Hayatı, Millî E ğ i t i m Bakanlığı Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l 1966, V I I I + 310
sayfa 8°, 35 fotokopi.
Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u t a r i h i n d e I I . B â y e z i d z a m a n ı en az iş-lenmiş devirlerden biridir. B u , Osmanlı t a r i h i a r a ş t ı r m a l a r ı n ı n insicamlı o l m a y ı ş ı n d a n ileri gelmektedir. B u sebepden önemli bir boşluğu dol-d u r dol-d u ğ u için D r . S e l a h a dol-d dol-d i n T a n s e l ' e h e r ş e y dol-d e n önce t e b r i k ve teşek-kürlerimizi bildirmek görevimizdir.
E s e r ö n s ö z d e de belirtildiği g i b i o n yıllık bir çalışma s o n u n d a m e y -d a n a getirilmiş ve I I . B â y e z i -d ' i n t a m a m e n siyasî h a y a t ı n a hasre-dil- hasredil-miştir. B u d e v r i n , iktisadî, idarî v e içtimaî d u r u m l a r ı ele alınmadığın-d a n , siyasî olaylar, olalınmadığın-dukça ayrıntılı bir şekilalınmadığın-de anlatılmıştır. A n c a k eser'iıı, gerek şeklî gerekse fikrî y ö n d e n t e n k i d e m u h t a ç tarafları y o k değildir.
Eserin ilk sayfalarını teşkil eden (s. I - I I ) " İ ç i n d e k i l e r " k ı s m ı n d a , bir t e r t i p h a t a s ı o l m u ş t u r . I I . B â y e z i d ' i n faaliyetleri yönlere göre bölümlere ayrılmış. F a k a t bazı bölümler, ikinci derecede o l m a k üzere, y e n i d e n b ö l ü n m ü ş ve b u b ö l ü m l e r i n her birinin b a ş ı n d a a n a b ö l ü m defalarca t e k r a r l a n m ı ş t ı r . Meselâ d ö r d ü n c ü b ö l ü m " B â y e z i d ' i n G ü n e y S i y a s e t i " dir. Osmanlılar g ü n e y d e , Memlûk'ler, K a r a m a n o ğ u l l a r ı ve D u l k a d ı r -oğulları ile ilgilenmişlerdir. B u n l a r d ö r d ü n c ü b ö l ü m ü n ikinci derecede bölümleri o l m u ş t u r ve b u b ö l ü m l e r i n herbirinin b a ş ı n d a —yukarıda z i k r e t t i ğ i m i z - " B â y e z i d ' i n G ü n e y S i y a s e t i " başılığı m ü k e r r e r e n kullanıl-mıştır. H a l b u k i g ü n e y d e k i siyaset, b ö l ü m e başlık o l a r a k verilir, b u n u n da y e n i d e n bölümlere ayrılması gerekiyorsa, esas b ö l ü m e izafe edilerek t e k r a r d a n kaçmılabilirdi.
A ş a ğ ı - y u k a r ı h e r ilmî eserde m e v c u t olan Önsözlerde, k i t a b ı n y a z ı l m a s m d a k i gâye ve k o n u en kısa şekilde özetlenir. S. T a n s e l de b u t e â m ü l e u y a r a k Ö n s ö z ü n d e (s. I I I ) gâyesini b i r k a ç cümle ile çok güzel izah e t m i ş t i r . E s e r i n bir boşluğu d o l d u r d u ğ u gerçeğine d a h a önce değinmiş v e takdirlerimizi b e l i r t m i ş t i k . F a k a t b u a r a d a bir-iki cümle
548 H I K M E T Y A V U Z E R C A N
üzerinde d u r m a m ı z gerekiyor ki p e k gerçeklerle b a ğ d a ş m a s a gerek. B u n l a r d a n biri, " H a l b u k i o (Bâyezid) kendisinden önce v e sonra ge-lenlerle h e r b a k ı m d a n karşılaştırılabilecek bir p a d i ş a h i d i " cümlesidir. K a r ş ı l a ş t ı r m a y a bir diyeceğimiz y o k . Çünkü önemli olan s o n u ç t u r . Aca-b a sonuç, B â y e z i d ' i n lehine mi, aleyhihine mi o l a c a k t ı r ? S o r u n u n ceva-bı, önsöze ve bizatihi k i t a b ı n m u h t e v i y a t ı n a göre B â y e z i d ' i n lehinedir. Oysa gerçek b u değildir. E ğ e r p a d i ş a h l a r ı derecelemek m ü m k ü n olsaydı, Bâyezid'i, F â t i h ' d e n , Y a v u z ' d a n , K a n u n î ' d e n çok aşağıda t u t -m a k icabederdi.
I I . Bâyezid'i, belki talihsiz k a b û l edebiliriz. F â t i h gibi dahî, Y a v u z gibi cihangir h ü k ü m d a r l a r ı n s a l t a n a t yılları a r a s ı n d a t a h t d a o t u r a -bilmiştir. Hele bir de Ç u k u r o v a d a Memlûkler'e karşı olan başarısız-sızlıklar, elde edilen zaferlere d a h a çok gölge d ü ş ü r m ü ş t ü r . E s a s e n b u zaferler kale fetihlerinden p e k de ileri gidememiştir. Modon, K o r o n , Kili, A k k i r m a n v.s. nin fethi, ne yeni bir devir açmış, ne de İ m p a r a t o r -luğa geniş araziler k a z a n d ı r m ı ş t ı r . B u n l a r ı , D o ğ u A n a d o l u , Suriye, Mısır gibi ülkeler fethiyle k ı y a s l a m a k ise hiç m ü m k ü n değildir. K a l d ı ki I I . B â y e z i d , F â t i h gibi bir p a d i ş a h ı n k u r d u ğ u d ü z e n i n başına geç-miştir. B u d a o n u n için kıyas k a b û l e t m e y e c e k bir a v a n t a j d ı r .
S. Tansel, yine Ö n s ö z ü n d e " H a t t a B a t ı devletleriyle, G ü n e y ve D o ğ u k o m ş u l a r ı n ı n o devirde T ü r k l e r e karşı d a h a t e h d i t k â r bir t a v ı r t a k ı n m a l a r ı d i k k a t e alınırsa, o n u n d a h a da ü s t ü n o l d u ğ u n u k a b û l e t m e k i c a b e d e r . " diyerek I I . B â y e z i d ' i n ü s t ü n olmadığını söylemiş oluyor. Zira, " . . . K o m ş u l a r ı n ı n o devirde T ü r k l e r e karşı d a h a t e h d i t -k â r bir t a v ı r t a -k ı n m a l a r ı . . . " b a ş t a -k i P a d i ş a h ı n ü s t ü n l ü ğ ü n ü m ü gösterir, aczini m i ? E ğ e r b u bir ü s t ü n l ü k s e , B â y e z i d n e d e n F â t i h , Y a v u z , K a n u n î gibi, b u t e h d i t k â r k o m ş u l a r a gerekeni y a p m a m ı ş t ı r ?
Önsözden sonra seçme bir bibliyografya ile, fotokopileri k i t a b a alınan Arşiv vesikalarının listesi gelmektedir (s. I V - V I I I . ) F â t i h v e B â y e z i d ' i n s a l t a n a t l a r ı birbirini t a k i b ettiği için, Y a z a r ı n " F â t i h Sul-t a n M e h m e d ' i n Siyasî ve Askerî F a a l i y e Sul-t i " adlı eserindeki bibliyog-rafya ile, b u yeni eserin bibliyogbibliyog-rafyası y a r ı - y a r ı y a m ü ş t e r e k t i r .
Bibliyografyanın dizilişi alfabetik sıraya göre y a p ı l m ı ş t ı r . Dizi-lişte yine bazı karşılıklar olmuş, " Ç " harfi " F " den sonra gelmiş, F u a d K ö p r ü l ü ' n ü n ismi bir kere " F " harfinde isme göre, bir kere de " K " harfinde s o y a d a göre o l m a k üzere iki ayrı y e r d e geçmiştir.
Eserin b u n d a n sonraki kısmı bir Giriş'le, yedi b ö l ü m d e n i b a r e t t i r : 1) F a t i h S u l t a n M e h m e d ' i n ö l ü m ü n ü m ü t e a k i p m e y d a n a gelen olaylar ve I I . B â y e z i t ' i n cülusu. 2) Cem S u l t a n ı n İ s y a n ı . 3) B â y e z i t ' i n K u z e y Siyaseti. 4) B â y e z i t ' i n G ü n e y Siyaseti. 5) B â y e z i t ' i n B a t ı Siyaseti. 6) B â y e z i t ' i n D o ğ u Siyaseti. 7) B â y e z i t ' i n Son Yılları.
Giriş'de (s. 1-14), B â y e z i d ' i n askerî ve siyasî faaliyeti, barışsever-liği, çocuklarına ve Cem'e karşı t a k ı n d ı ğ ı t a v ı r , z a m a n ı n d a m e y d a n a gelen t a b i î âfetler ve salgın h a s t a l ı k l a r h a k k ı n d a bazı bilgiler verilmiş-tir.
Cem olayı, B â y e z i d için gerçekten talihsizliktir. F a k a t b u olay Osmanlı t a r i h i n d e ilk defa olan bir hâl değildir. D a h a önce, I . M u r a d ' d a n i t i b a r e n t a h t k a v g a l a r ı başlamış b u l u n u y o r d u . A n c a k B â y e z i d , k a r -deşinin isyanı karşısında b ü y ü k bir k o r k u y a k a p ı l a r a k yıllarca pasif bir siyaset t a k i b e t t i . Cem'i k i m eline geçirdiyse, onlara l ü z u m u n d a n fazla i m t i y a z t a n ı d ı ve aşırı derecede t a h s i s a t gönderdi. H a t t a , y a z a r kendisi de "İşlerin çok tehlikeli bir yola girdiğini gören B â y e z i d , belki de b u n d a n dolayı, 16-Ocak-1482 de Venedikliler'le onlara biraz d a h a k a z a n ç s a ğ l a y a n bir a n l a ş m a y ı i m z a l a m a y a m e c b u r o l d u " (s. 1) di-yerek b u d u r u m u t a s d i k ediyor.
I I . B â y e z i d devrinde m e y d a n a gelmiş olan t a b i î âfetler h a k i k a t e n P a d i ş a h için bir şansızlıktır. F a k a t b u , B â y e z i d ' i n F â t i h v e y a Y a v u z ' l a k ı y a s l a n m a s ı için y e t e r sebep değildir. E ğ e r H ü k ü m d a r dirayetli ol-saydı, Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n en ihtişamlı devrinde b u âfetlerin s o n u c u n u t a m i r e t m e k p e k zor o l m a y a c a k t ı .
Y i n e Giriş k ı s m ı n d a şu cümle bizi çok ş a ş ı r t t ı ; " L e p a n t o ' n u n k a y b ı n d a n sonra Venedikliler, y a r d ı m s a ğ l a m a k üzere bir t a r a f t a n P a p a ' y ı , imansız Türklere karşı zorladılar . . . " E ğ e r cümledeki " İ m a n s ı z T ü r k l e r " t a b i r i y a b a n c ı l a r t a r a f ı n d a n kullanılmışsa t ı r n a k içine alın-malıydı. K a l d ı ki c ü m l e d e n böyle bir m â n a da çıkmıyor.
5 5 0 H I K M E T Y A V U Z E R C A N
Y a z a r , genellikle b u kısımda â d e t â I I . Bâyezid in müdafaasını y a p m ı ş . P a d i ş a h ı n iyi taraflarını göstermiş, iyi o l m a y a n taraflarını ise birer sebep b u l a r a k haklı göstermeye çalışmıştır.
E s e r d e , Bâyezid in çocukluğu ve gençliği h a k k ı n d a lıiç bilgi ve-rilmiyor. Oysa eser yalnız I I . B â y e z i d devrini içine alması hasebiyle, hiç olmazsa kısa da olsa bir bilgi verilmeliydi. 35 y a ş ı n d a t a h t a o t u r a n p a d i ş a h ı n b u u z u n devre içindeki h a y a t ı , c ü l û s u n u t a k i p eden bir çok meselelerin anlaşılması b a k ı m ı n d a n da önemli olacaktı.
Birinci b ö l ü m (s. 15-22), F â t i h S u l t a n M e h m e d in ö l ü m ü , bilahere m e y d a n a gelen olayları ve I I . B â y e z i d ' i n c ü l û s u n u i h t i v a ediyor.
K a r a m a n ı M e h m e d P a ş a ' n ı n , B â y e z i d ve Cem'i birlikte t a h t a d a v e t i n i n sebepleri, F â t i h ' i n cenazesinin İ s t a n b u l ' a nakli ve Yeniçeri-lerin a y a k l a n a r a k S a d r a z a m ' ı öldürmeleri, y a ğ m a d a b u l u n m a l a r ı , Vezir İ s h a k P a ş a ' n ı n s ü k û n e t i tesisi v e s a d r a z a m oluşu, B â y e z i d ' i n oğlu K o r k u d ' u n b a b a s ı gelinceye k a d a r t a h t a o t u r m a s ı , B â y e z i d ' i n cülûsu (20-Rebiyyülevvel- 886 / 19-Mayi3-1481), g a y e t güzel bir şekilde anlatıl-m a k t a d ı r . A n c a k S. T a n s e l ' i n verdiği cülûs t a r i h i n d e çeviranlatıl-me yanlışlığı v a r d ı r . Zira t a r i h 20-R. evvel-886 o l d u ğ u n a göre, b u n u milâdiye çevi-rirken 19-Mayıs 1481 y a z m a s ı gerekirken, l-Mayıs-1481 olarak çevir-miştir. 9 r a k a m ı n ı n düşmesi bir m ü r e t t i p h a t a s ı da olabilir.
i k i n c i b ö l ü m d e (s. 23-69) yine y a z a r , Cem'le B â y e z i d ' i karşılaş-tırırken, B â y e z i d tarafını t u t a r bir ifade k u l l a n m ı ş t ı r . Zira Zinkeisen'd e n alZinkeisen'dığı bir cümleyi a y n e n eserine Zinkeisen'dercetmiş (s. 29) v e böylece t e n a -k u z a d ü ş m ü ş t ü r . " K a b i l i y e t l i bir deli-kanlı olmasına r a ğ m e n Cem zev-k v e sefa içinde y u m u ş a m ı ş bir i n s a n d ı . B u s e b e p d e n başlamış olduğu m ü c a d e l e y i silâh zoru ile d e v a m ettirecek bir k a r a k t e r e de m a l i k de-ğildi". Oysa zevk ve sefa içinde y u m u ş a m a s ı gereken bir Şehzade v a r s a o d a gençliğini t a m a m e n b u yolda h a r c a m ı ş olan B â y e z i d ' d i r . Y a z a r b u n u defalarca kendisi de belirtmiştir. H a l b u k i ikinci b ö l ü m ü teşkil eden Bâyezid-Cem mücadelesini y a z a r k e n , t a h t d a en az B â y e z i d k a d a r Cem'in de h a k ve iddia sahibi o l d u ğ u n u gözönüne almış olsaydı, gerçek-lere çok d a h a fazla yaklaşılmış o l u r d u .
Şehzade Cem'in S a r a y p a r t i s i n e ait şahısların birer birer o r t a d a n kaldırılması, kardeşi B â y e z i d ' i n t a h t a geçmesini kolaylaştırdı. B u n u n üzerine Cem, y a n ı n d a k i k u v v e t l e r l e B u r s a ' y a doğru y ü r ü d ü . Yeniçerilerin z u l m ü n d e n k o r k a n Bursalılar kapılarını Şehzadeye m e m n u n i
-yetle açtılar. Cem b u r a d a a d ı n a h u t b e o k u t u p p a r a b a s t ı r a r a k 18 gün m ü s t a k i l bir h ü k ü m d a r olarak s a l t a n a t s ü r d ü . A y a s P a ş a k u m a n d a -sında gönderilen Bâyezid k u v v e t l e r i n i yendi. İşin ciddiyetini a n l a y a n yeni P a d i ş a h bizzat kendisi o r d u s u y l a birlikte yola çıktı. Cem'in lalası Aştin-oğlu Y a k u b B e y ' i n B â y e z i d t a r a f ı n d a n elde edilmesi, savaşı b ü y ü k k a r d e ş lehine çevirdi. A n c a k s a v a ş a girişmeden önce Cem, Selç u k H a t u n b a ş k a n l ı ğ ı n d a bir h e y e t göndererek, İ m p a r a t o r l u ğ u n p a y l a şılmasını teklif e t t i y s e de k a b û l edilmedi. B â y e z i d ' i n Osmanlı İ m p a r a -t o r l u ğ u n a y a p -t ı ğ ı en b ü y ü k iyilik b u olsa gerek.
Yenişehir S a v a ş ı n d a m a ğ l û p olan Cem, Önce K o n y a ' y a , o r a d a n H a l e b ' e giderek M e m l û k t o p r a k l a r ı n a girdi (25-Eylül-1481). H a l b u k i İ. H . Uzunçarşılı (Osmanlı T a r i h i c. I I , s. 164) ve C. B a y s u n (İ. A. Cem maddesi) b u t a r i h i 25-Ağustos olarak göstermektedirler.
Eserde Yenişehir m a ğ l û b i y e t i n e sebep olarak yalnız Aştin-oğlu Y a k u b B e y ' i n i h a n e t i gösterilmiş, Bizce, en az b u n u n k a d a r önemli bir sebep de B â y e z i d ' i n o r d u s u n d a , Gedik A h m e d P a ş a ve Sinan P a ş a gibi değerli k u m a n d a n l a r ı n b u l u n m a s ı d ı r .
B u n d a n gonra Cem'in Rodos ve İ t a l y a ' d a geçirdiği yıllar ve b u yıllarda Osmanlıların A v r u p a ile olan m ü n a s e b e t l e r i ele alınmış. F a k a t Cem'in nâşının B u r s a ' y a nakli, ailesinin d u r u m u , şahsiyeti ve edebî y ö n ü hiç a n l a t ı l m a m ı ş t ı r . H a l b u k i , annesi Çiçek H a t u n a n c a k Mayıs 1498 de K a h i r e ' d e ölmüş ve çocukları K a n u n î devrine k a d a r bir mesele o l m u ş t u r . Cem, gençliğini ağabeyi gibi işaretle h a r c a m a m ı ş , kendini y e t i ş t i r m i ş t i r .
Eserin ü ç ü n c ü b ö l ü m ü ile (s. 70-92), B â y e z i d ' i n s a l t a n a t ı n ı n I I . devresine geçiliyor. Y a z a r , çok güzel bir buluşla B â y e z i d ' i n s a l t a n a t ı n ı â d e t â iki k ı s m a ayırmıştır, " C e m ' i n ö l ü m ü B â y e z i d ' i n h a y a t ı n d a önem-li bir safhanın k a p a n m a s ı d e m e k t i r . . . " (s. 69). H a k i k a t e n , I I . Bâye-zid 31 yıllık s a l t a n a t ı n ı n 14 yılını Cem k o r k u s u y l a geçirmiştir. A n c a k Cem meselesi halledildikten sonra, k a l a n 17 yılda dış p o l i t i k a y a m e m -leket meseleleri y ö n ü n d e n b a k a b i l m i ş t i r .
B â y e z i d ' i n en başarılı olduğu siyaset " K u z e y S i y a s e t i " d i r . K u z e y d e B u ğ d a n ve L e h i s t a n ile y a p ı l a n mücadeleler genellikle Osmanlı İ m p a -r a t o -r l u ğ u n u n lehine sonuçlanmıştı-r. B u b a ş a -r ı l a -r d a , uc bölgele-rinde b u l u n a n akıncıların rolleri b ü y ü k o l m u ş t u r .
5 5 2 H I K M E T Y A V U Z E R C A N
D ö r d ü n c ü b ö l ü m (s. 93-132) B â y e z i d ' i n " G ü n e y S i y a s e t i " n i , y a n i Osmanlıların, Memlûkler, D u l k a d ı r o ğ u l l a ı ı ile olan m ü n a s e b e t -lerini ve K a r a m a n - o ğ u l l a r ı meselesini içine a l m a k t a d ı r .
F â t i h z a m a n ı n d a b o z u l a n Osmanlı-Memlûk m ü n a s e b e t l e r i , I I . B â y e z i d z a m a n ı n d a d a h a çok gerginleşti. S. Tansel b u gerginliğin sebep-lerini sekiz m a d d e halinde sıralamıştır. A n c a k b u sebepleri m e y d a n a getiren olayların hepsi de Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n u n aleyhine sonuçlan-mış, dolayısiyle Memlûklere karşı hiç bir önemli başarı s a ğ l a n a m a m ı ş t ı r . B u s a v a ş l a r d a Osmanlıların yenilmesine yol a ç a n en önemli iki sebep, k u m a n d a h e y e t i a r a s ı n d a k i görüş ayrılığı ve çekememezlik ile D u l k a -dır-oğlu A l â ü ' d - d e v l e ' n i n iki yüzlü siyasetidir. 1485-1491 savaşları s o n u n d a y a p ı l a n a n l a ş m a ise g ö r ü n ü ş d e Osmanlıların, gerçekde Mem-lûklerin lehine o l m u ş t u r .
S. Tansel, y a p ı l a n barışın a n a sebebi olarak Safavî tehlikesinin o r t a y a çıkışını gösteriyor. Şah i s m a i l tehlikesi, Osmanlılarla Memlûk-leri birbirine y a k l a ş t ı r d ı . H a t t a Memlûkler b u y ü z d e n SafavîMemlûk-lerin an-laşma teklifini bile r e d d e t t i . B u barış devresi - b i r iki k ü ç ü k olay hariç t u t u l u r s a - I I . B â y e z i d ' i n ö l ü m ü n e k a d a r d e v a m etti.
B â y e z i d g ü n e y d e Memlûklerden b a ş k a , K a r a m a n - o ğ u l l a r ı ve Dulkadıroğulları ile u ğ r a ş m a k z o r u n d a kalmış, b u n l a r d a n K a r a m a n -oğlu meselesini t a m a m e n halletmiştir. D a h a sonra P a d i ş a h ı , o r d u y u t o p l a y ı p D u l k a d ı r - o ğ u l l a r ı ' n a karşı sefere çıkacakken, A l â ü ' d - d e v l e ' n i n gönderdiği bir elçi üzerine s a v a ş k a r a r ı n d a n v a z g e ç m e y e zorlayan asıl sebepler açıkça belirtilmemiştir.
Beşinci b ö l ü m (s. 133-226) O t r a n t o ' n u n k a y b ı y l a başlıyor. O t r a n t o F â t i h z a m a n ı n d a fethedilmiş ve İ t a l y a ' y a y a p ı l a c a k seferler için, köp-r ü b a ş ı vazifesi gököp-receğinden t a h k i m edilmişti. F a k a t F â t i h ' i n ani ölü-m ü seferi y a r ı ölü-m b ı r a k t ı r ölü-m ı ş ve Gedik A h ölü-m e t P a ş a ' n ı n , I I . B â y e z i d nez-d i a nez-d e k i b ü t ü n gayretleri boşa ginez-derek, kale 10-Eylül-1481 nez-de (s. 140) t e slim o l m u ş t u r .
Y a z a r , Osmanlı kroniklerinde fazla bilgi b u l u n m a d ı ğ ı n d a n Ot-r a n t o meselesi için d a h a ziyade b a t ı k a y n a k l a Ot-r ı n d a n faydalanmıştıOt-r. O t r a n t o ' n u n elden çıkması Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u için b ü y ü k bir k a y ı p olduğu halde, bazı sebepler göstererek, yine B â y e z i d ' i n haklı o l d u ğ u n u ileri s ü r m ü ş t ü r (s. 138).
P a d i ş a h , b u n d a n b a ş k a b a t ı d a M a c a r i s t a n ve Venedik ile m ü c a d e l e etmiş, A r n a v u t l u k ' d a çıkan bir isyanı b a s t ı r m ı ş t ı r . Venedik ise u z u n süren savaşlar neticesinde m a d d î sıkıntı ç e k m e y e b a ş l a d ı ğ ı n d a n O s m a n -lılarca 1503 yılında (s. 223) a n l a ş m a y a m e c b u r o l m u ş t u r . S. Tansel, a n l a ş m a n ı n 11-Aralık - 1502 de yapıldığını, fakat b u n u n a n c a k 1503 yılında kesinleştiğini yazıyor.
I I . B â y e z i d ' i n en çok uğraştığı ve en başarısız olduğu meselelerden biri de Safavî meselesidir. Altıncı b ö l ü m d e ele alınan (s. 227-257) Os-manlı-Safavî m ü n a s e b e t l e r i n i n bilhassa Şeyh Ciineyd devri için y a z a r , W a l t h e r H i n z ' i n " U z u n H a s a n ve Şeyh C ü n e y d " adlı eserini esas olarak almıştır. K ı s a c a , Safavî t a r i k a t ı n ı k u r a n l a r v e faaliyetleri, Kızılbaş-lığın A n a d o l u d a y a y ı l m a s ı , n i h a y e t Şah i s m a i l ' i n , aşağı-yukarı Akko-y u n l u t o p r a k l a r ı ü z e r i n d e Safavî devletini k u r m a s ı bir insicam dahilin-de anlatılmıştır. Şah İ s m a i l ' i n . Osmanlı Devletine karşı giriştiği hare-ketlerde, I I . B â y e z i d çaresiz ve yetersiz kalmıştır. A n c a k Şehzadeliğinde T r a b z o n valisi olan Selim, b u n l a r ı y a k ı n d a n görecek ve padişahlığında ilk iş olarak Şah İsmail meselesini ele a l a c a k t ı r .
Eserin yedinci ve son b ö l ü m ü n ü (s. 258-310) B â y e z i d ' i n son yıl-ları teşkil e t m e k t e d i r . B u devir, şehzade k a v g a l a r ı ve P a d i ş a h ' ı n idareyi iyice gevşettiği bir devredir. Y a z a r , her şehzadenin faaliyetini ayrı a y r ı ele almış ve b u n l a r ı b ü y ü k l ü k sırasına göre a n l a t m ı ş t ı r .
Şehzade Selim, devlet erkânının aleyhinde olmasına r a ğ m e n , Yeniçerilerin t a r a f t a r olmaları sebebiyle, d a h a b a b a s ı n ı n sağlığında t a h t a o t u r m a y a muvaffak o l m u ş t u r . Y a z a r , M u h y i d d i n Çelebi ve Keşfî gibi şimdiye k a d a r p e k k u l l a n ı l m a m ı ş olan çağdaş müelliflerin eserlerine d a y a n a r a k B â y e z i d ' i n t a h t d a n feragat t a r i h i n i u z u n boylu m ü n a k a -şa etmiş ve s o n u n d a 7-Safer-918 (24 - Nisan-1512) tarihini k a b û l et-miştir ki (s. 299-306) İ. H . U z u n ç a r ş ı h (Osmanlı T a r i h i , c. I I . s. 245) ve Ş. A l t u n d a ğ (İ. A. Selim maddesi) da a y n ı tarihleri vermişlerdir.
B â y e z i d t a h t ı Selim'e t e r k e t t i k t e n sonra D i m e t o k a S a r a y ı n a gi-derken y o l d a " A b a l a r " k ö y ü n d e ö l m ü ş t ü r (s. 308). H a l â halledilememiş bir mesele olan B â y e z i d ' i n ö l ü m ü için, S. Tansel zehirlenme şıkkını ka-bûl e t m i y o r . F a k a t yine de ö l ü m ü n şüpheli o l d u ğ u n u belirtiyor (s. 310). Vefatı için 10 - H a z i r a n - 1512 t a r i h i verilmiştir. B u t a r i h d o ğ r u d u r . Zira, cenazeyi getiren Y u n u s P a ş a ' n ı n P a d i ş a h a s u n d u ğ u arîzada a y n ı t a r i h v a r d ı r (Uzunçarşıh, İ. H . ; Osmanlı Tarihi, c. I I , s. 245).
554 H I K M E T Y A V U Z E R C A N
E s e r i n s o n u n d a indeks y o k t u r . B u g ü n için ilmî eserlerin s o n u n a indeks k o y m a k bir t e a m ü l haline gelmiştir. D r . S. Tansel, b u k ı y m e t l i eserin s o n u n a bir de indeks y a p m ı ş olsaydı, h e m k ı y m e t i bir k a t d a h a a r t a r , h e m de ilim âlemi için d a h a faydalı o l u r d u sanıyoruz.
Sonuç o l a r a k diyebiliriz ki eser, ilmî h ü v i y e t i haiz ve u z u n bir emek m a h s u l ü d ü r . I I . B â y a z i d devri siyasî olayları için, oldukça mufassal ve yer y e r orijinâl bilgi v e r m e k t e d i r .
