• Sonuç bulunamadı

Klasik Türk edebiyatı materyali olarak işlevsel sözlükler ve Ferrî divanı örneği

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Klasik Türk edebiyatı materyali olarak işlevsel sözlükler ve Ferrî divanı örneği"

Copied!
1164
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

NECMETTĠN ERBAKAN ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı

Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

KLASĠK TÜRK EDEBĠYATI MATERYALĠ OLARAK ĠġLEVSEL SÖZLÜKLER

VE FERRÎ DĠVANI ÖRNEĞĠ

Cihan ĠNER

DanıĢman

Prof. Dr.Mehmet KIRBIYIK

(2)

ii

ÖN SÖZ

Toplumlara millet vasfı kazandıran hususlardan biri, ortak kültür hafızasıdır. Dil

ve edebiyat, söz konusu ortak kültür hafızasını oluĢturan önemli unsurlardandır. Milleti

meydana getiren her bir fert sevincinden ve kederinden bahsederken, bir Ģair veya yazar

kazanılan savaĢın verdiği coĢkuyu anlatırken, bir fetihten söz ederken, Ģenlik havasında

geçen bir bayram sabahını anlatırken, insanların bir manzara karĢısındaki hislerine

tercüman olurken dil ve edebiyattan faydalanır. Bu bakımdan dil ve edebiyat

birikiminin gelecek kuĢaklara aktarılması önem arz etmektedir. Türk kültür ve edebiyat

tarihinde önemli bir yere sahip klasik Türk edebiyatı geleneği bünyesinde verilen

eserlerin daha iyi anlaĢılabilmesi için yapılan çalıĢmalardan biri de iĢlevsel sözlük ve

bağlamlı dizin çalıĢmalarıdır. Bu çalıĢmayla iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin

çalıĢmalarının eğitim ve öğretim sürecinde bir materyal olarak değerlendirilmesi

amaçlanarak 18. asır divan Ģairi Ferrî‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini

hazırlanmıĢtır.

ÇalıĢma; giriĢ, üç bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluĢmaktadır. GiriĢte

araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden bahsedilmiĢtir. Birinci

bölüm olan kuramsal çerçeve bölümünde edebiyat ve eğitim, kelime hazinesi,

sözlüklerin eğitim sürecinde kullanımı ve iĢlevsel sözlüklerin tarihî geliĢimi konuları

incelenmiĢ; TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü)

Projesi tanıtılmıĢtır. ĠĢlevsel sözlüklerin bir materyal olarak klasik Türk edebiyatında

sağlayabileceği faydalar ele alındıktan sonra Ferrî Mehmed Efendi‟nin hayatı, edebî

kiĢiliği ve eserlerine değinilmiĢtir. Ġkinci bölümde çalıĢmada takip edilen yöntemle ilgili

açıklamalara yer verilmiĢtir. Üçüncü bölümde, bulgular ve yorum bölümünde Ferrî

Divanı‟nın iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini verildikten sonra iĢlevsel sözlüklerin

kullanılabileceği etkinlik önerileri sunulmuĢtur. Sonuç bölümünde ise çalıĢmayla

ulaĢılan sonuçlar ve önerilere yer verilmiĢtir.

ÇalıĢmamızın her bir basamağında bana tecrübe ve birikimiyle yol gösteren,

insaniyetini ve iyi niyetini hep hissettiğim, çalıĢmaya baĢladığım ilk günden bugüne dek

karĢılaĢtığım her türlü müĢkülü çözmede bana zaman ayıran, Ferrî Divanı‟nın metnini

yeniden gözden geçiren kıymetli hocam ve danıĢmanım Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK‟a

kalbî teĢekkürlerimi arz ederim. TEBDĠZ Projesi‟nin yürütücüsü Prof. Dr. Ġsmail Hakkı

AKSOYAK‟a, çalıĢmamıza tavsiyeleriyle katkılar sağlayan Prof. Dr. Semra TUNÇ ve

(3)

iii

Dr. Öğr. Üyesi Serdar DERMAN‟a teĢekkürlerimi takdim ederim. Ayrıca eğitim

hayatımı Türk dili ve edebiyatı yönünde sürdürmeyi kararlaĢtırdığım ilk günden beri

yanımda olan aileme, ümit verici telkinleriyle desteğini her daim gösteren eĢime

teĢekkür ederim.

Cihan ĠNER

KONYA- 2020

(4)

iv

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖN SÖZ ... ĠĠ

ĠÇĠNDEKĠLER ... ĠV

TEZ KABUL SAYFASI ... VĠ

TEZ ÇALIġMASI ORĠJĠNALLĠK RAPORU ... VĠĠ

BĠLĠMSEL ETĠK BEYANNAMESĠ ... VĠĠĠ

KISALTMALAR ... ĠX

ġEKĠLLER ... XĠĠ

ÖZET ... XĠĠĠ

ABSTRACT ... XĠV

GĠRĠġ ... 1

AraĢtırmanın Konusu ... 1

AraĢtırmanın Amacı ... 1

Problem Durumu ... 1

AraĢtırmanın Önemi... 1

1 KURAMSAL ÇERÇEVE ... 3

1.1 Edebiyat ve Eğitim ... 3

1.2 Kelime Hazinesi ve Önemi ... 4

1.3 Sözlüklerin Eğitim ve Öğretim Sürecinde Kullanımıyla Ġlgili AraĢtırmalar ... 5

1.4 Edebiyat Eğitiminde Kelime Öğretimi ve Sözlüklerin Yeri ... 6

1.5 Klasik Türk Edebiyatı Eğitimi ... 7

1.6 ĠĢlevsel Sözlük ve Bağlamlı Dizin Hakkında ... 10

1.7 Klasik Türk Edebiyatı Materyali Olarak ĠĢlevsel Sözlükler ... 13

1.8 Ferrî Mehmed Efendi Hayatı, Edebî KiĢiliği ve Eserleri ... 18

1.8.1 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti‟nde Genel Siyasî ve Edebî Manzara ... 18

1.8.2 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Hayatı ... 19

1.8.3 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Edebî KiĢiliği ... 20

1.8.4 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Eserleri ... 22

2 YÖNTEM ... 24

2.1 AraĢtırmanın Modeli ... 24

2.2 ÇalıĢma Materyali ... 24

2.3 Verilerin Toplanması ... 24

2.4 Verilerin Analizi ... 25

Sözlükle Ġlgili Açıklamalar ... 26

(5)

v

3.1. FERRÎ DĠVANI ĠġLEVSEL SÖZLÜĞÜ VE BAĞLAMLI DĠZĠNĠ ... 27

3.2 ĠġLEVSEL SÖZLÜĞÜN KULLANILABĠLECEĞĠ ETKĠNLĠK ÖNERĠLERĠ

... 1132

Etkinlik 1 ... 1132

Etkinlik 2 ... 1133

Etkinlik 3 ... 1134

Etkinlik 4 ... 1135

Etkinlik 5 ... 1136

Etkinlik 6 ... 1137

Etkinlik 7 ... 1138

SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 1141

KAYNAKÇA ... 1142

A-GENEL KAYNAKÇA ... 1142

B-SÖZLÜK BÖLÜMÜ KAYNAKÇASI ... 1146

ÖZGEÇMĠġ ... 1151

(6)
(7)
(8)

ix

KISALTMALAR

ADġS: Ansiklopedik Divan ġiiri Sözlüğü

Akt.: Aktaran

BK: Burhan-ı Katı

bk.: Bakınız

C: Cilt

DBĠA: Dünden Bugüne Ġstanbul Ansiklopedisi

DĠBKK: T.C. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Kur‟an-ı Kerim Meali

EĠKS: Edebiyatımızda Ġslamî Kaynaklı Sözler

E. T.: EriĢim Tarihi

ETEM: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve Ġzahı

FZ: Ferheng-i Ziya

G.: Gazel

GT: Google Translate

Haz.: Hazırlayan

K.: Kaside

KA: Kamusu‟l-Alam

KO: Kamus-ı Osmanî

KT: Kamus-ı Türkî

KZ: KeĢfü‟z-Zünun

LO: Lehçe-i Osmanî

(9)

x

MBTS: Misalli Büyük Türkçe Sözlük

md.: Madde

MEB: Millî Eğitim Bakanlığı

OġK: Osmanlı ġiiri Kılavuzu

OTAL: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat

OTDTS: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü

OTS: Osmanlı Türkçesi Sözlüğü

OYA: Osmanlı Yer Adları

ÖTS: Ötüken Türkçe Sözlük

Tah.: Tahmis

Tar.: Tarih

TB: Terkib-bend

TBAS: Tanıklarıyla Büyük Argo Sözlüğü

TDKADS: Türk Dil Kurumu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü

TDKDS: Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü

TDKGTS: Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük

TDKTS: Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü

TDVĠA: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi

TEBDĠZ: Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü

TEĠS: Türk Edebiyatı Ġsimler Sözlüğü

(10)

xi

TMKTA: Türk Musikisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi

TTA: Türkiye Türkçesinde Atasözleri

TTDS: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü

TÜ: Tabakatü‟l-Ümem

vb.: Ve benzeri

vd.: Ve diğerleri

(11)

xii

ġEKĠLLER

(12)

xiii

ÖZET

Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı

Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

KLASĠK TÜRK EDEBĠYATI MATERYALĠ OLARAK ĠġLEVSEL SÖZLÜKLER VE

FERRÎ DĠVANI ÖRNEĞĠ

Cihan ĠNER

Klasik Türk edebiyatı, yaklaĢık altı asır devam etmiĢ ve günümüze pek çok divan, mesnevi ve mensur eser miras bırakmıĢ bir edebî gelenektir. DüĢünce dünyası, zihniyet, hayata bakıĢ tarzı, kültür, dil gibi pek çok hususta yaĢanan değiĢimler klasik Türk edebiyatı metinlerinin günümüzde anlaĢılmasını zorlaĢtırmaktadır. Söz konusu metinlerin dünyasına girebilmek için kimi durumlarda sözlükler tek baĢına yeterli olmamaktadır. ĠĢlevsel sözlükler ve bağlamlı dizinler, klasik Türk edebiyatı metinlerinin anlaĢılmasında kolaylık sağlayan materyallerdir. Hazırlanma aĢamasında sözlük, ansiklopedi, makale, edebiyat tarihleri gibi pek çok kaynak kullanılan iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizinler, metinleri anlama hususunda zaman ve emekten tasarruf sağlayan çalıĢmalardır. Bu çalıĢma ile klasik Türk edebiyatı eğitiminde iĢlevsel sözlüklerden nasıl yararlanılabileceği ele alındıktan sonra 18. yüzyılda yaĢamıĢ Ferrî Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini örnek bir materyal olarak hazırlanmıĢtır. Divan‟da geçen kelime ve kelime gruplarının anlamları alfabetik sıra gözetilerek bağlamlarıyla birlikte verilmiĢ, gerekli kelime ve kavramlar için kelimenin anlamının yanında açıklamalar yapılmıĢtır. Bu sayede okuyucu, kelimenin anlamının hemen altında kelimenin mısra içinde nasıl kullanıldığını görebilme imkânını yakalamakta, Ģiirin anlam dünyasına nüfuz edebilmektedir. ÇalıĢmanın giriĢ bölümünde araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden bahsedilmiĢtir. Birinci bölüm olan kuramsal çerçeve bölümünde edebiyat ve eğitim, kelime hazinesi, sözlüklerin eğitim ve öğretimdeki yeri, iĢlevsel sözlük çalıĢmaları gibi konulara değinilmiĢ ve TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü) Projesi tanıtılmıĢtır. ĠĢlevsel sözlüklerin bir materyal olarak klasik Türk edebiyatı eğitiminde sağlayabileceği faydalar ele alındıktan sonra Ferrî Mehmed Efendi‟nin hayatı, edebî kiĢiliği ve eserlerine değinilmiĢtir. Ġkinci bölümde çalıĢmanın yöntemi açıklanmıĢtır. Üçüncü bölüm, Ferrî Divanı iĢlevsel sözlüğü ile bağlamlı dizininin yer aldığı bölümdür. Sözlüğün ardından iĢlevsel sözlüğün kullanılabileceği etkinlik önerilerine yer verilmiĢtir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise çalıĢmadan elde edilen sonuçlar ve bunlara bağlı önerilere yer verilmiĢtir. Bu çalıĢmayla klasik Türk edebiyatı metinlerini anlamlandırma çalıĢmalarına katkı sağlamak ve dönem metinlerinin anlaĢılmasında iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmalarının sağlayabileceği faydaları göstermek amaçlanmıĢtır.

Anahtar Kelimeler: ĠĢlevsel sözlük, bağlamlı dizin, Ferrî, klasik Türk edebiyatı eğitimi, materyal

(13)

xiv

ABSTRACT

Department of Turkish and Social Sciences Education

Turkish Language and Literature Education Program

Master Thesis

FUNCTIONAL DICTIONARIES AS A MATERIAL OF CLASSICAL TURKISH

LITERATURE AND THE EXAMPLE OF DIVAN OF FERRI

Cihan ĠNER

Classical Turkish literature is a literary tradition which had been alive for six centuries and had introduced numerous divans, mesnevis and prose works, as literary heritage. The evolution, regarding the number of concepts such as world of thought, mentality, perspective on life, culture and language, makes Turkish literature texts more difficult to be comprehensible today. So, in some cases, dictionaries are not solely efficient when it comes to stepping into the universe of these texts. However, functional dictionaries and concordances are materials that facilitate the comprehension of the classical Turkish literature texts. Functional dictionaries and concordances, in the development processes of which dictionaries, encyclopedias, articles, literary histories are consulted, are of the studies enabling the save of time and effort. In this study, it is aimed to state that how functional dictionaries might be useful in literary education of Turkish Literature, and this study also involves the functional dictionary and concordance of "Divan" of Ferri Mehmet Efendi, who lived in the eighteenth century, as a sample material. The meanings of the words and word groups used in "Divan" are alphabetically included with their contexts and, besides, explanations necessary are also available, in addition to the meanings of the words and concepts. In this way, a reader is able to take the opportunity to observe how a word is used in a verse, below the meaning of this word, and so, is able to breathe the air of the meaning universe of the poem. In the introduction part of this study, the subject, the aim, the problem status, and the significance of the study is mentioned. In the theorical framework chapter, which is the first chapter of the study, the themes like literature and education, vocabulary, position of dictionaries in educational processes, functional dictionary studies are available and the information about The Concordances and Functional Dictionaries of Historical and Literary Texts (TEBDIZ) project is given. In addition, Ferri Mehmet Efendi's biography, literary identity and works are mentioned along with the possible benefits of the functional dictionaries as materials, in the progress of literary education of classical Turkish literature. In the second chapter, the methodology used in this study is explained. The third chapter is the chapter that involves the functional dictionary and concordance of "Divan" of Ferri. Additionally, some activity recommendations, during which functional dictionaries might be used, are available. In the conclusions and recommendations part, conclusions of this study and recommendations concerning these conclusions are included. This study aims to make a contribution to the studies concerning the reinterpretation of the classical Turkish literature texts, and also aims to present the probable advantages of using functional dictionaries and concordance studies in the comprehension process of these texts.

Keywords: Functional dictionary, concordance, Ferri, Literary education of classical Turkish literature, material

(14)

1

GĠRĠġ

Bu bölümde araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden

bahsedilmiĢtir.

AraĢtırmanın Konusu

AraĢtırmanın konusu, klasik Türk edebiyatı eğitiminde iĢlevsel sözlüklerin

materyal olarak nasıl kullanılabileceğinin incelenmesi ve 18. yüzyıl divan Ģairi Ferrî

Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizininin hazırlanmasıdır.

AraĢtırmanın Amacı

Bu araĢtırmanın temel amaçları, bir materyal olarak iĢlevsel sözlüklerin klasik

Türk edebiyatı eğitim ve öğretim sürecinde sağlayabileceği faydaların ortaya konması,

18. asırda yaĢamıĢ divan Ģairi Ferrî Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve

bağlamlı dizininin hazırlanmasıdır. Ayrıca bu çalıĢma ile klasik Türk edebiyatı

metinlerini anlamlandırma çalıĢmalarına ve TEBDĠZ Projesi‟ne

1

katkı sağlamak

amaçlanmıĢtır.

Problem Durumu

Klasik Türk edebiyatı metinlerinin günümüzde yeterince anlaĢılamaması bu

araĢtırmanın problem durumudur. Bu araĢtırmayla “ĠĢlevsel sözlüklerin klasik Türk

edebiyatı eğitimindebir materyal olarak sağlayabileceği faydalar nelerdir?” ve “18. asır

divan Ģairi Ferrî‟nin Divan‟ında yer alan Ģiirlerin daha iyi anlaĢılmasını sağlamak için

iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin hazırlanabilir mi?” sorularının cevapları aranmıĢtır.

AraĢtırmanın Önemi

Klasik Türk edebiyatı geleneği, Türk edebiyatı tarihinin yaklaĢık altı asırlık

dönemini meydana getiren bir edebî gelenek olup kendisinden sonraki dönemlerde eser

veren Ģair ve yazarları çeĢitli bakımlardan etkilemiĢtir. Edebiyat tarihinin bir bütün

olarak ele alınmasının gerekliliği göz önüne alınırsa klasik Türk edebiyatı metinlerinin

öğrenciler ve günümüz insanı tarafından anlaĢılması, bu hazinenin gelecek kuĢaklara

aktarılması ve sevdirilmesinin önemi anlaĢılabilir. Klasik Türk edebiyatı sahasında

yapılan iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmaları, bu dönem metinlerini anlama ve

anlamlandırma çabalarının mahsulü olarak ortaya çıkmaktadır.

1 TEBDĠZ ile ilgili teferruatlı bilgi için bk. “ĠĢlevsel Sözlük ve Bağlamlı Dizin Hakkında”. 2

(15)

2

Klasik Türk edebiyatı eğitiminde karĢılaĢılan önemli sorunlardan biri,

öğrencilerin metinleri oluĢturan kelime kadrosuna ve bu kelime kadrosunun ardındaki

düĢünce dünyasına yabancı olmalarıdır. Bu çalıĢma ile iĢlevsel sözlüklerin klasik Türk

edebiyatı eğitimine sağlayabileceği katkılar incelenmiĢ, iĢlevsel sözlüklerin

kullanılabileceği etkinlik önerileri sunulmuĢtur. Ferrî Divanı‟nın iĢlevsel sözlüğü ve

bağlamlı dizininin, klasik Türk edebiyatı metinlerinin anlaĢılmasına yardımcı olması

umulmaktadır.

Sözlükler ve çeĢitli kaynaklardan yararlanarak hazırlanan Ferrî Divanı iĢlevsel

sözlüğü ve bağlamlı dizini sayesinde Divan‟da geçen kelimelerin anlamına kolayca

ulaĢılabilecek, böylece zaman ve emekten tasarruf sağlanacaktır. ÇalıĢmanın, Türk

edebiyatının tarihî sözlüğünü hazırlamayı amaçlayan TEBDĠZ Projesi‟ne de katkı

sağlanması beklenmektedir.

Divan ve mesnevilerde kullanılan kelime, mefhum ve mazmunların büyük

ölçüde benzerlik gösterdiği düĢünüldüğünde, çalıĢma kapsamında hazırlanan Ferrî

Divanı iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini benzer metinlerin anlaĢılmasına,

anlamlandırılmasına, Ģerhine, tahliline ve benzeri çalıĢmalara da yardımcı olabilir.

(16)

3

BÖLÜM 1

1 KURAMSAL ÇERÇEVE

1.1 Edebiyat ve Eğitim

Edebiyat kelimesinin kökü olan “edeb” kelimesinin terbiye, nezaket, zarafet,

ölçülü olma, incelik, ahlak güzelliği, benzer kelime ve tabirlerle iliĢkisi; edebiyatla

birlikte eğitimin de temel ilgi alanının insan olduğu düĢünüldüğünde edebiyat ve eğitim

arasındaki kuvvetli bağ görülebilir. “Ġnsanoğlunun yeryüzündeki serüvenleri, doğal ve

toplumsal çevresiyle iliĢkileri, sağlıklı bir yaĢayıĢ özlemi, bu iki alanın ortak konusunu

oluĢturur” (Kavcar, 1999: 2). Edebiyat ile eğitim, birbirinden bağımsız olarak

düĢünülemeyecek ve türlü yönlerden birbiriyle iliĢki hâlinde olagelmiĢ iki alandır.

Temel amacı insan ruhunu terbiye etmek ve ona incelik kazandırmak olarak

düĢünülebilecek edebiyat eğitimi, “sanatkârın dil malzemesiyle hayat verdiği estetik

değeri haiz edebî metni, varoluĢ amacı doğrultusunda anlama/anlamlandırma,

duyma/duyurma, sezme/sezdirme üzerinde odaklaĢan bir tür sanat eğitimidir” (ÇetiĢli,

2006: 82). Edebiyat eğitiminde esas olan, edebî metinler aracılığıyla öğrencinin güzel,

estetik olanın farkına varması ve güzel olanı seçmeyi öğrenmesi, kendini sözlü ve yazılı

olarak doğru bir Ģekilde ifade edebilme yeterliliğine ulaĢabilmesidir. Edebiyat

eğitiminin kiĢiye kazandırması beklenen bu özelliklerin, kiĢinin hayatı boyunca

kullanacağı hassalar olması bakımından edebiyat eğitiminin sadece ders ve sınava

yönelik bir süreç olmadığını, günlük hayatta bir karĢılığının olduğunu göstermektedir.

Edebiyatın yapı taĢı olan kelimelerin, bir Ģair veya yazar tarafından iĢlenerek bir

kompozisyon dâhilinde bir araya getirilmesi neticesinde meydana gelen ve bir dilin

değiĢik kullanım özelliklerini bütün incelikleriyle ihtiva eden edebî metinler; gerek dilin

doğru kullanılması alıĢkanlığının kazandırılması gerek güzel olanı seçme bilincinin

oluĢturulması gerekse hayal ve düĢünce dünyasının geliĢtirilmesi hususunda çeĢitli

imkânlar sunar. “Ġnsanı anlatan, hayatı açıklayan, insanlar arası iliĢkileri ortaya koyan,

kısacası insan kokusunun sindiği her Ģeyi sergileyen edebiyat, öğrenciler için sonsuz

sayıda duygu, düĢünce ve hayal sunabilmekte; binlerce hayatı aksettirebilmektedir”

(Güzel, 2006: 92).

Dil ve edebiyat eğitimi, bir milletin kültürünün edebî eserler aracılığıyla

kuĢaktan kuĢağa aktarılmasını sağlar. “Kültürün taĢıyıcısı olan dil hem en güzel Ģekliyle

(17)

4

edebiyat eserlerinde yer aldığı hem de hayatın ve hayata bakıĢ tarzlarının neredeyse

tamamı bu eserlere yansıtıldığı için bir milletin kültürü ile kültürlenerek eğitilmenin

yolu da edebiyattan geçmektedir” (Cemiloğlu, 2013: 45). Kültürel yozlaĢmanın

küreselleĢme, kitle iletiĢim araçları, sosyal medya gibi unsurlar sebebiyle giderek hız

kazandığı günümüzde millî kültürün gelecek kuĢaklara sağlıklı bir Ģekilde

aktarılabilmesi için dil ve edebiyat eğitimine önem verilmelidir.

1.2 Kelime Hazinesi ve Önemi

Söz hazinesi, söz dağarcığı, sözcük hazinesi, kelime kadrosu, sözcük dağarcığı

gibi çeĢitli tabirlerle de karĢılanan kelime hazinesi iki farklı boyutu olan bir kavramdır.

Vardar, sözcük dağarcığı kavramını Ģöyle açıklamaktadır: “Bir bireyin kullandığı ya da

bir bütüncede yer alan sözcüklerin tümü” (Vardar 2002: 182). Bir dilde mevcut

kelimelerin tamamı o dilin kelime hazinesini, bir bireyin kazandığı kelimelerin tamamı

o bireyin kelime hazinesini meydana getirir. Bu çalıĢmayla ilgili olması bakımından

çalıĢmanın bu bölümünde kelime hazinesi kavramının bireyle ilgili olan anlam dairesi

üzerinde durulacaktır.

Bireyin her türlü yaĢantısı onun kelime hazinesinin oluĢumu, geliĢimi ve

değiĢimi üzerinde etkilidir. Birey, sahip olduğu kelime hazinesinin ilk ögelerini

ailesinden edinir; okula baĢladıktan sonra öğretmeni, arkadaĢları, ders kitaplarında yer

alan metinler onun kelime hazinesini Ģekillendiren baĢlıca unsurlardır.

Kelime hazinesi, kiĢinin kendini iyi ifade edebilmesi ve sözlü veya yazılı Ģekilde

sağlıklı iletiĢim kurabilmesi hususunda önemli bir yere sahiptir. KiĢinin kelime

hazinesi, aynı zamanda onun düĢünce hazinesidir. “Ġnsan kelime ve kavramlarla

düĢünür, zihninde tasarladığı durumu sözcük veya söz öbekleriyle ifade eder” (Karatay,

2007: 144). KiĢinin düĢünce ve hayal dünyasının boyutları, zihninde tasarladıklarını

güzel bir Ģekilde ifade edebilmesi ile kiĢinin kelime hazinesi arasında sıkı bir bağ vardır.

Öğrencinin kelime hazinesinin geliĢtirilmesine yönelik faaliyetler, onun düĢünce ve

hayal dünyasının sınırlarını da geniĢletir.

Okuma, kelime hazinesinin geliĢtirilmesinde önemli bir yoldur. Öğrencinin belli

bir yöntem dâhilinde metin okuması onun kelime hazinesinin geliĢmesini, kelime

hazinesinin geliĢmesi de bir sonraki okuyacağı metni daha iyi anlamasını sağlar. Kelime

hazinesinin geliĢtirilmesini hedefleyen okuma faaliyelerinde edebî eserler önemli bir

(18)

5

yere sahiptir. Edebî eserler özellikle Ģiirler, kelimelerin zaman zaman birden fazla

anlama gelecek Ģekilde kullanılması, çağrıĢımlar barındırması yönüyle öğrencinin

kelime hazinesi ve düĢünce dünyasının geliĢimine katkı sağlayabilecek malzemelerdir.

1.3 Sözlüklerin Eğitim ve Öğretim Sürecinde Kullanımıyla Ġlgili AraĢtırmalar

Sözlüklerin eğitim ve öğretim sürecinde kullanımıyla ilgili çalıĢmalar;

ilköğretim alanıyla ilgili araĢtırmalar, ortaöğretim alanıyla ilgili araĢtırmalar,

yabancılara Türkçe öğretimiyle ilgili araĢtırmalar olarak üç grupta incelenebilir.

Ġlköğretim alanında sözlük kullanımıyla ilgili çalıĢmalara bakıldığında

öğrencilerin kelime hazinesinin geliĢtirilmesi üzerinde sözlük kullanımının etkisi ve

Türkçe öğretiminde sözlüklerin sağladığı faydaları inceleyen çalıĢmalar göze çarpar. Bu

araĢtırmalarla öğrencinin kendisini ifade edilmesi ve anlama anlatma becerilerinin

geliĢmesi için kelime hazinesinin önemine dikkat çekilmiĢtir (Göçer, 2009: 1046). Okul

sözlükleriyle ilgili yeterli çalıĢmanın yapılmadığı (Elbir ve Yıldız, 2013: 263) tespit

edilmiĢtir.

Süt (2015) tarafından hazırlanan “Ortaokul Türkçe Dersinde Öğretmen ve

Öğrencilerin Türkçe Sözlük Kullanma Tutumları” adlı yüksek lisans tezinde

öğrencilerin sözlük kullanma düzeylerinin genel itibariyle düĢük olduğu ve sınıf

seviyesi arttıkça sözlük kullanma düzeyinin düĢtüğü gözlemlenmiĢtir. Türkçe

öğretmenlerinin sözlük kullanma düzeyi ise oldukça iyidir.

Ortaöğretim alanında sözlük kullanımı ile ilgili araĢtırmaların sınırlı olduğu

görülür. Erdem (2017) tarafından lise öğrencilerinin sözlük kullanım eğilimlerini

incelemek amacıyla yapılan araĢtırmada öğrencilerin sözlükleri sıkıcı ve üzerinde

çalıĢılması zor kitaplar olarak gördüğü ve yaklaĢık %70‟inin metinleri daha iyi

anlamada sözlüklerin katkısının olmadığını düĢündüğü tespit edilmiĢtir.

Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi sahasında hazırlanan yüksek lisans tezlerinde

sözlüklerin bir materyal olarak eğitimde sağlayabileceği faydalar ele alınmıĢtır.

Göktentürk (2016) tarafından hazırlanan “Yabancılara Türkçe Öğretimi Ders

Materyalleri Çok Dilli Bir Sözlük Örneği” adlı yüksek lisans tezinde, yabancılara

Türkçe eğitim veren çeĢitli kuruluĢlardaki öğrenciler üzerinde yapılan araĢtırmalarla

Mukaddimetü‟l Edeb‟in ders kitaplarına yardımcı bir materyal olabileceği tespit

edilmiĢtir. Küçük (2019) tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinde yabancılara Türkçe

(19)

6

öğretiminde kullanılmak üzere çeĢitli kaynaklar taranarak materyal olarak bir sözlük

oluĢturulmuĢtur.

Hazırlanan

sözlüğe

internet

ortamından

(wwww.dictionary.hacettepe.edu.tr

ve

www.

sozluk.hacettepe.edu.tr)

ulaĢılabilmektedir.

Eğitim ve öğretim sürecinde sözlüklerin kullanımı ile ilgili çalıĢmalar taranmıĢ,

iĢlevsel sözlüklerin eğitim ve öğretimde kullanımı veya klasik Türk edebiyatı

eğitiminde sözlüklerin kullanımını inceleyen müstakil bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır.

1.4 Edebiyat Eğitiminde Kelime Öğretimi ve Sözlüklerin Yeri

Edebiyat eğitiminin amaçlarından biri de “çeĢitli çalıĢmalarla öğrencilerin

kelime hazinesini daha da zenginleĢtirmek ve onların öğrendikleri kelimeleri etkin bir

Ģekilde kullanımlarını sağlamaktır” (Güzel, 2006: 100). Edebiyat eğitimi, öğrencinin

ilköğretimden getirdiği kelime hazinesini geliĢtirmeli, kelime hazinesini geliĢtirmede

önemli bir yere sahip olan okuma faaliyetini öğrencinin bir alıĢkanlık hâline getirmesini

sağlamalıdır.

2018 yılında yayımlanan Ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim

Programı‟nda ġiir, Anlatmaya Bağlı Metinler, Tiyatro, Öğretici Metinler konu baĢlıkları

altında yer alan “Metinde geçen kelime ve kelime gruplarının anlamlarını tespit eder.”

kazanımı Ģöyle açıklanmıĢtır: “Öğrencilerin bilmediği kelime ve kelime gruplarının

anlamını metindeki bağlamından hareketle tahmin etmesi ve tahminini kaynaklardan

yararlanarak kontrol etmesi sağlanır” (MEB, 2018: 19). Öğrencinin tahmin ettiği anlamı

kontrol edeceği söz konusu bu kaynakların baĢında sözlükler gelir.

Bir dilin söz varlığını barındıran kaynaklar olan sözlükler, edebî metinlerin

anlaĢılmasında ve kelime hazinesinin sağlıklı olarak geliĢtirilmesinde önemli baĢvuru

kaynaklarıdır. Öğrenciye kelime anlamının öğretmen tarafından söylenmesinin,

Ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim Programı‟nda yer alan “öğrenmeyi

öğrenme” yetkinliğinin öğrenci tarafından kazanılmasına engel olabilir. Bunun yerine

öğrenciye sözlük kullanımının öğretilmesi, sözlük çeĢitlerinin tanıtılması, hangi

kelimeyi hangi sözlükte bulabileceğinin öğretilmesi; öğrencinin öğrenme sürecine aktif

olarak katılmasını sağlar. Bu durumun öğrenmenin kalıcılığını ve kalitesini arttırması

beklenir. Öğretmenin sözlük kullanımı konusunda öğrencilere örnek olması, sınıfa

zaman zaman çeĢitli sözlüklerle gitmesi, seçilen bir kelimenin sözlük anlamını

(20)

7

öğrencilere okutması ve bunun üzerinde öğrencilerin konuĢmasını sağlaması gibi

uygulamaların öğrencilerin sözlük kullanma alıĢkanlığı kazanmalarına yardımcı olması

muhtemeldir.

1.5 Klasik Türk Edebiyatı Eğitimi

Türk edebiyatının her dönemi, millî Ģuurun korunması ve kuĢaktan kuĢağa

aktarılması için ayrı bir önemi haizdir. Karacaoğlan, Yunus Emre, ÂĢık Veysel, Bâkî,

Fuzûlî, Nedim, ġeyh Galib, Yahya Kemal Beyatlı, Faruk Nafiz Çamlıbel, Behçet

Necatigil, daha pek çok Ģair ve yazar Türk edebiyatının ayrı ayrı birer değeridir.

Edebiyat; hiçbir dönemi ve sanat anlayıĢı bir diğerinden ayrılmadan bir bütün

olarak ele alınmalı, incelenmelidir. Bir dönemde etkili olan sanat anlayıĢını tam

manasıyla anlayabilmenin yolu, önceki dönemler hakkında bilgi sahibi olmakla

mümkündür. Cumhuriyet Dönemi Ģairlerinden Sezai Karakoç‟un,

“Gözlerin

Lâle Devrinden bir pencere

Ellerin

Baki'den Nefi'den ġeyh Galib'den

Kucağıma dökülen

Altın leylâk.”

mısralarını anlayabilmek, Bâkî‟yi, Nef‟î‟yi, ġeyh Galib‟i tanımakla mümkün olacaktır.

2018 yılında Millî Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan ve hâlen uygulanan

Ortaöğretim Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim Programı incelendiğinde dönem

merkezli önceki öğretim programlarının aksine tür merkezli bir yaklaĢımın esas alındığı

görülür. Bu yaklaĢımda, belirlenen bir türün dönemlere göre geliĢiminin ve değiĢiminin

takip edilmesi esastır. Kazanımların okuma, yazma ve sözlü iletiĢim olarak üç ana

baĢlıkta toplandığı bu programda edebî metin, edebiyat eğitiminin tam merkezine

yerleĢmiĢ ve dolayısıyla edebî metnin anlaĢılmasına yönelik her türlü eğitim ve öğretim

faaliyeti oldukça önem kazanmıĢtır.

“Türk edebiyatının umumî geliĢimi içinde, nazarî ve estetik esaslarını Ġslâmî

kültürden alarak meydana gelen ve özellikle örnek kabul ettiği Fars edebiyatının her

yönden kuvvetli ve sürekli tesiri altında Ģekillenip belirgin örneklerini vermeye

(21)

8

baĢladığı XIII. yüzyıl sonlarından, XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar, bünyesini sarsıcı

ve zayıflatıcı bir tepki ve değiĢikliğe uğramadan Arapça-Farsça kelimelerin geniĢ

ölçüde yer aldığı bir dille varlığını altı asır sürdürmüĢ bir edebiyat geleneği” (Akün,

1994) olarak tanımlanan divan edebiyatından günümüze pek çok divan, mesnevi ve

mensur eser kalmıĢtır. YaklaĢık altı asır süren bu geleneğin genç kuĢaklara ve günümüz

insanına tanıtılması önem arz etmektedir.

Programda divan edebiyatı ile ilgili kazanım ve çalıĢmalar dokuzuncu ve onuncu

sınıf müfredatında ve genellikle okuma çalıĢmaları arasında yer almıĢtır. 2018-2019

Eğitim-Öğretim Yılı‟ndan itibaren bütün sınıf düzeylerinde uygulanan programda divan

edebiyatı ile ilgili konular, sınıf düzeyleri, konunun bulunduğu ünite ve kazanım alanı

Ģu Ģekildedir:

9. Sınıf/4. Ünite: Masal-Fabl/Okuma/Divan edebiyatından fabl özelliği gösteren bir

mesnevi örneği

9. Sınıf/4. Ünite: Masal-Fabl/Yazma/Seçilen mesnevinin günümüz Türkçesiyle yeniden

yazdırılmasına yönelik çalıĢmalar yaptırılabilir.

9. Sınıf/7. Ünite: Biyografi-Otobiyografi/Okuma/Divan edebiyatından bir tezkire

9. Sınıf/8. Ünite: Mektup-E-Posta/Okuma/Divan edebiyatından bir mektup örneği

10. Sınıf/3. Ünite: ġiir/Okuma/Divan Ģiirinden iki gazel örneği

10. Sınıf/3. Ünite: ġiir/Okuma/Divan Ģiirinden bir kaside örneği

10. Sınıf/3. Ünite: ġiir/Okuma/Divan Ģiirinden bir Ģarkı örneği

10. Sınıf/3. Ünite: ġiir/Sözlü ĠletiĢim/Öğrencilerin bir grubundan divan Ģiiri nazım

biçimlerinden (gazel, kaside, Ģarkı, rubai, terkibibent vb.) oluĢan bir Ģiir dinletisi

hazırlamaları ve sunmaları istenir.

10. Sınıf/9. Ünite: Gezi Yazısı/Okuma/Divan edebiyatından (Evliya Çelebi‟nin

Seyahatname‟sinden) bir gezi yazısı örneği (MEB, 2018).

Divan edebiyatı eğitimiyle ilgili yapılan çalıĢmalara bakılırsa eğitim sürecinde

karĢılaĢılan en büyük sorunlardan biri, metinlerin dilinin okuyucu tarafından

(22)

9

anlaĢılamamasıdır. Metinlerde kullanılan kelimelerin anlamına sözlüklerden ulaĢmak

mümkünse de bu, tek baĢına metinlerin anlaĢılmasını sağlamayacaktır. Zira divan

edebiyatında az sözle çok Ģey anlatmak, anlatılmak isteneni bir beyte sığdırmak, söz

sanatlarını kullanarak maharet göstermek esas olduğu için kelimelerin mecaz anlamlar

kazanması, iki anlama gelecek Ģekilde kullanılması veya kullanıldığı bağlama mahsus

anlam kazanması kaçınılmazdır.

Hâlihazırda liselerde okutulan Türk Dili ve Edebiyatı ders kitapları

incelendiğinde klasik Türk edebiyatı metinlerinin öğrenciler tarafından yeterince

anlaĢılamaması meselesine metinde geçen ve öğrenci tarafından anlaĢılamayacağı

düĢünülen kelime ve kelime gruplarının anlamını metin örneğinin hemen altında

“Metinde Geçen Bazı Kelimeler ve Kelime Grupları” (Öztürk, 2019: 125), (Karaca vd.

2019: 113) baĢlığıyla vermenin çözüm olarak düĢünüldüğü görülür. Ancak bu durum,

öğrencinin sözlük kullanma tecrübe ve alıĢkanlığı edinememesine sebep olabilir.

Öğrenciye kelimelerin anlamlarına ve çeĢitli kavramlarla ilgili açıklamalara

ulaĢabileceği kaynakları tanıtma ve bunların kullanımını öğretmenin ise modern eğitim

anlayıĢına daha uygun bir yöntem olduğu söylenebilir.

Kelimelerin ardında metnin yazıldığı dönemin zihniyeti saklıdır. Klasik Türk

edebiyatı geleneğini yansıtan bir Ģiiri anlamak için bu geleneğin beslendiği Kur‟an-ı

Kerim, hadisler, peygamberler tarihi, Türk ve Fars mitolojisi, astronomi, coğrafya, tarih

gibi pek çok alanda bilgi sahibi olmak ve bu yolda Osmanlı Türkçesi sözlükleri, Farsça

sözlükler, Arapça sözlükler, Kur‟an-ı Kerim meal ve tefsirleri, hadis kitapları, klasik

Türk edebiyatı kavram ve terim sözlükleri, dönemin tarihi ve coğrafyasını anlatan

kaynaklar ve daha pek çok kaynakta araĢtırma yapmak gerekmektedir. ĠĢlevsel sözlük

ve bağlamlı dizin çalıĢmaları, kelimelerin anlamlarını bağlamlarıyla vererek bu alanda

uzman olmayan kiĢilerin iĢini kolaylaĢtıran ve eğitim sürecinde metinlerin anlaĢılmasına

yardımcı olabilecek kaynaklardır.

Klasik Türk edebiyatı alanında yapılan lisansüstü çalıĢmalar incelendiğinde,

Arap harfli metinleri Latin harflerine aktarmayı amaçlayan tenkitli metin neĢri

çalıĢmalarının çalıĢmalar içinde önemli bir yekûn teĢkil ettiği görülür (Aynur, 2007).

“Eski metinler üzerinde yapılacak çalıĢmaları büyük ölçüde „çevriyazıya aktarma‟ iĢi

olarak görmek, eski bir metni yeni harflerle günümüzün insanına okunabilir duruma

getirmek açısında yararlı bir filolojik çalıĢma olsa da konunun uzmanı olmayan kiĢiler

(23)

10

tarafından bu metinlerin anlaĢılabilmesi yönünden hemen hemen hiçbir yararı yoktur”

(Dilçin, 2011: 226). Bu sebeple metinlerin anlaĢılmasına yönelik arayıĢlar sürmüĢ;

klasik Türk edebiyatı metinlerini anlaĢılabilir kılmayı amaçlayan metin Ģerhi, metin

tahlili, dil içi çeviri, manzum dil içi çeviri gibi farklı çalıĢmalar yapılmıĢ ve devam

etmektedir. ĠĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmaları da klasik Türk edebiyatı

metinlerinin daha iyi anlaĢılmasına katkı sağlayabilecek çalıĢma türlerinden biridir.

Ġnternet ve teknolojinin hayatın her anına girmesiyle iĢlevsel sözlük çalıĢmaları da

internet ortamına taĢınmıĢtır. Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel

Sözlüğü (TEBDĠZ) Projesi‟ne ait “http://www.tebdiz.com” internet sitesinden divan

edebiyatı metinlerinde geçen pek çok kelime, kavram ve mazmunun anlamına

ulaĢılabilmektedir.

1.6 ĠĢlevsel Sözlük ve Bağlamlı Dizin Hakkında

Sözlükler, bir dilin kelime hazinesini ortaya koyan ve bir metnin anlaĢılmasında

önemli yere sahip baĢvuru kaynaklarıdır. Tek dilli ve çok dilli sözlük, ansiklopedik

sözlük, terimler sözlüğü, eĢ anlamlı ve karĢıt anlamlı kelime sözlüğü, etimolojik sözlük,

deyim ve atasözleri sözlüğü, argo sözlüğü, tarihî sözlük; sözlük türlerinden bazılarıdır.

“Bağlam” kelimesinin, “Bir dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra

gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen

birim veya birimler bütünü” (TDK, Güncel Türkçe Sözlük) Ģeklindeki açıklaması

incelendiğinde kelimelerin anlam sınırlarının çizilmesinde bağlamın hayli önemli

olduğu fark edilir. Metni oluĢturan birimlerin, birimin geçtiği cümle veya mısralar da

gösterilmek suretiyle, alfabetik olarak sıralanması neticesinde “Bağlamıyla birlikte

sunulan sözcüklerin oluĢturduğu abecesel dizelge” (Vardar, 2002: 34) olarak tanımlanan

bağlamlı dizin elde edilir. Bağlamsal (iĢlevsel) sözlükler, bu birimlere anlam verilerek

hazırlanır. “Bir eserin sözvarlığını en ince anlam farklılıklarına değin ortaya çıkaran

sözlük” (Boz, 2010: 91) Ģeklinde tanımlanan iĢlevsel sözlüklerde kelime sıklıklarının,

kelimenin değiĢik anlamları ve ince mana farklılıkları da gözetilerek verilmesi esastır.

Bu sebeple iĢlevsel sözlük çalıĢmaları özel dikkat gerektiren çalıĢmalardır.

Bağlamlı dizin çalıĢmalarının ilk numuneleri, Ġncil üzerinde yapılan çalıĢmalar

neticesinde verilmiĢtir. Alexander Cruden‟in 1846 yılında Londra‟da ve John Eadie‟nin

1857 yılında Boston‟da yayımladıkları bağlamlı dizin çalıĢmalarını F. P. Dutrion, James

(24)

11

Strong, Newton Thompson ve Raymond Stock tarafından yapılan çalıĢmalar takip eder

(ġenödeyici, 2017).

Dinî metinler üzerinde yapılan bir baĢka bağlamlı dizin çalıĢması ise

Concordance Et Indıces De La Tradıtıon Musulmane (El-Mu„cemü‟l-Müfehres

Li-Elfâzi‟l-Hadîsi‟n-Nebevî)‟dir. “Concordance” ve “el-Muʿcemü‟l-Müfehres” isimleriyle

tanınan bu çalıĢma; Buhârî‟nin el-Câmiu‟s-Sahîh, Müslim‟in Câmiu‟s-Sahîh, Ebû

Dâvûd‟un es-Sünen, Tirmizî‟nin es-Sünen, Nesâî‟nin es-Sünen, Ġbn Mâce‟nin es-Sünen,

Dârimî‟nin es-Sünen, Mâlik‟in el-Muvaṭṭaʾ, Ahmed b. Hanbel‟in el-Müsned adlı hadis

kitaplarının incelenmesine dayanır. 1916 yılında bir heyet tarafından hazırlanmaya

baĢlanan dizin, 1987‟de tamamlanmıĢtır (Hatiboğlu, 2005).

Horace Howard Furness‟in 1875‟te Shakespeare‟nin Ģiirleri ve 1911‟de Albert

Cook‟un Beowulf Destanı için hazırladığı dizinler, edebî metinler üzerinde tespit

edilebilen ilk bağlamlı dizin örnekleridir (ġenödeyici, 2017). Bu çalıĢmaları,

Shakespeare‟nin Ģiirleri ve tiyatroları üzerine yapılan diğer dizin çalıĢmaları ile T. S.

Eliot, John Milton, Samuel Beckett, Virginia Woolf, Proust, Allan Poe gibi yazarların

eserlerine yönelik bağlamlı dizinler izler (Öztürk, 2007), (ġenödeyici, 2011),

(ġenödeyici, 2017). Doğu edebiyatında ise Hâfız Divanı için bir bağlamlı dizin

hazırlanmıĢtır (Öztürk, 2007).

Son zamanlarda Klasik Türk edebiyatı metinleri üzerinde de bağlamlı dizin ve

iĢlevsel sözlük çalıĢmaları yapılmıĢ, yapılmaya devam edilmektedir. “Divan edebiyatı

metinlerinin bağlamlı dizinlerini hazırlama düĢüncesi yeni değildir. Prof. Dr. Günay

Karaağaç‟ın danıĢmanlığında hazırlanan Vasfî Divanı Gramer Ġndeksi, Sarıca Kemal

Divançesi'nin Gramatikal Ġndeksi, Helâkî Divanı Gramer Ġndeksi vb. tezler ilk örnekleri

oluĢturur” (TEBDĠZ). Ancak söz konusu çalıĢmalar, metinleri daha ziyade gramer

açısından incelemeyi amaçlayan çalıĢmalardır. ĠĢlevsel sözlüklerde ise kelimelerin, ince

anlam farklarına bile dikkat edilerek ve anlamı verilen kelimenin hemen altında bağlamı

da gösterilmek suretiyle anlamlandırılması, kelime sıklıklarının tespit edilmesi, Ģairin

söz varlığının ortaya çıkarılması esastır. Furkan Öztürk‟ün 2007 yılında hazırladığı

“Bâkî Divanı Sözlüğü” adlı doktora tezi ile Özer ġenödeyici‟nin 2011 yılında

hazırladığı “Nâilî Divanı Sözlüğü” adlı doktora tezi, bağlamlı dizin ve iĢlevsel sözlük

çalıĢmalarının klasik Türk edebiyatı sahasındaki ilkleri olarak düĢünülebilir.

(25)

12

Bâkî ve Nâilî Divanı için hazırlanan iĢlevsel sözlükler dıĢında lisansüstü çalıĢma

düzeyinde divanlarının sözlükleri hazırlanmıĢ Ģairlerden baĢlıcaları Ģu Ģekilde tespit

edilmiĢtir: Necati Bey, Sükkerî, Edirneli ġevkî, Hayalî Bey, Adlî, Fenayî, Nev‟î, Amrî,

Beliğ Mehmed Emin, Hayretî, TaĢlıcalı Yahya, YeniĢehirli Ġzzet, NâĢid, Mezâkî,

Ereğlili Türabî, Kânî, Çâkerî, Emrî, Mesihî, Mihrî Hatun, Âdile Sultan, Enderunlu

Hasan Yaver, ġeyhülislam Yahya, Bosnalı Sabit, Azizî, Revânî, Muhibbî, Fehim-i

Kadim, Dürrî, Nef‟î, Vasfî, Seyyid Vehbi, Fasih Ahmed. Firâkî‟nin Hüsrev ü ġirin ve

Tutmacı‟nın Gül ü Hüsrev adlı mesnevilerinin de iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizinleri

hazırlanmıĢtır. Ayrıca dinî-tasavvufî Türk edebiyatı geleneği kapsamında

değerlendirilebilecek metinler için de iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmaları

yapılmıĢtır (Yükseköğretim Kurulu BaĢkanlığı, Tez Merkezi).

Teknoloji ve internetin hayatın her safhasına girmesiyle beraber bağlamlı dizin

ve iĢlevsel sözlük çalıĢmaları da yeni bir boyut kazanır. Prof. Dr. Ġsmail Hakkı

Aksoyak‟ın yürüttüğü ve temelleri 2007 yılında hazırlanan “Bâkî Divanı Sözlüğü” ile

atılan Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü (TEBDĠZ)

Projesi sayesinde bağlamlı dizin ve iĢlevsel sözlük çalıĢmalara internet ortamına

taĢınmıĢtır. TEBDĠZ yardımıyla hem iĢlevsel sözlüğü hazırlayan araĢtırmacının hem de

belli kelime, kavram, kalıp ifade ve benzeri birimler üzerinde çalıĢacak araĢtırmacının

iĢi oldukça kolaylaĢmıĢtır. Projeye ait http://www.tebdiz.com sitesine girilerek arama

kutucuğuna istenen kelime veya kavram yazılıp arandığında kelimenin çeĢitli

anlamlarına bağlamıyla beraber eriĢilebilmektedir. Kelimenin tarihî süreçteki geliĢim ve

değiĢimi, anlam daralması, anlam geniĢlemesi, anlam kötüleĢmesi, anlam iyileĢmesi

gibi anlam olayları tespit edilebilmektedir. Duruma klasik Türk edebiyatı açısından

bakmak gerekirse Ģairlerinin kelime ve mazmun dünyaları arasındaki ortaklık ve

farklılıklar görülebilmekte, Ģairlerin kelimeler için çizdiği anlam dairesine daha rahat

nüfuz edilebilmektedir. Sistemin bağlamlı dizin ve iĢlevsel sözlük hazırlayan

araĢtırmacı için sağladığı bir kolaylık ise araĢtırmacının, sisteme anlam girerken aynı

kelimenin benzer metinlerde geçen kullanımlarını seri ve toplu bir Ģekilde

görebilmesidir. Sistemde metin iĢleyen araĢtırmacı veya sistemde kelime arayan

herhangi bir kiĢi, incelediği kelimeye verilen anlamda hata olduğunu düĢünürse “hata

bildir” düğmesine basarak ilgili metni iĢleyen kiĢiye durumu bildirebilmekte ve bu

durum da hata payını en aza indirmek hususunda sisteme katkı sağlamaktadır.

(26)

13

TEBDĠZ Projesi‟ne yüksek lisans ve doktora tezleriyle de katkı sağlanmıĢ ve

hâlihazırda, klasik Türk edebiyatı baĢta olmak üzere âĢık edebiyatı, dinî-tasavvufî Türk

edebiyatı gibi sahaların mahsulleri olan edebî metinler ile Çağatay, Harezm-Kıpçak,

Eski Uygur Türkçesiyle kaleme alınmıĢ eserler sisteme iĢlenmektedir. Projenin nihaî

amacı, Türkçenin tarihî bir sözlüğünü tanıklarıyla beraber ortaya koymaktır.

TEBDĠZ Projesi kapsamında taranan divanlardan baĢlıcaları Ģunlardır: Adlî

Divanı, Adnî Divanı, Âgehî Divanı, Ahmed-i Dai Divanı, Avnî Divanı, Antepli Aynî

Divanı, Azmizade Hâletî Divanı, Azizî, ġeyhülislam Bahayî Divanı, Bağdatlı Ruhî

Divanı, Beliğ Mehmed Emin Divanı, Bosnalı Sabit Divanı, Baki Divanı, Cevrî Divanı,

Çâkerî Divanı, Dehhanî Divanı, Dürrî Divanı, Emrî Divanı, Enderunlu Vasıf Divanı,

Esrar Dede Divanı, Fehim-i Kadim Divanı, Fennî Divanı, Ferrî Divanı, Fuzûlî Divanı,

Gelibolulu Ali Divanı, Hayretî Divanı, Helakî Divanı, Keçecizade Ġzzet Molla Divanı,

Koca Ragıb PaĢa Divanı, Mesihî Divanı, Muhibbî Divanı, Nâbî Divanı, Nâilî Divanı,

Necâtî Bey Divanı, Nedim-i Kadim Divanı, Nef‟î Divanı, Nev‟îzâde Atâyî Divanı,

Nev‟î Divanı, NeĢâtî Divanı, NeĢ‟et Divanı, Osmanzâde Tâ‟ib Divanı, Sebzî Divanı,

Seyyid Vehbi Divanı, Sükkerî Divanı, Sünbülzâde Vehbî Divanı, Sürûrî Divanı, ġeyhî

Divanı, ġeref Hanım Divanı, ġeyh Gâlib Divanı, ġeyhülislam Yahya Divanı, Tâcizâde

Câfer Çelebi Divanı, TaĢlıcalı Yahya Divanı, Usûlî Divanı, Vasfî Divanı, Zâtî Divanı.

Divanların yanı sıra mesnevi, tezkire, nazire ve Ģiir mecmuaları gibi eserler de sisteme

iĢlenmektedir (TEBDĠZ, “Sistemde Taranan Eserler”).

1.7 Klasik Türk Edebiyatı Materyali Olarak ĠĢlevsel Sözlükler

Öğretim ortamlarında sıkça baĢvurulan materyal, “Yazılı, sözlü, görüntülü,

kaydedilmiĢ her türlü belge” (TDK Güncel Türkçe Sözlük) olarak tanımlanabilir.

Materyaller bilgi aktarımında yardımcı unsur olarak kullanılabileceği gibi öğrenme

doğrudan materyal üzerinden de gerçekleĢebilir.

Materyaller, eğitim ve öğretimde belirlenen hedef ve kazanımlara ulaĢmayı

kolaylaĢtırıcı desteklerdir. Bütün derslerde olduğu gibi Türk Dili ve Edebiyatı dersinde

de materyallere baĢvurmak kaçınılmazdır. Ders kitapları, videolar, okuma kitapları,

edebiyat tarihi kitapları, ansiklopediler, sözlükler, imla kılavuzları, çalıĢma yaprakları,

resimler, grafikler, Ģemalar, kavram haritaları, internetten eriĢilebilecek dokümanlar,

bilgisayar yazılımları kısacası “öğrencinin dil bilgisi ve deneyimini arttıracak her türlü

Ģey” (Tomlinson, 2012:2; Akt.: Gün, 2018: 165) Türk Dili ve Edebiyatı dersinde

(27)

14

materyal olarak kullanılabilir. Klasik Türk edebiyatı metinleri için hazırlanan iĢlevsel

sözlükler de klasik Türk edebiyatı öğretiminde kullanılabilecek materyallerdir.

Türk dili ve edebiyatı eğitim ve öğretim faaliyetlerinin temelinde edebî metin

vardır. Edebî metinden hareketle dönemin özelliklerine ulaĢmak ve metinler üzerinden

dil bilgisi çalıĢmaları yapmak, son dönemlerde uygulanan öğretim programlarında

benimsenen yaklaĢımlardır. Klasik Türk edebiyatı eğitimi esnasında karĢılaĢılan önemli

sorunlardan biri, öğrencinin metinlerin kelime kadrosuna ve dönemin zihniyetine

yabancı olmasıdır (Mengi, 2006), (Aydemir, 2006). Bu durum da metinlerin öğrenci

tarafından anlaĢılmasını zorlaĢtırmaktadır. ĠĢlevsel sözlükler, kelime ve kavramların

anlamını bağlamlarıyla beraber ince mana farklarına değin veren materyallerdir.

Klasik Türk edebiyatı metinleri için hazırlanmıĢ iĢlevsel sözlük çalıĢmaları

TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü) Projesi

kapsamında internet ortamına taĢınmıĢtır. “www.tebdiz.com” internet sitesinden klasik

Türk edebiyatı metinlerinde geçen pek çok kelimenin anlamlarına bağlamlarıyla beraber

ulaĢılabilmektedir. Ayrıca lisansüstü çalıĢmalar olarak hazırlanmıĢ iĢlevsel sözlüklere

“https://tez.yok.gov.tr” adresinden eriĢilebilmektedir. Bilgiye ulaĢmanın kolaylaĢması

ile doğru bilginin elde edileceği güvenilir kaynakları ayırt etmenin önem kazandığı

günümüzde konunun uzmanlarınca hazırlanan iĢlevsel sözlükler, eğitim ve öğretim

faaliyetlerinde kullanılabilecek materyallerdir.

Yapılan bir araĢtırmada zaman sabit olmak Ģartıyla “insanlar,

-Okuduklarının %10‟unu,

- ĠĢittiklerinin %20'sini,

-Gördüklerinin %30'unu,

-Görüp iĢittiklerinin %50'sini,

-Söylediklerinin %70'ini,

-Yapıp söylediklerinin de %90'ını hatırlamaktadırlar” (Çilenti, 1988; Akt.: Kaya, 2006:

28).

(28)

15

ġekil 1.1. Edgar Dale‟nin YaĢantı Konisi

Bahsedilen araĢtırmanın sonucu ve ġekil 1.1.‟de gösterilen, Edgar Dale‟ye ait

yaĢantı konisi (Çilenti, 1988; Akt. Kaya, 2006:17) incelendiğinde öğrencinin öğretim

sürecine aktif olarak katılmasının, öğrenmenin niteliğini ve kalıcılığını arttırdığı

sonucuna ulaĢılabilir. “Öğretim materyali, öğrenciye alıĢtırma ve uygulama imkânı

sunmalıdır” (Yanpar Yelken, 2017: 122). Buradan hareketle öğrenciye metinde geçen

kelimenin anlamını ders öğretmeninin söylemesi, kelime öğrenimin kalıcı olmasına

engel olacaktır. Öğrenci, eğer metinde geçen kelimenin anlamına kendisi sözlüklerden

ve özel bir sözlük çeĢidi olan iĢlevsel sözlüklerden ulaĢırsa öğrenmenin kalıcı olması

beklenir. Böylece öğretmen, modern eğitimin bir gereği olarak, öğrenciye bilgiye

ulaĢma yolunda rehberlik etmiĢ olur.

Teknoloji, hayatın her anında kullanıldığı gibi günümüzde eğitim sürecinde ve

öğrenme ortamlarında da sıklıkla kullanılmaktadır. Eğitim teknolojisi, eğitim

sürecindeki öğrencilerin tamamının belirlenen hedefe ulaĢmasını amaçlar. Eğitim

teknolojileri ve öğretim materyalleri çok sayıda bilginin iĢlenerek öğrencinin

kullanımına hazır hâle getirilmesini sağlar. Materyal hazırlama sürecinde teknolojiden

faydalanmak, materyalin güncellenmesine imkân tanır. “Öğretim materyalleri mümkün

(29)

16

olduğunca teknoloji ile uyumlu hazırlanmalıdır” (Yanpar Yelken, 2017: 122). ĠĢlevsel

sözlükler, TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü)

Projesi ile internete taĢınmıĢ, “Z kuĢağı” olarak adlandırılan ve teknolojiyi iyi bilen,

sıkça kullanan günümüz öğrencilerine hitap edebilecek bir öğrenme kaynağı hâline

gelmiĢtir. Bu sayede öğrenciler, kendi öğrenme hızlarına göre öğrenme imkânı

bulabilecektir.

Öğretim sürecinde kullanılan materyaller, öğrencinin öğretmen olmadan da

eriĢip kullanabileceği türden hazırlanmalıdır. “Materyaller sadece öğretmenin rahatlıkla

kullanabildiği türden değil öğrencilerin de kullanabileceği düzeyde basit olmalıdır”

(Yanpar Yelken, 2017: 123). Öğretmen olmadan kullanılamayan materyaller,

öğrencinin bağımsız hareket etme kabiliyetini sınırlayacak, öğrenmeyi ders saatlerine

hapsedecektir. TEBDĠZ Projesi‟ne ait internet sitesine kolayca eriĢilip istenen kelime

hakkında bilgiye rahatlıkla ulaĢılabilmektedir. Öğretmenin siteyi tanıtarak sitenin nasıl

kullanılacağı konusunda rehberlik etmesi yeterlidir. Öğrenci, iĢlevsel sözlükler

sayesinde ders saatleri dıĢında da araĢtırma ve uygulama imkânı bulacak; öğrenme

sadece ders saatleriyle sınırlandırılmayacaktır.

Klasik Türk edebiyatı materyalleri olarak iĢlevsel sözlüklerin eğitim ve öğretim

sürecinde sağlayabileceği fayda ve kolaylıklar Ģöylece sıralanabilir:

1. ĠĢlevsel sözlükler sayesinde öğrenci, klasik Türk edebiyatı geleneği ve zihniyetini

yakından tanıma imkânı bulacaktır. Ders kitabında yer alan metinlerle yetinmeyip yeni

metinler de inceleyebilecektir. Klasik Türk edebiyatı metinlerinde benzer kelime

kadrosunun kullanıldığı düĢünülürse öğrencinin bir metindeki kelime öğrenimleri, diğer

metinler üzerinde yapacağı çalıĢmalarda ona ön öğrenmeler sağlayabilir.

2. ĠĢlevsel sözlükler, klasik Türk edebiyatı metinlerinin mümkün olduğunca doğru

anlaĢılmasını sağlar. Söz konusu metinlerde kelimenin mecaz anlam kazanması, iki

farklı anlama gelecek Ģekilde kullanılması, bağlama özgü manalar kazanması

mümkündür. ĠĢlevsel sözlükler, kelimelerin anlamlarını bağlamlarıyla ortaya koyarak

yanlıĢ anlaĢılmaları aza indirir.

3. ĠĢlevsel sözlükler öğrencinin süreçte aktif olarak rol almasını sağlayarak Türk Dili ve

Edebiyatı derslerini daha ilgi çekici hâle getirebilir.

(30)

17

4. ĠĢlevsel sözlükler ile klasik Türk edebiyatı hakkında öğrencilerin ön yargıları

giderilebilecektir. Bir metni kendi baĢına anlamlandırabilen öğrencinin baĢarmanın

hazzına vararak klasik Türk edebiyatına ilgi göstermesi ve öğrencide ön yargının, yerini

öz güvene bırakması muhtemeldir.

5. ĠĢlevsel sözlükleri aktif olarak kullanan bir öğrencinin kelime hazinesi geliĢecektir.

Bu durum öğrencinin kendini sözlü ve yazılı olarak düzgün ve etkili ifade etmesinde

ona katkı sağlar.

6. Öğrenci, iĢlevsel sözlükler sayesinde bir kelimenin farklı anlamlarına, zaman içinde

yaĢadığı serüvene Ģahit olabilecektir. Bu durum, öğrencinin dil bilincinin artmasına ve

düĢünce dünyasının geliĢmesine katkı sağlayabilir.

7. Öğrenci, bir kelimeyi ararken diğer kelimelerin anlamını da görerek farkında

olmadan bunları da öğrenebilir.

8. Klasik Türk edebiyatı; didaktik-ahlakî mesnevileri, hikemî tarzda yazılmıĢ gazelleri,

pendnameleriyle değerler eğitimi açısından bir hazinedir. ĠĢlevsel sözlükler, klasik Türk

edebiyatı metinlerinin değerler eğitimi sürecinde aktif olarak kullanılmasına imkân

sağlayabilir.

9. ĠĢlevsel sözlükler, biliĢsel ve duyuĢsal alandaki öğrenmelere katkı sağlar. Metni iyi

anlayan öğrenci metnin yazıldığı dönem, tür ve Ģekille ilgili çıkarımlarda bulunarak bazı

teorik edebiyat bilgilerini öğrenebilir. Metnin edebî değerini anlayan öğrencide güzel,

estetik olanı seçerek buna yönelme melekesi geliĢebilir.

10. ĠĢlevsel sözlükleri kullanarak klasik Türk edebiyatı metinlerinin dünyasına nüfuz

eden öğrenci Osmanlı Devleti‟nin tarihî ve siyasî olayları, düĢünce dünyası, toplum

yapısı gibi pek çok konu hakkında da bilgi sahibi olabilir. Böylece öğrencinin Türk Dili

ve Edebiyatı dersindeki öğrenmelerinin Tarih, Sosyoloji gibi derslerdeki öğrenmelerine

kolaylık ve katkı sağlaması beklenir.

11. ĠĢlevsel sözlükler, zaman ve emekten tasarruf sağlar. Klasik Türk edebiyatı metnine

ait bir iĢlevsel sözlük hazırlanırken Osmanlı Türkçesi sözlükleri, Farsça ve Arapça

sözlükler, Kur‟an-ı Kerim tefsir ve mealleri, tasavvuf terimleri sözlükleri, klasik Türk

edebiyatı kavram ve terim sözlükleri, tarama ve derleme sözlükleri, ansiklopediler ve

klasik Türk edebiyatıyla ilgili baĢka kitap ve makalelerden faydalanılmaktadır.

(31)

18

12. ĠĢlevsel sözlüklerle bilgiye ulaĢan öğrencinin problem çözme becerisi geliĢir.

Öğrenciler arasında gruplar oluĢturarak iĢlevsel sözlükler kullanılarak onlara

yaptırılacak çalıĢmalar öğrencilerin paylaĢımcılığının artmasına ve grupla çalıĢma

becerilerinin geliĢmesine katkı sağlayabilir.

13. ĠĢlevsel sözlükler hayat boyu öğrenmeye katkı sağlar. ĠĢlevsel sözlükler sayesinde

klasik Türk edebiyatı metin hazinesinin kapısı ilköğretimden ortaöğretim öğrencilerine,

örgün eğitimden yaygın eğitim öğrencilerine, üniversite öğrencilerine, her yaĢta

bireylere, araĢtırmacılara açılacaktır.

1.8 Ferrî Mehmed Efendi Hayatı, Edebî KiĢiliği ve Eserleri

Bu bölümde çalıĢma kapsamında Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini

hazırlanan Ferrî Mehmed Efendi‟nin yaĢadığı yüzyılın genel durumu, hayatı, edebî

kiĢiliği ve eserlerine değinilecektir.

1.8.1 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Genel Siyasî ve Edebî Manzara

18. yüzyıl, Osmanlı Devleti‟nde isyanlar, kargaĢa, savaĢlar ve ekonomik

buhranların hâkim olduğu bir dönemdir. Devletin kötü gidiĢatına çareler aranmıĢ;

ekonomik, askerî, siyasî alanda ıslahatlar yapılmıĢsa da devletin kaçınılmaz sona doğru

gidiĢi engellenememiĢtir.

“Osmanlıların baĢarısız Viyana KuĢatması ardından Avusturya, Lehistan,

Venedik‟in oluĢturduğu ve 1695‟te Rusya‟nın da katıldığı müttefik kuvvetler karĢısında

değiĢik cephelerde yaptıkları mücadelelere son veren Karlofça AntlaĢması Osmanlı

tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilir” (Özcan, 2001). 1699 yılında imzalanan

bu antlaĢmadan sonra Osmanlı Devleti‟nde toprak kayıpları giderek artmıĢ, gerileme

dönemi baĢlamıĢtır.

1718 yılında imzalanan Pasarofça AntlaĢması ile baĢlayıp 1730 Patrona Halil

Ġsyanı ile sona eren dönem, Yahya Kemal Beyatlı tarafından Lale Devri olarak

adlandırılmıĢ ve bu adlandırma tarihçi Ahmet Refik Altınay‟ın dönemi anlatan eserine

“Lale Devri” adını vermesinin de tesiriyle zamanla kabul görmüĢtür (Banarlı, 1960).

Zevk, eğlence ve ihtiĢam devri olarak tavsif edilebilecek bu dönem, her türlü sanat

dalında etkisini göstermiĢtir. “Sanat ve edebiyattan hoĢlanan Veziriazam NevĢehirli

Damat Ġbrahim PaĢa dönemin ünlü Ģair, musikiĢinas ve sanatkârlarını etrafına

(32)

19

toplamıĢtır. Edebiyatın temsilcisi olan Nedim, Lâle Devri‟nin özellikle eğlenceye bakan

safhasını Ģiirlerinde yansıtmıĢtır” (Özcan, 2003).

18. asır, Osmanlı Devleti‟nde pek çok Ģairin yetiĢtiği, hayli divan ve mesnevinin

vücuda getirildiği bir dönemdir. “Kaynaklarda „Ģiir ve Ģair asrı‟ olarak kabul edilmiĢtir”

(Horata, 2018: 431). Ancak dönemde yetiĢen pek çok Ģair, kendine has bir üslup ortaya

koyamayıp geleneğin tekrarından öteye geçememiĢtir. Bâkî, ġeyhülislam Yahya,

Bahâyî gibi Ģairlerden süzülüp bu asra kadar gelen kadim tarzı mahallîlikle yoğurup

adıyla anılan “Nedimane tarz”ı ortaya koyan Nedim (1681?-1730) ile Sebk-i Hindî

üslubunu yansıtan manzumeleri ihtiva eden Divan‟ını henüz yirmi dört yaĢındayken

tertip eden ve Hüsn ü AĢk adlı özgün ve ince hayallere sahip mesneviyi yazan ġeyh

Galib (1757-1799), dönemin parlayan iki yıldızıdır.

Kendileri de birer Ģair olan Koca Ragıp PaĢa ve Hoca NeĢ‟et‟in konakları

dönemin edebiyat dünyasının nabzının attığı yerlerdir. “Hanif, ġeyh Galib, Nayab,

MüĢtak Baba, Beylikçi Ġzzet, Pertev, Vakanüvis Amir, Ali Efendi, Arif Mehmed, Niyaz,

Ferrî gibi Ģairler Hoca NeĢ‟et‟in evindeki derslerin müdavimlerindendir” (Horata, 2018:

433).

Dönemin padiĢahlarından III. Ahmet “Necib ve Ahmed”, I. Mahmud “Sebkatî”,

III. Mustafa “Cihangir”, III. Selim “Ġlhamî” mahlaslarıyla Ģiirler yazmıĢlardır.

Arpaeminizâde Sâmî, Osmanzâde Tâib, Seyyid Vehbi, Kâmî, Nahîfî, Ġsmail Beliğ,

HaĢmet, Koca Ragıp PaĢa, Fıtnat Hanım, Neylî, Sünbülzade Vehbi, Hoca NeĢ‟et, Ġzzet

PaĢa, Enderunlu Fazıl, Dürrî, Nazîm Yahya, Nevres-i Kadîm, Esrar Dede, Hâzık, Sürurî

bu dönemde yetiĢmiĢ Ģairlerden bazılarıdır. Kânî, Giritli Aziz Efendi, ġeyhî Mehmed

Efendi, Hafız Hüseyin Ayvansarayî, Silahdarzade Mehmed Emin, Safayî ve Sâlim ise

nesir türünde eserler vermiĢtir (Horata, 2018), (Mengi, 2010).

1.8.2 Ferrî Mehmed Efendi’nin Hayatı

Asıl adı Mehmed olan Ģair, 1756 (h. 1170)‟da bugün Bulgaristan sınırları içinde

yer alan Filibe‟ye bağlı Tatarpazarı Ģehrindendir. Hayatıyla ilgili sınırlı bilginin kaynağı

tezkireler ve Divan‟ında yer alan mukaddimedir.

Ferrî‟nin, konağı 18. yüzyılın önemli edebî mahfillerinden olan Hoca NeĢ‟et‟in

talebesi olduğu kaynaklarda geçmektedir (Arif Hikmet, 2014), (Tuman, 2001). “Hoca

(33)

20

NeĢ‟et‟in Fars dili ve edebiyatı okuttuğu göz önüne alınırsa Ģairin bu konularda eğitim

gördüğü söylenebilir” (Kırbıyık, 1994: V).

ġairin mültezim olduğu Sicill-i Osmanî (Mehmed Süreyya, 1996) adlı eser ile

Silahdarzade (Silahdarzade Mehmed Emin, 2018) ve ġefkat (ġefkat-i Bağdadî, 2017)

Tezkirelerinde kayıtlıdır. Defter-i hakanî ve beylik odasında çeĢitli memuriyetler ifa

ettiği, divan kâtipliği ve mektupçuluk vazifelerinde bulunduğu Divan‟ının

mukaddimesinden öğrenilmektedir (Ferrî, Divan). “Ferrî Mehmed Efendi, Divan‟ını

otuz yaĢında iken, 1785-1786 (h. 1200) yılında tertip etmiĢtir” (Ġnal, 1999: 626). ġair,

1805 (h. 1220) senesinde Filibe civarında vergi toplarken öldürülmüĢtür.

Tuhfe-i Nailî (Tuman, 2001) adlı eserde Ferrî mahlaslı iki farklı Ģairden

bahsedilse de Kırbıyık‟a göre bu iki Ģair aynı kiĢidir ve Ferrî mahlasıyla Ģiir yazan tek

bir Ģair tespit edilmiĢtir (Kırbıyık, 1994: VI).

1.8.3 Ferrî Mehmed Efendi’nin Edebî KiĢiliği

Ferrî‟nin edebî kiĢiliği hakkında tezkirelerde verilen bilgiler oldukça sathîdir.

Kimi kaynaklarda “pest-rütbe divanı” (Arif Hikmet, 2014: 114) olduğundan söz

edilirken kimi kaynaklarda “mültezim olduğu hâlde Ģair-i mahir (usta, maharetli Ģair)

geçinen eĢhasın (kiĢilerin) pek çoğundan daha güzel sözler söylediği” (Ġnal, 1999: 627)

fikri dile getirilmiĢtir.

Ferrî, Divan‟ında Ģiir ve inĢa türünde eserler verdiğinden bahseder:

“Ġki âb-ı revândur Ģi‟r ile inĢâ-yı pâkîzem

Fesâhatla belâgat semtine cârî cihân üzre” (K. 7/ 43)

(Temiz, hakiki Ģiir ve inĢam; dünya üzerinde fesahat ve belagat semtine akan iki

akarsu gibidir.)

Divan, müstakil bir yazmada bulunan iki tarih manzumesi, Divan‟ın

nüshalarından birinde bulunan “Hikâye-i Manzume El-Mulakkab Bi-Mekr-i Acib” adlı

mesnevi Ferrî‟nin Ģiir türünde eserleridir. ġair, Divan‟ındaki bir gazelini “ġerh-i Gazel-i

Ferrî” baĢlıklı metinde Ģerh etmiĢtir (Kırbıyık, 2000b). Ayrıca iki tarih manzumesini

ihtiva eden yazmada bu manzumelerden ikincisini izah etmiĢtir (Kırbıyık, 2000a).

Referanslar

Benzer Belgeler

Maruz Kalınan Davranış Tipi Bu Davranışa Maruz Kalan Kadın Akademisyen Sayısı Bu Davranışa Maruz Kalan Toplam Akademisyen İçindeki Yüzdesi Toplam Yıldırmaya

Projenin amacı, içten yanmalı ve turboşarj olan motorlarda motora giden havanın ara soğutuculara ek termoelektrik modülleri kullanılan bir sistem yardımı ile soğutu-

MTĠDS UYGULAMASI TANITIM, KURULUM VE KULLANIM ĠġLEMLERĠ Kodlarından yukarıda kısaca alıntı yapılan, Mobil Türk ĠĢaret Dili Sözlüğü (MTĠDs 2011.v.1.1)

這幾年在台灣,衛生主管機關、關懷弱勢族群團體、牙醫界及相關機構,對

ABSTRACT: A rapid, accurate and reliable reversed-phase high-performance liquid chromatographic (HPLC) method for the determination of naproxen and its photodegradation products

Bu çalışmada sosyal paylaşım ağlarının, işbirlikli öğrenmeyi desteklediğini, değişen top- lumsal yapı ve yaşam biçimi neticesinde ortaya çıkan bu

Toplumumuz- daki kültür uyumsuzlukları, yabancılaşma, sorum­ luluk ve mutluluk üstüne -paylaşılsın paylaşılma­ sın- ciddiye alınıp tartışılması gerekli şeyler

Anadolu Selçukluları zamanında, aynen Büyük Selçuklular döne- minde olduğu gibi yukarıda zikredilen dillerden Farsça hem resmî belge dili hem de edebî dil olarak