T.C.
NECMETTĠN ERBAKAN ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
KLASĠK TÜRK EDEBĠYATI MATERYALĠ OLARAK ĠġLEVSEL SÖZLÜKLER
VE FERRÎ DĠVANI ÖRNEĞĠ
Cihan ĠNER
DanıĢman
Prof. Dr.Mehmet KIRBIYIK
ii
ÖN SÖZ
Toplumlara millet vasfı kazandıran hususlardan biri, ortak kültür hafızasıdır. Dil
ve edebiyat, söz konusu ortak kültür hafızasını oluĢturan önemli unsurlardandır. Milleti
meydana getiren her bir fert sevincinden ve kederinden bahsederken, bir Ģair veya yazar
kazanılan savaĢın verdiği coĢkuyu anlatırken, bir fetihten söz ederken, Ģenlik havasında
geçen bir bayram sabahını anlatırken, insanların bir manzara karĢısındaki hislerine
tercüman olurken dil ve edebiyattan faydalanır. Bu bakımdan dil ve edebiyat
birikiminin gelecek kuĢaklara aktarılması önem arz etmektedir. Türk kültür ve edebiyat
tarihinde önemli bir yere sahip klasik Türk edebiyatı geleneği bünyesinde verilen
eserlerin daha iyi anlaĢılabilmesi için yapılan çalıĢmalardan biri de iĢlevsel sözlük ve
bağlamlı dizin çalıĢmalarıdır. Bu çalıĢmayla iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin
çalıĢmalarının eğitim ve öğretim sürecinde bir materyal olarak değerlendirilmesi
amaçlanarak 18. asır divan Ģairi Ferrî‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini
hazırlanmıĢtır.
ÇalıĢma; giriĢ, üç bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluĢmaktadır. GiriĢte
araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden bahsedilmiĢtir. Birinci
bölüm olan kuramsal çerçeve bölümünde edebiyat ve eğitim, kelime hazinesi,
sözlüklerin eğitim sürecinde kullanımı ve iĢlevsel sözlüklerin tarihî geliĢimi konuları
incelenmiĢ; TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü)
Projesi tanıtılmıĢtır. ĠĢlevsel sözlüklerin bir materyal olarak klasik Türk edebiyatında
sağlayabileceği faydalar ele alındıktan sonra Ferrî Mehmed Efendi‟nin hayatı, edebî
kiĢiliği ve eserlerine değinilmiĢtir. Ġkinci bölümde çalıĢmada takip edilen yöntemle ilgili
açıklamalara yer verilmiĢtir. Üçüncü bölümde, bulgular ve yorum bölümünde Ferrî
Divanı‟nın iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini verildikten sonra iĢlevsel sözlüklerin
kullanılabileceği etkinlik önerileri sunulmuĢtur. Sonuç bölümünde ise çalıĢmayla
ulaĢılan sonuçlar ve önerilere yer verilmiĢtir.
ÇalıĢmamızın her bir basamağında bana tecrübe ve birikimiyle yol gösteren,
insaniyetini ve iyi niyetini hep hissettiğim, çalıĢmaya baĢladığım ilk günden bugüne dek
karĢılaĢtığım her türlü müĢkülü çözmede bana zaman ayıran, Ferrî Divanı‟nın metnini
yeniden gözden geçiren kıymetli hocam ve danıĢmanım Prof. Dr. Mehmet KIRBIYIK‟a
kalbî teĢekkürlerimi arz ederim. TEBDĠZ Projesi‟nin yürütücüsü Prof. Dr. Ġsmail Hakkı
AKSOYAK‟a, çalıĢmamıza tavsiyeleriyle katkılar sağlayan Prof. Dr. Semra TUNÇ ve
iii
Dr. Öğr. Üyesi Serdar DERMAN‟a teĢekkürlerimi takdim ederim. Ayrıca eğitim
hayatımı Türk dili ve edebiyatı yönünde sürdürmeyi kararlaĢtırdığım ilk günden beri
yanımda olan aileme, ümit verici telkinleriyle desteğini her daim gösteren eĢime
teĢekkür ederim.
Cihan ĠNER
KONYA- 2020
iv
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖN SÖZ ... ĠĠ
ĠÇĠNDEKĠLER ... ĠV
TEZ KABUL SAYFASI ... VĠ
TEZ ÇALIġMASI ORĠJĠNALLĠK RAPORU ... VĠĠ
BĠLĠMSEL ETĠK BEYANNAMESĠ ... VĠĠĠ
KISALTMALAR ... ĠX
ġEKĠLLER ... XĠĠ
ÖZET ... XĠĠĠ
ABSTRACT ... XĠV
GĠRĠġ ... 1
AraĢtırmanın Konusu ... 1
AraĢtırmanın Amacı ... 1
Problem Durumu ... 1
AraĢtırmanın Önemi... 1
1 KURAMSAL ÇERÇEVE ... 3
1.1 Edebiyat ve Eğitim ... 3
1.2 Kelime Hazinesi ve Önemi ... 4
1.3 Sözlüklerin Eğitim ve Öğretim Sürecinde Kullanımıyla Ġlgili AraĢtırmalar ... 5
1.4 Edebiyat Eğitiminde Kelime Öğretimi ve Sözlüklerin Yeri ... 6
1.5 Klasik Türk Edebiyatı Eğitimi ... 7
1.6 ĠĢlevsel Sözlük ve Bağlamlı Dizin Hakkında ... 10
1.7 Klasik Türk Edebiyatı Materyali Olarak ĠĢlevsel Sözlükler ... 13
1.8 Ferrî Mehmed Efendi Hayatı, Edebî KiĢiliği ve Eserleri ... 18
1.8.1 18. Yüzyılda Osmanlı Devleti‟nde Genel Siyasî ve Edebî Manzara ... 18
1.8.2 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Hayatı ... 19
1.8.3 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Edebî KiĢiliği ... 20
1.8.4 Ferrî Mehmed Efendi‟nin Eserleri ... 22
2 YÖNTEM ... 24
2.1 AraĢtırmanın Modeli ... 24
2.2 ÇalıĢma Materyali ... 24
2.3 Verilerin Toplanması ... 24
2.4 Verilerin Analizi ... 25
Sözlükle Ġlgili Açıklamalar ... 26
v
3.1. FERRÎ DĠVANI ĠġLEVSEL SÖZLÜĞÜ VE BAĞLAMLI DĠZĠNĠ ... 27
3.2 ĠġLEVSEL SÖZLÜĞÜN KULLANILABĠLECEĞĠ ETKĠNLĠK ÖNERĠLERĠ
... 1132
Etkinlik 1 ... 1132
Etkinlik 2 ... 1133
Etkinlik 3 ... 1134
Etkinlik 4 ... 1135
Etkinlik 5 ... 1136
Etkinlik 6 ... 1137
Etkinlik 7 ... 1138
SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 1141
KAYNAKÇA ... 1142
A-GENEL KAYNAKÇA ... 1142
B-SÖZLÜK BÖLÜMÜ KAYNAKÇASI ... 1146
ÖZGEÇMĠġ ... 1151
ix
KISALTMALAR
ADġS: Ansiklopedik Divan ġiiri Sözlüğü
Akt.: Aktaran
BK: Burhan-ı Katı
bk.: Bakınız
C: Cilt
DBĠA: Dünden Bugüne Ġstanbul Ansiklopedisi
DĠBKK: T.C. Diyanet ĠĢleri BaĢkanlığı Kur‟an-ı Kerim Meali
EĠKS: Edebiyatımızda Ġslamî Kaynaklı Sözler
E. T.: EriĢim Tarihi
ETEM: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve Ġzahı
FZ: Ferheng-i Ziya
G.: Gazel
GT: Google Translate
Haz.: Hazırlayan
K.: Kaside
KA: Kamusu‟l-Alam
KO: Kamus-ı Osmanî
KT: Kamus-ı Türkî
KZ: KeĢfü‟z-Zünun
LO: Lehçe-i Osmanî
x
MBTS: Misalli Büyük Türkçe Sözlük
md.: Madde
MEB: Millî Eğitim Bakanlığı
OġK: Osmanlı ġiiri Kılavuzu
OTAL: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat
OTDTS: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü
OTS: Osmanlı Türkçesi Sözlüğü
OYA: Osmanlı Yer Adları
ÖTS: Ötüken Türkçe Sözlük
Tah.: Tahmis
Tar.: Tarih
TB: Terkib-bend
TBAS: Tanıklarıyla Büyük Argo Sözlüğü
TDKADS: Türk Dil Kurumu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü
TDKDS: Türk Dil Kurumu Derleme Sözlüğü
TDKGTS: Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük
TDKTS: Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü
TDVĠA: Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi
TEBDĠZ: Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü
TEĠS: Türk Edebiyatı Ġsimler Sözlüğü
xi
TMKTA: Türk Musikisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi
TTA: Türkiye Türkçesinde Atasözleri
TTDS: Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü
TÜ: Tabakatü‟l-Ümem
vb.: Ve benzeri
vd.: Ve diğerleri
xii
ġEKĠLLER
xiii
ÖZET
Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı
Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi
KLASĠK TÜRK EDEBĠYATI MATERYALĠ OLARAK ĠġLEVSEL SÖZLÜKLER VE
FERRÎ DĠVANI ÖRNEĞĠ
Cihan ĠNER
Klasik Türk edebiyatı, yaklaĢık altı asır devam etmiĢ ve günümüze pek çok divan, mesnevi ve mensur eser miras bırakmıĢ bir edebî gelenektir. DüĢünce dünyası, zihniyet, hayata bakıĢ tarzı, kültür, dil gibi pek çok hususta yaĢanan değiĢimler klasik Türk edebiyatı metinlerinin günümüzde anlaĢılmasını zorlaĢtırmaktadır. Söz konusu metinlerin dünyasına girebilmek için kimi durumlarda sözlükler tek baĢına yeterli olmamaktadır. ĠĢlevsel sözlükler ve bağlamlı dizinler, klasik Türk edebiyatı metinlerinin anlaĢılmasında kolaylık sağlayan materyallerdir. Hazırlanma aĢamasında sözlük, ansiklopedi, makale, edebiyat tarihleri gibi pek çok kaynak kullanılan iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizinler, metinleri anlama hususunda zaman ve emekten tasarruf sağlayan çalıĢmalardır. Bu çalıĢma ile klasik Türk edebiyatı eğitiminde iĢlevsel sözlüklerden nasıl yararlanılabileceği ele alındıktan sonra 18. yüzyılda yaĢamıĢ Ferrî Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve bağlamlı dizini örnek bir materyal olarak hazırlanmıĢtır. Divan‟da geçen kelime ve kelime gruplarının anlamları alfabetik sıra gözetilerek bağlamlarıyla birlikte verilmiĢ, gerekli kelime ve kavramlar için kelimenin anlamının yanında açıklamalar yapılmıĢtır. Bu sayede okuyucu, kelimenin anlamının hemen altında kelimenin mısra içinde nasıl kullanıldığını görebilme imkânını yakalamakta, Ģiirin anlam dünyasına nüfuz edebilmektedir. ÇalıĢmanın giriĢ bölümünde araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden bahsedilmiĢtir. Birinci bölüm olan kuramsal çerçeve bölümünde edebiyat ve eğitim, kelime hazinesi, sözlüklerin eğitim ve öğretimdeki yeri, iĢlevsel sözlük çalıĢmaları gibi konulara değinilmiĢ ve TEBDĠZ (Tarih ve Edebiyat Metinleri Bağlamlı Dizin ve ĠĢlevsel Sözlüğü) Projesi tanıtılmıĢtır. ĠĢlevsel sözlüklerin bir materyal olarak klasik Türk edebiyatı eğitiminde sağlayabileceği faydalar ele alındıktan sonra Ferrî Mehmed Efendi‟nin hayatı, edebî kiĢiliği ve eserlerine değinilmiĢtir. Ġkinci bölümde çalıĢmanın yöntemi açıklanmıĢtır. Üçüncü bölüm, Ferrî Divanı iĢlevsel sözlüğü ile bağlamlı dizininin yer aldığı bölümdür. Sözlüğün ardından iĢlevsel sözlüğün kullanılabileceği etkinlik önerilerine yer verilmiĢtir. Sonuç ve öneriler bölümünde ise çalıĢmadan elde edilen sonuçlar ve bunlara bağlı önerilere yer verilmiĢtir. Bu çalıĢmayla klasik Türk edebiyatı metinlerini anlamlandırma çalıĢmalarına katkı sağlamak ve dönem metinlerinin anlaĢılmasında iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmalarının sağlayabileceği faydaları göstermek amaçlanmıĢtır.
Anahtar Kelimeler: ĠĢlevsel sözlük, bağlamlı dizin, Ferrî, klasik Türk edebiyatı eğitimi, materyal
xiv
ABSTRACT
Department of Turkish and Social Sciences Education
Turkish Language and Literature Education Program
Master Thesis
FUNCTIONAL DICTIONARIES AS A MATERIAL OF CLASSICAL TURKISH
LITERATURE AND THE EXAMPLE OF DIVAN OF FERRI
Cihan ĠNER
Classical Turkish literature is a literary tradition which had been alive for six centuries and had introduced numerous divans, mesnevis and prose works, as literary heritage. The evolution, regarding the number of concepts such as world of thought, mentality, perspective on life, culture and language, makes Turkish literature texts more difficult to be comprehensible today. So, in some cases, dictionaries are not solely efficient when it comes to stepping into the universe of these texts. However, functional dictionaries and concordances are materials that facilitate the comprehension of the classical Turkish literature texts. Functional dictionaries and concordances, in the development processes of which dictionaries, encyclopedias, articles, literary histories are consulted, are of the studies enabling the save of time and effort. In this study, it is aimed to state that how functional dictionaries might be useful in literary education of Turkish Literature, and this study also involves the functional dictionary and concordance of "Divan" of Ferri Mehmet Efendi, who lived in the eighteenth century, as a sample material. The meanings of the words and word groups used in "Divan" are alphabetically included with their contexts and, besides, explanations necessary are also available, in addition to the meanings of the words and concepts. In this way, a reader is able to take the opportunity to observe how a word is used in a verse, below the meaning of this word, and so, is able to breathe the air of the meaning universe of the poem. In the introduction part of this study, the subject, the aim, the problem status, and the significance of the study is mentioned. In the theorical framework chapter, which is the first chapter of the study, the themes like literature and education, vocabulary, position of dictionaries in educational processes, functional dictionary studies are available and the information about The Concordances and Functional Dictionaries of Historical and Literary Texts (TEBDIZ) project is given. In addition, Ferri Mehmet Efendi's biography, literary identity and works are mentioned along with the possible benefits of the functional dictionaries as materials, in the progress of literary education of classical Turkish literature. In the second chapter, the methodology used in this study is explained. The third chapter is the chapter that involves the functional dictionary and concordance of "Divan" of Ferri. Additionally, some activity recommendations, during which functional dictionaries might be used, are available. In the conclusions and recommendations part, conclusions of this study and recommendations concerning these conclusions are included. This study aims to make a contribution to the studies concerning the reinterpretation of the classical Turkish literature texts, and also aims to present the probable advantages of using functional dictionaries and concordance studies in the comprehension process of these texts.
Keywords: Functional dictionary, concordance, Ferri, Literary education of classical Turkish literature, material
1
GĠRĠġ
Bu bölümde araĢtırmanın konusu, amacı, problem durumu ve öneminden
bahsedilmiĢtir.
AraĢtırmanın Konusu
AraĢtırmanın konusu, klasik Türk edebiyatı eğitiminde iĢlevsel sözlüklerin
materyal olarak nasıl kullanılabileceğinin incelenmesi ve 18. yüzyıl divan Ģairi Ferrî
Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizininin hazırlanmasıdır.
AraĢtırmanın Amacı
Bu araĢtırmanın temel amaçları, bir materyal olarak iĢlevsel sözlüklerin klasik
Türk edebiyatı eğitim ve öğretim sürecinde sağlayabileceği faydaların ortaya konması,
18. asırda yaĢamıĢ divan Ģairi Ferrî Mehmed Efendi‟nin Divan‟ının iĢlevsel sözlüğü ve
bağlamlı dizininin hazırlanmasıdır. Ayrıca bu çalıĢma ile klasik Türk edebiyatı
metinlerini anlamlandırma çalıĢmalarına ve TEBDĠZ Projesi‟ne
1katkı sağlamak
amaçlanmıĢtır.
Problem Durumu
Klasik Türk edebiyatı metinlerinin günümüzde yeterince anlaĢılamaması bu
araĢtırmanın problem durumudur. Bu araĢtırmayla “ĠĢlevsel sözlüklerin klasik Türk
edebiyatı eğitimindebir materyal olarak sağlayabileceği faydalar nelerdir?” ve “18. asır
divan Ģairi Ferrî‟nin Divan‟ında yer alan Ģiirlerin daha iyi anlaĢılmasını sağlamak için
iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin hazırlanabilir mi?” sorularının cevapları aranmıĢtır.
AraĢtırmanın Önemi
Klasik Türk edebiyatı geleneği, Türk edebiyatı tarihinin yaklaĢık altı asırlık
dönemini meydana getiren bir edebî gelenek olup kendisinden sonraki dönemlerde eser
veren Ģair ve yazarları çeĢitli bakımlardan etkilemiĢtir. Edebiyat tarihinin bir bütün
olarak ele alınmasının gerekliliği göz önüne alınırsa klasik Türk edebiyatı metinlerinin
öğrenciler ve günümüz insanı tarafından anlaĢılması, bu hazinenin gelecek kuĢaklara
aktarılması ve sevdirilmesinin önemi anlaĢılabilir. Klasik Türk edebiyatı sahasında
yapılan iĢlevsel sözlük ve bağlamlı dizin çalıĢmaları, bu dönem metinlerini anlama ve
anlamlandırma çabalarının mahsulü olarak ortaya çıkmaktadır.
1 TEBDĠZ ile ilgili teferruatlı bilgi için bk. “ĠĢlevsel Sözlük ve Bağlamlı Dizin Hakkında”. 2