûehirde emek talebini artÖrmÖûtÖ. úehirde petrolün depolanmasÖ için çalÖûan tenekeci ve sandÖkçÖ gibi petrole dayalÖ iûçiler kolaylÖkla iû bulabiliyorlardÖ. Tankerlerin seferlere baûlamasÖndan sonra iûçiye olan talepte azalma görülse de iûçi ihtiyacÖ bundan sonra da devam etmiûtir41. Göçmenlerin istihdam alanlarÖ daha çok
madencilik, petrol gibi aøÖr çalÖûma koûullarÖnÖn egemen olduøu alanlardÖ. úehir, Rusya’ya gurbete çÖkanlarÖn ilk duraøÖ ve kavûak noktasÖydÖ. Buraya ulaûan göçmenler daha sonra Petrograd, Talin, Odessa, Sivastopol, Moskova, KÖrÖm, Mugilov, Berdiçev, Vilnius, Grodno, Minsk, Rostov, Yalta, Riga, Ryazan, Kefe, Kazan, Tiflis, Gence, Kiev, Varûova, Soçi ve Poti gibi ûehirlere daøÖlÖyorlardÖ42.
Rumeli’de ise Tuna nehri kenarÖnda bulunan Vidin ve Adakale gibi Rus sÖnÖrÖna yakÖn yerleûim yerlerinden aøÖr emek gerektiren liman iûlerinde çalÖûmak üzere gidiyorlardÖ. Yeni inûa edilen Odesa ve KÖrÖm’da giriûilen büyük bayÖndÖrlÖk faaliyetleri iûçilerin iû bulmasÖnÖ kolaylaûtÖrÖyordu43. Hatta ùstanbul’daki bekâr iûçiler
de mevsimlik iûlerde çalÖûmak üzere Rusya tarafÖna geçiyordu. Rusya, Ahyolu Burgosu’nda ûose yol yapÖmÖnda çalÖûtÖrmak üzere ùstanbul’daki bekârlardan 500 iûçi getirtmiûti. Yoøun talep karûÖsÖnda hükümet iûçi yazÖmÖnÖ belli kurallara baølayan bir talimatname yayÖnlamak zorunda kaldÖ. Bu talimat doørultusunda Rus vatandaûÖ Kirkor tarafÖndan Galata Perûembe PazarÖnda yaklaûÖk 100 iûçi daha yazÖlmÖûtÖ. Tutulan kayÖtlara göre iûçilerin tamamÖna yakÖnÖ Doøu Anadolu’dan özellikle de en fazla Muû ve Hizan olmak üzere Erzurum, Van, Harput, DiyarbakÖr ve Kayseri
40 Mustafa SarÖ, Türkiye-Kafkasya ùliûkilerinde Batum (1917-1921), TTK, Ankara 2014, s.23-24.
41 Reûid Safvet, “Kafkas Etekleri, Türk Ticaret YollarÖ”, Yeni Mecmua, 43/9 MayÖs 1918, s.335-336.
42 Kafkasya’daki sanayi ûehirlerine Rusya’nÖn kÖrsal bölgeleri ve ùran’dan da kalabalÖk göçler gerçekleûiyordu. Bölgeye yaz ve kÖû aylarÖnda Volga, Trans-Kafkasya, ùran ve Kafkasya’dan köylüler akÖn ediyordu. Geniû bilgi için bkz. D. Ghambashidze, a.g.e., s.21-22; BOA, ù.MSM., 26/717. Tarihsiz; BOA, DH.MKT., 1574/76. 3 Ka 1304/15 AralÖk 1888; BOA, DH.ù.UM., 84-2/34. 3 Ks 1321/16 Ocak 1906.
43 BOA, HR.HMú.ùúO., 181/18. 15 Haziran 1326/28 Haziran 1910; “Adakale
ahalisinden olub fukara-i hallerine binâen hammallÖk ve amelelik etmek üzere Rusyaya gitmekde olan…”. BOA, DH.SN.THR., 13/64. 23 Ta 1326/5 KasÖm 1910.
ûehirlerinden ùstanbul’a gurbete gelen gayrimüslimlerden oluûuyordu. ùûçilerin yalnÖzca 18’i Müslüman idi44.
1902-1905 grevleri sÖrasÖnda çÖkan karÖûÖklÖklar sonucu Kafkasya’daki ekonomik durumun kötüleûmesi OsmanlÖ iûçilerinin iûten çÖkarÖlmalarÖna sebep oldu. Limanlardaki karÖûÖklÖklar iûçiye talebi azaltmÖûtÖ45. ùsyanÖn önemli
merkezlerinden biri olan Batum’daki Turesky Pazar olaylar sÖrasÖnda askerler ve göstericiler tarafÖndan yaømalanmÖû, özellikle OsmanlÖ esnafÖ bu durumdan önemli oranda zarar görmüûtü. Bunun üzerine OsmanlÖ Hariciyesi vatandaûlarÖnÖn can ve mal güvenliøinin saølanmasÖ için Rus hükümetine nota verdi46. ArdÖndan OsmanlÖ vatandaûlarÖnÖ tahliye etmek üzere Batum, Poti,
Sohum ve Novorski iskelelerine Hudeyde vapuru gönderildi47.
Rusya’ya yasadÖûÖ ûekilde giden Ermeni iûçilerin bir kÖsmÖ II. Meûrutiyet’in ilanÖnÖn oluûturduøu olumlu havada geri döndü. Örneøin, Palulu Ermeni iûçiler geri dönerek tabiyet deøiûtirmek zorunda kaldÖklarÖ OsmanlÖ vatandaûlÖklarÖnÖn geri verilmesini istemiûlerdir. ùttihat ve Terakki Cemiyeti olumlu havanÖn da etkisiyle talepleri olumlu karûÖlayarak gerekli kolaylÖøÖ saølamÖûtÖ. 1908 tarihli tezkerede Rusya vatandaûlÖøÖna geçen; ancak daha sonra geri dönmek isteyenlerin devletlerarasÖ bir antlaûma olmadÖøÖndan eskisi gibi OsmanlÖ vatandaûÖ sayÖlmalarÖ doøal bulunmuûtur48. 1910 yÖlÖnda yaûanan ekonomik kriz
iûçileri de etkiledi. Ekonomik krizde mevcut iûçilerin % 27’si iûlerini kaybetmiû, ancak 1912’den itibaren yeniden eski duruma dönülmeye baûlamÖûtÖ49.
ùyi tutulmuû ve kesin istatistikler bulunmadÖøÖndan Rusya’ya göç eden OsmanlÖ iûçilerinin toplam sayÖsÖnÖ kesin olarak saptamak olanaksÖzdÖr50. Reaya ile ücretli iûçi
göçü arasÖndaki farkÖ belirlemede yaûanan çeûitli zorluklar göçmen nüfus oranÖnÖ
44 BOA, ùD., 63532/8, 21 S 1296/13 úubat 1879; BOA, Y.A.HUS., 160/37, 21 S 1296/13 úubat 1879; BOA, ù.MTZ.(04)., 3/76. 28 Ca 1278/2 AralÖk 1861; Clay, a.g.e., s.1-32; Bu göçler eskiden beri taûradan ùstanbul’a doøru cereyan eden göçün yapÖsÖnÖ deøiûtirerek dÖû göçe çevirmeye baûlamÖûtÖr. Geniû bilgi için bkz. Cengiz KÖrlÖ, “A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istabul”, International Labor and
Working-Class History, No.60 (Fall 2001), s.125-140.
45 Abashidze, III, s.520-521.
46 “Askerler tarafÖndan teba‘â-i ûahâneye âid dükkânlarÖn nehb ve garetine ba tekrar ibtidâr
edilmiû…”.BOA, Y.A.HUS., 505/75. 19 C 1324/10 Aøustos 1906.
47 “Rusyada ûiddet-i ûitâ ve ihtilâl hükümfermâ olmak ve vesâit-i nakliye mu‘attal bulunmak
itibariyle…”. BOA, ZB., 19/41. 29 Ks 1321/11 úubat 1906.
48 BOA, BEO., 3399/254864. 21 ú 1326/17 Eylül 1908; BOA, DH.SYS., 67/1-6. 21 Ca 1330/9 MayÖs 1912.
49 Ghambashidze, a.g.e., s.23.
50 Örneøin, Sivas’ta on beû yÖl önce ticaret için Rusya’ya giden Ermeni Zerik oølu Kapril ve Toros oølu Mosis Kars’ta deøirmencilik yaptÖktan sonra memleketlerine dönmek üzere Kars konsolosluøuna pasaport için baûvuruda bulunmuûtu. BOA,
tahmin etmemizi olanaklÖ kÖlmamaktadÖr. Bu zorluøun en baûta gelen sebebi özellikle gayrimüslimler arasÖnda reaya göçü ile ücretli iûçi göçü ayrÖmÖnÖn imkânsÖzlÖøÖndan kaynaklanmaktadÖr. ùkincisi, özellikle Ermeni ve Rumlar arasÖnda yasal olandan bile fazla sayÖda iûçinin yasadÖûÖ yollarla Rusya’ya gitmesidir. ùûçilerin pek çoøu yasadÖûÖ yollardan sÖnÖrÖ aûmÖû veya OsmanlÖ resmî belgelerini kullanmamÖûtÖ ve bu sebeple de hiç kaydedilmemiûti. Üçüncüsü, göçlerin durumunu tespit edebileceøimiz XIX. yüzyÖlÖn baûÖndaki resmî Nüfus sayÖmlarÖnÖn kaydedildiøi Nüfus Defterlerinin araûtÖrmaya açÖk olmamasÖdÖr. Arûivlerde göç miktarlarÖnÖ topluca öørenebileceøimiz belgeler de bulunmamaktadÖr. OsmanlÖ idaresi de Ermeni göçlerinin artmasÖ üzerine taûra idarecilerine göçlerin miktarÖnÖn tespitiyle ilgili yazÖlar göndermiûtir; ancak bu yazÖlarda da toplu sayÖlara ulaûÖlamamaktadÖr51.
Mevcut OsmanlÖ belgeleri kesin rakamlar vermese de önemli sayÖda iûçi göçünün gerçekleûtiøine dair ipuçlarÖ vermektedir. Mevcut kaynaklara dayanarak söz konusu toplamÖn büyüklüøüne iliûkin yaklaûÖk tahminde bulunabiliriz. ùngiltere konsolosu Palgrave’e göre 1867’de yalnÖzca Trabzon’dan bir yÖlda en azÖndan 30,000 kiûi çÖkÖû yapmÖûtÖr52. 1897 Rus nüfus sayÖmÖna göre yalnÖzca Kars,
Kuban ve Kutais’in oluûturduøu Kafkasya bölgesinde 86,323 OsmanlÖ vatandaûÖ yaûÖyordu. Bu nüfusun 32,273’ü kadÖndÖ. Bu kadÖnlarÖn çoøunluøu da son zamanlarda meydana gelen olaylar yüzünden Kafkasya’daki aileleri yanÖna giden Ermenilerdi. Ancak, bu sayÖmda mevsimsel farklÖlÖklar göz önünde tutulmamÖûtÖr. SayÖmlara göre 25,000 ùranlÖ iûçinin çalÖûtÖøÖ Bakü’de yalnÖzca birkaç yüz OsmanlÖ iûçisi çalÖûÖyordu53. 1902 tarihli bir resmî OsmanlÖ belgesine göre “malûm olduøu
üzere (Trabzon) bu vilâyet ahalisinden kesb-i ticaret içün beher sene kÖrk-elli bin nüfus”
Rusya’ya gitmekteydi54. Gerçekte OsmanlÖ göçmenlerinin oranÖ % 9,5 ile diøer
51 Reaya göçlerinde az sayÖda Müslüman halk da göçe katÖlmÖûtÖr. “..ehl-i ùslâmdan dahi
ba‘zÖ kesânÖn KÖrÖma azimetle tahsil-i himâyet dâiyesinde olduklarÖ…”. BOA, ù.MSM.,
26/717.Tarihsiz; Justin McCarthy,”Age, family, and migration in nineteenth-century Black Sea provinces of the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, Vol.10, No.3, 1979, s.309-325; Ahmet Akgündüz, “Migration to and from Turkey, 1783-1960: types, numbers and ethno-religious dimensions”, Journal of Ethnic and
Migration Studies, Vol.24, No.1, s.102.
52 Clay, a.g.m., s.14-15.
53 Clay, a.g.m., s.25-32; Uzakdoøu’da çok sayÖda Çinli iûçi Rusya’ya göç etmiûti. Geniû bilgi için bkz. Olga Alexeeva, “Chinese Migration in the Russian Far East”, China
Perpectives, 2008/3, s.20-32.
54 BOA, DH.MKT., 505/19. 8 Ca 1320/12 Aøustos 1902; 1885’de yalnÖzca Ordu’dan kÖrk dört hane Rusya’ya gitmiûti. BOA, DH.MKT., 1391/26. 23 Ra 1304/19 AralÖk 1886; “Torul kazasÖna tâbi‘ ùmre karyesinden olub… li-ecli’t-ticâre Rusya devleti mahmiyesi
memâlikinden Derskovili oblastÖ Petegorski ûehrinde….”. TKS, 2098, s.16, 21 Ra 1332/17
úubat 1914; “Santa karyesinin Terzili karyesi mütemekkinlerinden devlet-i aliyye teb’asÖnÖn Rum
milletinden olub li-ecli’t-ticâre Rusya memâlikinin Sohum kasabasÖnda sâkin iken…”. TKS, 2108,
s.32, 17 Za 1316/29 Mart 1899; “…li ecli’l-ticâre ..Tepegorski ûehrinde ahz ve i‘tâ ile meûgul
milletlere göre daha gerilerde yer alÖyordu. En baûta Almanlar geliyordu. 1828-1915 yÖllarÖ arasÖnda yaklaûÖk 1,500,000 Alman Rusya’ya göç etmiûti. Almanlar göçmenlerin % 35’ini oluûturuyordu. Avusturya’dan GaliçyalÖ, Çek ve Polen 900,000 göçmen Rusya’ya yerleûti. Bunlar ise göçmenlerin % 21,4’ünü oluûturuyordu. Bu süreçte ùran’dan 828,000, OsmanlÖ Devletinden 394,000, Çin’den ise 290,000 göçmen Rusya’ya göç etmiûti55.
Rus Emek PiyasasÖnda Göçmenler
OsmanlÖ göçmenlerinin çoøunluøu amele, hamal ve liman iûçiliøi gibi aøÖr iû kollarÖnda çalÖûÖyorlardÖ56. Zamanla iûçilikten esnaflÖøa geçiû yaparak bakkal, fÖrÖn
ve kahvehane iûletmeciliøi gibi çiftçilik dÖûÖ uzmanlÖk gerektiren iûkollarÖnda faaliyet göstermeye baûladÖlar. Batum, Sohum, Soçi, Kerson, Yalta, Sivastopol ve Kutaisi en fazla iûyerinin bulunduøu ûehirlerdi. HÖrsova, Riga, Nibice, Rostov, Yekatirislav, Çarniyevski, Novebedor, Simparafol, Novimoskovski, Mitada, Odesa, úavil, Lublin, KirmancÖk, Mulada, Liviç, Aluûna, Bender, Petreyovski, Harkov, Mohilov, Mirgorod, Minsk, Kamipodoskoy, Yaltokiski Boloski, Grodna, Konanis Katriniskova, Torski, Viliniski, Kamenets Podolskiy, Toygandorf, Novordiya, Vilna ve Brest Litovsk gibi uzak ûehirlerde iûyeri sahibi OsmanlÖ vatandaûlarÖ da bulunuyordu. Esnaf ve tüccar göçmenlerin çoøunluøu Rizeliydi. Bunu Hemûin, Atina, Mapavri, Trabzon, Ardeûen ve YomralÖ göçmenler takip ediyordu. Batum’daki göçmenler genellikle attariye, bakkal ve lokanta iûletiyordu. OsmanlÖ tüccarlarÖnÖn faaliyetleri ûehirde Turesky Pazar’Ön
Tepegorski ûehrinde mukim etmekçi esnafÖndan oølu Simon Magdanofu kabulüne mevkûfe vekil…”. TKS, 2110, s.22, R 1332/1914; “..medine-i Trabzon ùmaret mahallesi ahalisinden…Rusya memâlikinden Özürget nam mahallinde li ecli’t-ticâre sâkin iken ..vefat eden AhÖshavî Arif aøazade Mustafa Efendi ibn-i Arif bin Mustafa…”. TKS, 2103, s.90, 2 Ra 1308/16 Ekim 1890;
“…Of kazâsÖnÖn Hobûara-i Suflâ karyesi ahalisinden olub li ecli’t-ticâre Rusya memâlikine gitmek
üzere…”. TKS, 2103, s.53, 17 L 1307/5 Haziran 1890; TKS, 2103, s.46, 14 N 1307/3
MayÖs 1890; TKS, 2097, s.49, 19 N 1332/12 Aøustos 1914; “…Yomra nahiyesine tâbi‘
Diroz karyesi ahalisinden olub Rusya memâlikinin Sohum kasbasÖnda li ecli’t-ticâre sâkin iken bundan evvel vefât eden Tataroølu Ali bin Halil bin Abdullah…”. TKS, 2096, s.103, 8 Ca
1332/4 Nisan 1914.
55 V.V. Obolensky, Ossinsky, a.g.m., s.566-569.
56 BOA, DH.ù.UM., 89-8/1-18, 14 Ka 1331/27 AralÖk 1915; “..Kelkit kazasÖna tâbi‘
Ahra karyesi ahalisinden olub bundan akdem memalik-i RusyanÖn Rostof mahallinde amele iken ûimendifer ezerek vefât eden Kubatoølu Mehmed bin Osman bin Mustafa..”. TKS, 2094, s.45, 20
Ca 1328/30 MayÖs 1910; “..Torul kazasÖna tâbi‘ Santa karyesinin Terzili mahallesinden ve
teb‘a-i devlet-teb‘a-i alteb‘a-iyyenteb‘a-in Rum cemaatteb‘a-inden olub RusyanÖn ûehrteb‘a-inde vefât eden ..Haralambo mezkûr Kutayteb‘a-is ûehrinde mukîm ashâb-Ö akardan Bikarof nam tâcirin akarÖ inûaâtÖnda çalÖûmakda iken hafr edilüb düûürülen taûlar altÖnda kalarak ezilüb telef olan..”. TKS, 2095, s.74, 1 L 1329/24 Eylül 1911;
geliûmesine sebep olmuûtu. Pazardaki ticaret büyük oranda Türk ve ùranlÖ göçmen tüccarlarÖn kontrolündeydi57.
Göçmenler arasÖnda en raøbet gören meslekler fÖrÖncÖlÖk ve bakkalcÖlÖktÖ. BunlarÖ sÖrasÖyla balÖkçÖlÖk, tarÖm, otel-kahvehane, deøirmencilik ve lokantacÖlÖk izlemekteydi58. Hemûinli Uzunosmanzâde Eyüp gibi fÖrÖn, kÖraathane, gazino ve
57 BOA, Y.A.HUS., 505/75. 19 C 1324/10 Aøustos 1906; Ahmed Refik, Kafkas
YollarÖnda, Matbaa-i Orhaniye, ùstanbul 1919, s.11; Özellikle Batum’da Karadeniz’deki
birçok tüccarÖ çeken bir durum söz konusuydu. OsmanlÖ tüccar ve esnafÖ da ûehre raøbet göstererek temsilcilikler açmÖûtÖr. Nemlizâde MahdumlarÖ úirketi de bunlardan biriydi. BOA, DH.MKT., 2276/54. 23 B 1317/27 KasÖm 1899; BOA, DH.MKT., 1172/19. 16 R 1325/29 MayÖs 1907; TKS, 2106, s.48, 28 L 1309/25 MayÖs 1892; TKS, 2095, s.96, 21 M 1330/12 Ocak 1912; TKS, 2094, s.79, 3 R 1329/3 Nisan 1911; TKS, 2109, s.75, 1 R 1318/28 Temmuz 1900; TKS, 2094, s.131, 28 N 1330/10 Eylül 1912; Yasemin Nemlioølu Koca, “19.Yy.’da Trabzon LimanÖ: Seferler, Tüccarlar, Mallar”,
OÜSBAD, Temmuz 2015, s.442-481; Biryol, a.g.e., s.68-69.
58 BOA, HR.SYS., 2394/51, 18 Ts 1331/31Ekim 1915; BOA, HR.SYS., 2394/50, 18 Ts 1331/31 Ekim 1915; BOA, HR.SYS., 2394/12, 27 Te 1331/9 KasÖm 1915; BOA,
HR.SYS., 2394/26, 3 Ts 1331/16 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/3, 1915 yÖlÖna ait
belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/8, 12 Te 1331/25 Ekim 1915; BOA, HR.SYS., 2394/30, 8 Ts 1331/21 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/45, 13 Ts 1331/26 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/46, 16 Ts 1331/29 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/52, 28 Ts 1331/11 AralÖk 1915; BOA, HR.SYS., 2394/49, 18 Ts 1331/1 AralÖk 1915; BOA,
HR.SYS., 2394/47, 16 Ts 1331/29 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/48, 18 Ts
1331/31 Ekim 1915; BOA, HR.SYS., 2394/29, 10 Ts 1331/23 KasÖm 1915; BOA,
HR.SYS., 2394/17, 29 Te 1331/11 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/15, 28 Te
1331/10 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/34, 9 Ts 1331/22 KasÖm 1915; BOA,
HR.SYS., 2394/33, 21 Ts 1331/4 AralÖk 1915; BOA, HR.SYS., 2394/31, 19 Ts 1331/2
AralÖk 1915; BOA, HR.SYS., 2394/16, 29 Te 1331/11 Ekim 1915; BOA, HR.SYS., 2394/38, 16 Ts 1331/29 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/42, 15 Ts 1331/28 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/6, 2 Ts 1331/15 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/23, 2 Ts 1331/15 KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/25, 3 Ts 1331/16 KasÖm 1915; BOA,
HR.SYS., 2394/5, 21 Te 1331/4 AralÖk 1915; BOA, HR.SYS., 2394/43, 16 Ts 1331/29
KasÖm 1915; BOA, HR.SYS., 2394/11, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/18, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/13, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/14, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/21, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/4, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/9, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, HR.SYS., 2394/12, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA,
DH.ù.UM.EK., 99/65, 1915 yÖlÖna ait belgeler; BOA, DH.ù.UM., 899-9/1-71, 9 N
1324/27 Ekim 1906; BOA, DH.ù.UM., 21-2/49, 1 Ks 1330/14 Ocak 1915; BOA,
DH.ù.UM., 84-2/37, 15 Ke 1331/28 AralÖk 1915; BOA, DH.ù.UM., 84-2/37, 15 Ke
1331/28 AralÖk 1915; BOA, DH.ù.UM., 84-2/39, 19 Ke 1331/1 Ocak 1916; BOA,
DH.ù.UM., 84-21/39, 14 Ke 1331/27 AralÖk 1915; BOA, DH.ù.UM., 21-2/174, 9 M
1338/5 Ekim 1919; BOA, DH.ù.UM., 84-21/38, 19 Ke 1331/1 Ocak 1916; BOA,
DH.ù.UM. EK., 104/95, 5 Ke 1331/18 AralÖk 1915; “…Torul kazasÖ kurrasÖndan Santa karyesinin Terzili mahallesinden ve teb‘a-i devlet-i aliyyenin Rum milletinden olub Rusya
pastane gibi farklÖ iû kollarÖnda faaliyet gösteren göçmenlere de rastlanÖyordu. Bunun dÖûÖnda Batum kÖrsalÖnda yarÖcÖlÖkla tütün ve meyve-sebze tarÖmÖ yapan çok sayÖda göçmen bulunuyordu. TarÖmla uøraûan çiftçilerin çoøunluøunu ise Rize Salarha’dan göç edenler oluûturuyordu. Karadeniz sahilindeki Soçi, Sohum ve Ardilar iskelelerinde bulunan göçmenler balÖkçÖlÖk ve aø imal ve ticaretiyle uøraûÖyorlardÖ. Göçmenler arasÖnda özellikle otel, fÖrÖn ve dükkân iûletenlerin zenginliøi dikkat çekicidir. Örneøin, Bitlis Vilayetine baølÖ Ahlat kazasÖndan Sanibeyoølu Ali Batum’da sahibi bulunduøu otel ile hatÖrÖ sayÖlÖr bir sermayeyi iûletiyordu. Mal varlÖøÖna el konulduøu sÖrada toplam 261,899 kuruû gibi büyük bir servete sahip olan Ali Bey Batum’da kahvehane, maøaza ve locaya sahip 15-20 yatak kapasiteli büyük bir otel iûletiyordu59. Diøer bir örnek yine Batum’da
Turesky Pazar’da yaptÖøÖ ticaret ile zenginleûen OdabaûÖzâde Temel’dir. TüccarÖn pazarda yedi dükkânÖ, KaçÖr köyünde 1100, Kibe köyünde 900 dönüm arazisi, ûehir merkezi ve köylerde ise konaklarÖ bulunuyordu60.
Rusya’ya göç eden tüccar ve iûçiler arasÖnda bölgelerarasÖ ticaret yapan iû adamlarÖ da ortaya çÖkmÖûtÖ. Ticaretin geliûmesini saølayacak koûullar tam oluûmamÖû olsa da, iûçi göçleri ve doøal ihtiyaçlar her türlü engelin aûÖlmasÖnÖ saølamÖûtÖr. RÖza Nur’un Batum’u ziyareti sÖrasÖnda tanÖklÖøÖ bölgede OsmanlÖ esnafÖnÖn durumuna örnek teûkil eder.
“Ahmet Bey’in bir ticarethanesi var. Gittik. ùyi ticaret yapÖyor. Gürcistan’da
da dükkânlar kapanmamÖû; fakat arada hükümet bir ticarethaneyi basÖp ne kadar altÖn para bulursa müsadere ediyormuû. Ahmet Beyin de bir iki defa üçer beûer yüz altÖnÖnÖ almÖûlar. Diyor ki “iyi ticaret ediyoruz. Fakat kazandÖøÖmÖzÖ elimizden alÖyorlar”. Bu zat bizim Arhavi’li. BabasÖ vaktiyle Batum’a gitmiû, ticaret yapmÖû, büyük zengin olmuû. Anapa’ya kadar sahillerde ûubeleri, birçok binalarÖ varmÖû. Misafir olduøumuz hane de babasÖndan kalma imiû. Güzel bir evdi”61.
memâlikinin Kutayis ûehrinde fÖrÖncÖlÖk ile meûgûl…”. TKS, 2110, s.6, 3 M 1332/2 AralÖk 1913;
“…medine-i Trabzon mahallâtÖndan Cami-i Kebir mahallesi ahalisinden KazancÖzâde Ali Efendi
ibn-i HacÖ Mustafa bin Ömer.. Batum kasabasÖnda kâin bi’l-cümle terekesini..”. TKS, 2098, s.23,
16 Ca 1332/12 Nisan 1914; “..Rum milletinden olub Rusya memâlikinin Siverski kasabasÖnda
li-ecli’t-ticâre sâkin…”. TKS, 2096, s.106, 3 B 1330/19 Haziran 1912
59 BOA, DH.ù.UM.EK., 99/65, 2O Ka 1331/2 Ocak 1916; “Fi’l-asl Erzurum vilâyeti
dâhilinde Keskim kazasÖnÖn Mokorkot karyesinden olub Rusya memâlikinin Aluûda kasabasÖnda baøcÖ iken bundan bir buçuk mah mukaddem vefât eden Çaparoølu Mehmed bin Ali bin Abdurrahman…”. TKS, 2096, s.34, 27 ú 1332/ 21 Temmuz 1914.
60 BOA, HR.SYS., 2394/12, 27 Ta 1331/9 KasÖm 1915.
61 RÖza Nur, Hayat ve HatÖratÖm, AltÖndaø yay., ùstanbul 1967, s.813; “…fi’l-asl AhÖshavî
olub Rusya devleti memâlikinden Kutayisi vilâyetinin Özürget kazasÖnda sâkin …Cihize Mustafa Efendi ibn-i Cihize Arif aøa ibn-i MustafanÖn…Özürget ve Poti kazalarÖ ve civârÖnda kâin mâlik ve mutasarrÖf olduøum bi’l-cümle arazileri..”. TKS, 2108, s.106, 15 Z 1317/15 Nisan 1900; TKS, 2108, s.110, 14 Z 1318/4 Nisan 1901; “..Rusya memâlikinin Kars vilâyetinde sâkin… babam müteveffâ-yÖ merkûmun hîn-i vefâtÖnda…bi’l-cümle emlâk ve arazi..”. TKS, 2109, s.67, 27
Diøer bir örnek gayrimüslim bir OsmanlÖ vatandaûÖna aittir. Nikola Samuroølu adÖndaki Rum tüccar 17 yÖl önce geldiøi Taygan’da tütün ticaretiyle zenginleûmiû, daha sonra bir tütün fabrikasÖ açarak iûini büyütmüû, kÖsa süre sonra ise tütün tarÖmÖna baûlamÖûtÖ62. Yine, Nikolay Marr, Hopa’da bölgelerarasÖ
ticaretle zenginleûen bir tüccardan sitayiûle bahseder. Hopa’nÖn en zengin tüccarÖ olan Ali Paûa Kara Hasanoølu’nun asÖl iû yeri Oçamçira (Abhazya)’da bulunuyordu. Hopa ve Batum’da ise ûubeler açmÖûtÖ. Avrupa zevkine göre döûenmiû büyük bir konaøa sahip tüccar, ûehir ahalisinin yaûantÖsÖna göre epeyce varlÖklÖ bir yaûam sürüyordu63.
Göç ve Siyaset: ùki ùmparatorluøun Göçmen ùûçilere YaklaûÖmÖ Her iki imparatorluøun göçmen iûçilere yönelik politikasÖnÖ sosyal, siyasî ve ekonomik etkenlere baølÖ olarak iki ayrÖ döneme ayÖrmak mümkündür. OsmanlÖ hükümetinin temel göçmen politikasÖ, Örk ya da din farkÖ gözetmeksizin göç etmek isteyenleri engellemek, geri dönmek isteyen reayaya ise gerekli desteøi saølamak üzerine kurulmuûtu64. Rusya’da çalÖûan iûçiler arasÖnda sosyalizm ve milliyetçilik
fikirlerinin yayÖlmasÖ ve yasal ya da yasadÖûÖ biçimde Rusya’ya göç edenlerin tabiiyeti hususunda sorunlar yaûanmasÖ üzerine klasik dönemin etkilerini gördüøümüz bu temel politikada deøiûikliøe gidildi65. Rus vatandaûlÖøÖna geçenlerin yeniden geri
ahalisinden..müteveffâ Dimitri Muradoølu ..bir bâb hâne ile arazideki nÖsf hisselerini..” TKS, 2098,
s.46, 12 L 1332/3 Eylül 1914.
62 BOA, HR.TO., 344/117. 3 Temmuz 1306/15 Temmuz 1890.
63 Nikolay Marr, Lazistan’a Yolculuk, (Çev. Yulva Muhurciûi), Aras, ùstanbul 2016, s.92-93.
64 “..mahallerinde kalmÖû olan re‘âya haklarÖnda derkâr olan lütf ve ihsân–Ö ‘âliye iûiderek
gitdiklerine nâdim ve peûimân olub mahallerine ‘avdet etmek sûretinde…Samakocuk Nezâreti ve Silistre Eyâleti sâir bu havali kazalarÖnda kadîmden olan re‘âyanÖn üç bölükde iki bölüøü mukaddemleri Rusyaluya gidub ..cânib-i devlet-i aliyyeye ÖsÖndÖrub tevkîfi ve hem gitmiû olan re‘âyalarÖnÖn ‘avdetleriyle kazâlarÖn ûen ve ma‘mûr olmasÖ…. ”. BOA, HAT., 1047/43226. 13 R
1246/1 Ekim 1830; “…ahali ve râ‘iyet hakkÖnda himâyet ve siyânet ile muhtac olduklarÖ i‘ânetde
zerre kadar tecviz-i kusur olunmayub….”. BOA, HAT., 1083/44120. 21 Za 1239/18
Temmuz 1824; BOA, ù.MTZ.(04),3/76. 28 Ca 1278/2 AralÖk 1861; Belgede geri dönenler için uygun dil kullanÖlÖyordu. “BunlarÖn dûçar olduøu sefâlet ve periûanÖ kendi mahsûl
ve hareket-i desisatlarÖ olmasÖyla olbabda hükümetin i‘âneye borcu ve mecbûriyeti yoøise de rûû-Ö iû‘âra nazaran iûbu familyalarÖn ziyade müzâyakaya düûmüû…olduøundan masârif-i vâkÖ‘âlarÖnÖn tesviyesi ile vatan-Ö asliyelerine ircâ‘Öna…” BOA, AYD.d., 929, s.21. 26 L 1285/9 úubat 1869.
65 BOA, DH.TMIK.N., 77/75, 21 Eylül 1315/3 Ekim 1899; BOA, DH.SYS., 67/1-6. 21 Ca 1330/9 MayÖs 1912; BOA, HR.MKT., 218/100; Amasya’da böyle bir örnek yaûanmÖûtÖr. Tokat SancaøÖ Sorhun köyünün Rum ahalisi Rusya’ya göç etmiû, ancak bir yÖl sonra köylerine geri dönmek istemiûlerdi. “Tokat sancaøÖnda ArtÖkabâd nahiyesinde kâin
ùreb ve Tahsoba karyelerinden mukaddemâ Rusyaya hicret eden RumlarÖn arazi ve emlâk-Ö metrûkesinin iskân ve zira‘âte ihtiyacÖ bulunan muhâcirine terk ve tahsis ve mezkûr karyelerde kalmÖû olan Rumlardan âhiren tahsil olunan” arazi üzerine yerleûtirilmiûlerdi. BOA, úD.,
dönmeleri yasaklandÖ ve yerel memurlar göçmenleri kabul etmemeleri hususunda uyarÖldÖ. “…avdet etmiû olanlarÖn Rusyaya i‘adeleri halinde kabûl edileceøine dâir evvelce Rusya
hükümeti te’minat i‘tâ” etmiû olduøundan göçmenler geri iade ediliyordu66. SÖnÖrda
devlet adamlarÖnÖ endiûelendirecek örneklerin artmasÖ üzerine kontroller artÖrÖldÖ. Örneøin, 12 Ekim 1903’te Batum’da gazyaøÖ fabrikasÖnda çalÖûan 44 iûçi sÖnÖrÖ geçerken silahlarÖyla birlikte yakalanmÖûtÖ67. YasadÖûÖ olarak yurtdÖûÖna çÖkÖûlarda
vatandaûlÖøa geri dönüû için iki aylÖk bir süre tahsis edilmiûti. Rusya’ya göç ettikten sonra geri dönmek isteyen göçmenler Rusya’nÖn verdiøi teminat doørultusunda geri iade ediliyor; ancak Rusya’nÖn kabul etmemesi durumunda kefaletle veya pasavan verilerek geçici olarak memleketlerine gönderiliyordu68.
ùûçi göçlerini istismar ederek kÖrsal alanlardan gerçekleûen toplu göçleri engellemek üzere de bir takÖm önlemler alÖndÖ. Rusya’ya gidecekler kefile baølanarak devlete borcu bulunup bulunmadÖøÖ kontrol ediliyor, emlakini yerleûik bulunduøu kazada satÖp satmadÖøÖ yerel kurumlar tarafÖndan soruûturuluyordu69.
“..kat‘-Ö alaka ile me’zûnen memâlik-i ecnebiyeye nakl ve hicret edecek
olanlarÖn tekâlif-i meûrûhadan dolayÖ zimmet ve iliûikleri olduøu halde kat‘ ve istifa edilmedikçe vekil vasÖtasÖyla idare olunacak emlâk ve emlâki olduøu halde vekile iûleyecek vergilerini te’diye edeceøi ta‘âhhüd etdirilmedikçe pasaport i‘tâ olunmamasÖ ve bir kasaba ve karye halkÖndan müte‘addid hâne halkÖnÖn ihtiyaren hicret etmeleri bütün bütün baûka bir ûey olub böyle istida‘ vukû‘ bulur ise bâb-Ö alinin mu‘amelât ve me’zûniyeti olmaksÖzÖn pasaport verilmemesi”
istenmiûti. Yine
1785/5. 22 Mart 1299/3 Nisan 1883; BOA, DH.MKT., 1341/71. 17 Z 1300/19 Ekim 1883; BOA, A.MKT.MHM., 641/9. 8 N 1315/30 Ocak 1898; BOA, DH.SYS., 67/1-6. 21 Ca 1330/9 MayÖs 1912.
66 BOA, DH.TMIK.M., 133/37. 24 Ta 1318/6 KasÖm 1902; BOA, A.MKT.MHM., 532/29; “Memâlik-i ûahânedeki alakalarÖnÖ kat‘ eyleyerek bir daha memâlik-i ûahâneye avdet
etmemek ûartÖyla giden Ermenilerin azimetlerine müsaâde edilmesi ve bu sûretle kat‘-Ö alaka etmeyen Ermenilerin gitmelerine müsaâde olunmasÖ.”. DiyarbakÖr ve Ma‘müretü’l-aziz vilayetlerinden
Amerika’ya yapÖlan göçlerde de benzer politikanÖn uygulanmasÖndan tabiiyet konusunda hassas davranÖldÖøÖ anlaûÖlmaktadÖr. BOA, DH.TMIK.M., 77/29. 10 C 1317/16 Ekim 1899.
67 BOA, A.YA.HUS., 458/20. 19 Aøustos 1319/1 Eylül 1903; BOA, A.YA.HUS., 460-103. 13 Ta 1319/26 Ekim 1903.
68 BOA, BEO., 3399/254864. 21 ú 1326/17 Eylül 1908; Hale úÖvgÖn, Meryem GünaydÖn, “Amerika’dan OsmanlÖ Devleti’ne Ermeniler’in Geri Dönüûleri (1908-1914): Tabiiyet, Emlak ve Arazi Meselesi”, Gazi Akademik BakÖû, 8, 16/Yaz 1915, s.1-40; OsmanlÖ’dan Amerika ve MÖsÖr’a da büyük bir emek göçü yaûanmÖûtÖ. Geniû bilgi için bkz. Cevdet KÖrpÖk, OsmanlÖ Devleti’nde ùûçiler ve ùûçi Hareketleri (1876-1914), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayÖmlanmamÖû Doktora Tezi, Isparta 2004, s.77.
“Rusya memâlikinde bulunan akrabasÖnÖ görmek ve i‘yâl ve evlâdlarÖyla sâir
müteâllÖkâtÖnÖn keyifsiz bulunmalarÖndan dolayÖ ziyaret eylemek ve bunlarÖn birisinin vefâtÖ vukû‘unda metrûkatÖnÖ almak ve buna mümâsil sûretle gitmek isteyen kadÖnlara ve beher sene Rusya memâlikine li ecli’t-ticâre gidüb gelen familyalara ve bir de çend sene evvel berâ-yÖ ticâret Rusyaya gidübde tebdil-i âb u hava sebebiyle veyahûd sûver-i sâire ile Trabzona gelerek avdet etmek isteyen ailelere”
pasaport verilmesi istenmiûti70. YalnÖzca özendirici olmayan mevsimlik iûçi
göçlerine izin veriliyordu71. Toplu baûvurularda merkezî idarenin onayÖ zorunlu
tutuluyordu72. Zorunlu hallerde vergi ve askerlik borcu bulunmadÖøÖnda göçe
izin veriliyordu73. Göçlerin gittikçe toplu göçlere dönüûmesi üzerine durum
üzerinde daha ciddiyetle duruldu. Göçler karûÖsÖnda gerekli önlemleri almak üzere bir komisyon kuruldu. Komisyon baûkanlÖøÖna 12 Ekim 1896 tarihinde
ùntihâb-Ö Memûrîn Komisyonu Reisi Hüseyin Hamdi Bey getirildi. Göç, 18 Ekim
1896 tarihinde Meclis-i Vükela’da da görüûülerek belli kararlar alÖndÖ. Buna göre, yurtdÖûÖna göç eden Ermenilerin bir daha geri dönmeyeceklerine dair kefil ve patrikhaneden alacaklarÖ belge ile göçlerine izin verilmesi; ancak ticaret ve iûçi göçünün bu kÖsÖtlamalarÖn dÖûÖnda tutulmasÖ ve göçmen iûçilerin fotoøraf ve eûkâllerinin gümrüklerde kayÖt altÖna alÖnmasÖ kararlaûtÖrÖlmÖûtÖ74.
ùûçilerin sÖnÖr geçiûlerini kolaylaûtÖrmak ve hÖzlandÖrmak için ise yeni düzenlemelere gidildi. Yoøun mevsimlik iûçi göçü yeni düzenlemeleri zorunlu kÖlÖyordu. ùûçilere karûÖ gösterilen bu esnek durumun asÖl sebebi hükümetin Rusya’ya giden iûçilerin evlerine gönderdikleri paranÖn deøerinin farkÖna varmÖû olmasÖydÖ75. Devlet, ticaret yapmak üzere ve iûçi olarak Rusya’ya giden
70 BOA, úD., 2538/13. 7 S 1306/13 Ekim 1888. 71 Clay, a.g.m., s.25.
72 “Bir kasaba ve karye halkÖndan olub diyâr-Ö ecnebiyeye hicret edecek müte‘addid hâne halkÖna
bâb-Ö alinin ma‘lûmât ve me’zûniyeti olmaksÖzÖn pasaport verilmemesi…”. BOA, úD., 2538/13.
11 S 1306/17 Ekim 1888; “Ermenilerden aileleriyle Rusyaya nakl-i hâne edeceklere pasaport
verilmemekde ise de Ermeni Katoliklerden ticaret ve amelelik sûretiyle münferiden Rusyaya gitmek arzusunda bulunanlar hakkÖnda tereddüd…”. BOA, DH.MKT., 227/16. 7 Nisan 1310/19
Nisan 1894.
73 BOA, ù.MVL., 482/21870, 20 Ca 1279/12 KasÖm 1862; BOA, ù.MVL., 482/21870, 7 Ra 1279/1 Eylül 1862; BOA, DH.MKT., 1391/26. 23 Ra 1304/19 AralÖk 1886; Rusya’ya göç edenlerin bir kÖsmÖ daha sonra geriye dönmüû, devlet geri dönenlere her türlü kolaylÖøÖ göstermiûtir. “Vecihi Paûa hazretleri tarafÖndan re‘âyanÖn emlâki hususunda ber
mûcib-i irâde-i seniyye kemâl derece rahm u ûefkât mu‘amelesi izhâriyle cümlesi mülklerine nâil olduklarÖnÖ … Ahyolu re‘âyasÖ ve Bulgar tâifesi dahi memleketlerine avdet etmek üzere…”. BOA, HAT., 776/36417-A. 29 Z 1246/10 Haziran 1831; BOA, úD., 2693/17. 7 Z 1316/17
Nisan 1899.
74 BOA, MV., 89/61.
75 Kemal Karpat, “Amerika’ya Göç Eden OsmanlÖlar 1860-1914”, OsmanlÖ’dan
Günümüze Etnik YapÖlanma ve Göçler, Timaû, (Çev. Bahar TÖrnakçÖ), ùstanbul 2010,
göçmenlerin pasaport ücretinden kaçarak yasadÖûÖ yollarla yurt dÖûÖna çÖkmalarÖnÖ engellemek üzere bir dizi önlem alma yoluna gitti. Bu amaçla fakirlere yarÖ maliyetine altÖ aylÖk amele pasaportu verilmeye baûlandÖ76. Yine iûlemleri
hÖzlandÖrmak üzere 15 günlük geçiûlere izin veren pasavan uygulamasÖ getirildi77.“…li ecli’t-ticâre Rusya ve ùran cihetlerine azîmet eden fukarâ-yÖ ahaliye
meccânen veyahûd haftalÖk ve aylÖk pasaport” uygulamasÖ geçiûlerde fakir halk için
önemli kolaylÖklar saølÖyordu78. Uygulama zamanla yaygÖnlaûtÖrÖldÖ. “Batum
cihetinde münhasÖr amelelikle temin-i mâiûet etmekde bulunan Keskim kazasÖnÖn vakf nahiyesi ahalisine verilmekde olduøu gibi mezkûr Alucra kazasÖ ahalisine dahi kazaca altÖ mah müddetle onar kuruûluk pasaport” verilmesine karar verildi79. Uygulama daha
sonra “taharri-i esbâb-Ö mâiûet maksadÖyla” Rusya’ya gitmek zorunda kalan fakir kimselere verilmek üzere bütün Erzurum vilayetine yaygÖnlaûtÖrÖldÖ80. Zaman
zaman Rus hükümeti güvenlik gerekçesiyle sÖnÖrdan uzak vilayetlerden gelen iûçilerin yerel nüfus memurlarÖ tarafÖndan verilen yol tezkireleriyle ülkeye giriûine sÖnÖrlama getirdi. Ruslar Batum ûehri için sÖnÖra yakÖn Atina, Hopa, VakÖf, Mapavri, Arhavi ve Hemûin nahiyelerinden verilen yol tezkerelerini kabul etmiû, ancak uzak vilayetlerden gelenlerin tezkerelerini kabul etmemiûtir81.
Rusya’nÖn benzer politikalarÖnÖ iki döneme ayÖrmak mümkündür. Rusya baûlangÖçta Kafkasya’daki etnik yapÖyÖ deøiûtirerek hem sÖnÖrda Hristiyan halktan bir set oluûturmak, hem de reayayÖ artÖrarak ekonomik canlanmayÖ saølamak üzere 1826-1827 OsmanlÖ-Rus SavaûÖ sonunda ùran ve OsmanlÖ topraklarÖnda yaûayan Ermeni ve Rum halkÖ kendi topraklarÖna göç ettirmek için özendirici bir politika uygulamÖûtÖr. Bu amaçla bölgeye gönderdiøi ajanlar vasÖtasÖyla yaptÖrdÖøÖ propaganda faaliyetleri sonucu kitlesel göçe muvaffak olmuû; bu faaliyetler sonucu Kafkasya’ya önemli oranda göç gerçekleûmiûtir. OsmanlÖ belgelerine yansÖyan bir örnekte Sinop SancaøÖ’nda hÖristiyan göçmenlerin “sevda-yÖ
muhâcerete düûmeleri ba‘zÖ papazlarÖn tahrikâtÖndan neû’et eylediøi”nin anlaûÖlmasÖ
76 BOA, DH.MKT., 413/3. 23 S 1313/14 Aøustos 1895; BOA, DH.TMIK.M., 42/30. 18 Ta 1313/30 Ekim 1897; BOA, DH.MKT., 1154/48. 7 S 1325/22Mart 1907; BOA,
DH.MKT., 2843/65. 11 Haziran 1325/24 Haziran 1909/; BOA, BEO., 3688/276561.
21 Z 1327/3 Ocak 1910.
77 BOA, DH.SN.THR., 56/68. 17 ú 1330/1 Aøustos 1895; BOA, DH.SN.THR., 56/68. 2 Ra 1331/9 úubat 1913.
78 BOA, DH.MKT., 394/23. 15 M 1312/18 Temmuz 1894.
79 BOA, MV., 116/4. 6 Ra 1325/19 Nisan 1907; Rusya’ya kadÖnlarÖn gitmeleri durumunda yanlarÖnda 15 yaûÖndan büyük erkeklerin bulunmasÖ zorunlu tutuluyordu. BOA, DH.SN.THR., 11/118. 18 Aøustos 1326/31 Aøustos 1910.
80 BOA, úD., 1529/16. 21 Za 1326/14 Ocak 1909; Uygulama Rumeli’den Rusya’ya geçiûlerde de uygulanmÖûtÖr. BOA, úD., 2796/39. 17 úaban 1327/3 Eylül 1909; BOA,
DH.MKT., 1574/76. 3 Ka 1304/15 AralÖk 1888; “..bunlarÖn kÖsm-Ö a‘zamÖ pasaport harcÖnÖ i‘tâya gayr-Ö muktedir bulunmakda…”. BOA, DH.MKT., 2160/7. 3 N 1316/15 Ocak 1899.
81 BOA, úD., 617/16. 2 Ta 1299/14 Ekim 1883; BOA, BEO., 225/191675. 7 Nisan 1321/20 Nisan 1905.
