---- B eslenm e ve D iyet D ergisi / J S u tr and Diet 33{2ı:83-ls.' 2005
G ENETİK M ODİFİKASYON VE GENETİK MODİFİYE
BESİNLER
A r a ş. G ö r . A le v K E S E R * , P ro f. D r. S e v in ç Y Ü C E C A N * -
Ö Z E T A B S T R A C T
G en etik m odifikasyon tekn ikleri ile bitki ve h ay vanların g en etik m a terya lind e ya p ıla n d eğ işiklik le r s a y e s in d e , ü r ü n le r e is te n ile n ö z e llik le r in k a za n d ırılm a sı sa ğ la n m a k ta ve b ö ylece g e n e tik m o d ifik a s y o n , uzun z a m a n a l a n ve h e r za m a n v e rim li o lm a ya n g e le n e k se l m e le zle m e y ö n te m lerine karşı cidd i bir a lte r n a tif oluşturm aktadır.
B u g ü n tüketilen çeşitli g en etik m odifiye besinler
ta m a m e n v e y a k ıs m e n g e n e ti k m o d ifik a s y o n
t e k n i k l e r i ile üretilmiştir. G enetik olara k m odifiye
e d i l m i ş besinlerin p o ta n siy e l ya ra rla rın ın y a n ın d a t e k n o l o j i s i n d e b a z ı p r o b l e m l e r ile d e
k a r ş ı l a ş ı l m a k t a d ı r . B u n u n la ilg ili en ö n e m li
k a y g ı l a r, g e n e t i k m o d i f iy e b e s in le r in b e s in ka litesin de değişm eler, bu besinlerin tüketilm esi ile b irlikte g ö r ü le b ile c e k p o ta n siy e l allerjenite, to ksisite ve a n tib iyo tiğ e karşı direncin g e lişm e sidir. A y rıc a , y e n i v ir ü s le r in veya to k s in le r in oluşm ası ve istem eyerek g erçekleşen ya b a n i b it kilere gen transferi ile bitki sosyolojisinde bozul m a la r g ib i ç e v r e s e l ş ü p h e le r vardır. G e n e tik m od ifiye besinlerin avantajları ve dezavantajları He ilg ili ta rtışm a la rın ç ö zü m len m esi için, uzun d ö n e m d e y a p ıla n ta ra fsız ve b ilim sel araştırm a verilerine göre y a sa l düzenlenm elerin oluşturul m ası büyü k önem taşımaktadır.
A n a h t a r s ö z c ü k l e r : G e n e tik m o d ifik a s y o n , g e n e tik m odifiye besinler, p o ta n siyel etkileri
G e n e tic a lly M o d ijic a tio n a n d G e n e tic a lly M o d ifie d F o o d s
B y the m odification in genetic m aterial o f pla n ts a n d a n im a ls u sin g g e n e tic m o d ifica tio n s tech- niques the desirable pro perties o f the crops can be gained. Thus, genetic m odification is a signifi- cant alternative m etho d against to the traditional crossbreeding practices. M a n y fo o d s consum ed today are either genetica lly m odified (GM) whole fo o d s, or contain ingredients d erived fro m gene m o d ific a tio n techııology. D e sp ite the p o te n tia l benefits o f genetic engineering o ffo o d s, the tech- nology is surrounded by controversy. Som e o f the s p e c ific f e a r s e x p r e s s e d by o p p o n e n ts o f G M technology include alteration in nutritional qual- ity ° ffo o d s , p o tential allergenicity, p oten tia l toxi- city and po ssib le antibiotic resistance fro m con- sum ing G M fo o d s. In addition, som e more g en er al concern include environm ental pollution, p o s sible creation o f new viruses a n d toxins, uninten- tional gene transfer to w ild p la n ts and degenera- tion o f p la n t sociology. Its im portant to fo rm the leg a l a rrang em ents a ccordin g to the results o f im partial and scientifıc research data to clear the contradiction on advantage and disadvantages o f genetic m odified foods.
K ey w ords: G enetical m odification, g en etica lly m odified foods, p o tential affects
G İ R İ Ş
* H .Ü S T Y O B e sle n m e v e D iy etetik B ölüm ü
G e n e t i k m ü h e n d i s l i ğ i , c a n l ı l a r ı n g e n e t i k m a t e r y a l i o la n D N A 'y ı i s t e n i l e n ö z e l l i k l e r yönünde modifiye etmek ve hayata yeni
varyas-8 4
K E S E R A ., Y Ü C E C A N S.
y o n la r k a tm a k için bazı genlerin tra n s fo r m a s yo n unu kullanan bir bilim dalı olarak tanımlan maktadır. DN A'n ın çeşitli şekillerde değiştirilme si v e b i r o r g a n i z m a d a n d i ğ e r i n e a k ta r ıl m a s ı (rekom binan DN A tekniği) herhangi bir organiz m anın bitki, bakteri, virüs veya hayvana ait özel likler k a z anm asın a olanak sağlar (1, 2). Bu tip transgenik organizmalar; enzimler, m onoklonal antikorlar, besin öğeleri, horm onlar gibi çeşitli ö ğeler ile ilaçlar ve aşılar içeren bazı eczacılık ürünlerinin fazla miktarlarda üretimi için pro g ram lanm aktadır. B u teknoloji ile; ticari olarak besinler, pestisitler, hücreler, dokular, organlar ve biyok im y asal m addeler üretilmektedir. Ayrıca, rD N A te k n o lo jis i ile, ba k te ri, b itki, b alık ve k ü m e s h a y v a n la rın ın k o p y a la n m a s ı m ü m k ü n hale gelm ektedir. H ayvan ve b itkilerin m o d i fikasyonu için kullanılan bu teknik günümüzde artık besinler için de kullanılmaktadır (1).
Ü rü n y e t i ş t i r i l m e s i n d e ve b e s in ü r e t i m i n d e genetik mühendisliği uygulam aları, geleneksel tarım teknolojilerinin bir uzantısıdır (2,3). Bitki genomlarının analizi ve gen klonlama teknikleri, bitkilerin yetiştirilmesinde bitkiye istenilen özel liklerin kazan d ırılm a sı için sp e sifik g e n le rin eklenmesine olanak sağlar (3). Bitki biyoteknolo- jısi, yararlı ürünlerin üretilmesi amacıyla biyolo j i k materyaller ile bitkilere spesifik süreçlerin
u y g u la n m a s ı o lara k ta n ım la n m a k ta d ır . Bitki m e t a b o li z m a s ın d a yeni tü rle rin y a r a t ıl m a s ı , olgunlaşmamış bitkinin kalitesi, fonksiyonelliği ve elde edilebilirliği ile ilgili olumlu yenilikler sağlar. Bu nedenle, çeşitli am açlarla pek çok b e s in g e n e tik o lara k m od ifiy e e d ilm iştir (1). Genetik mühendisliği ile bitkilere gen nakli iki y ö n te m ile ya pılabilm ektedir. B u nlard an ilki, b i t k i g e n o m u n a y e n i g e n i, b a k te r i (Agrobacterium tumefaciens) plazmidleri (daire sel DNA parçaları) kullanılarak transfer etmektir. D iğ e ri ise, i s t e n ile n g e n le k a p la n m ış m ik ro p a r ç a c ı k l a r ı n ı n b itk i d o k u l a r ı n a b o m b a r d ı manıdır. Hayvanların genetik modifikasyonunda sıklıkla kullanılan yöntem ise; yabancı DNA'nın yum urta pronükleusuna (memeli) veya yumurta sitoplazmasına (balık) mikroenjeksiyonudur. Bir başka teknik ise, yumurtalara nükleus transferini
t a k i b e n o lg u n h ü c r e l e r i n g e n e t i k m o d i f i k a s yonudur (4).
Geleneksel tarımda, kalite ve verim in artm asını sağlamak, bitkileri hastalıklara ve böceklcre karşı d ay anıklı k ılm a k a m a c ıy l a y ü z y ıl la r b o y u n c a m ele zle m e y ön tem i k u lla n ılm ış tır. M e le z le m c yönteminde, istenilen özelliklerde döl elde etme amacıyla söz konusu özelliklere sahip bitki veya hayvanların kontrollü olarak ürem eleri sağlanır. Üreticiler, uzun yıllar özel tozlaşm a yöntem leri ve m e le z le m e y o l u y la b a z ı h a s t a l ı k l a r a k a rşı direnç gibi, istenilen b ir çok ö z e lliğ i b itk ile re aktarabilmişlerdir. Ancak, bu nu y aparken isten m e y e n ö z e l l i k l e r e s a h ip g e n l e r i n d e b i t k i y e geçişini kontrol edem em işler ve bitkilerin isten m e y e n y e n i ö z e l l i k l e r k a z a n m a s ı n a n e d e n olmuşlardır. rD N A teknikleri ise, istenilen ö zel liklerdeki bir veya sınırlı sayıdaki genlerin k o n t rollü bir şekilde yeni organizm aya aktarılmasını sağlar (5).
Genetik m odifikasyonun (G M ) geleneksel y ö n te m le r ile ü r e tile n b itk i y e t i ş t i r i c i l i ğ i n e g ö re avantajları vardır. Bunlardan ilki, canlı organ iz m aya aktarılacak genin bitki, h a y v a n ve h a tta m i k r o o r g a n i z m a l a r d a n b i l e e l d e e d i l e b i l i r olmasıdır. G e le n ek se l bitki y e tiş tirm e y i sın ıı- layan ürem e bariyerleri bu şekilde aşılm ış olur (6). Başka bir deyişle, genetik m o d ifik a s y o n d a tür kısıtlaması yoktur. Farklı türler arasında gen transferine olanak sağlar (5). Aynı zam anda k o d lanan öğen in ö z e llik le rin i (b iy o lo jik a k tiv ite , besin kalitesi, fonksiyonel özellikler) m utasyona uğ ratm akta m üm k ünd ü r. İkinci o lara k , s a d ec e tanımlanmış tek bir gen veya henüz tan ım la n a mamış olan az sayıda gen transfer edilebilir, bu da b ir s o n r a k i k u ş a k t a g ö z l e n e b i l i r ( 6 , 7 ) . Geleneksel üretim y ö n tem in d e ise, t a n ı m l a n a m a m ış b itk i g e n l e r i n i n b ü y ü k b i r k ı s m ı n ı n değiştirilmesi ile sonuçlanm aktadır (5). Üçüncü olarak da trans gen ekspreksiyonun seviyesini ve öğelerini baştan kontrol etm ek m ü m k ü n d ü r ve böylece endojen gen oluşumu azaltılır (6).
G e n e tik m ü h en d isliğ i te k n ik le ri ile m o d if iy e edilmiş besinler literatürde, genetik mühendisliği
G e n e tik M o d ifik a s y o n v c G e n e tik M o d ifiy e B e sin le r
8 5
ile ü r e t i lm iş bitk iler, b iy o m ü h e n d is lik bitkileri, g e n e tik m o d if iy e o r g a n iz m a la r (G M O ), genetik m o d i f i y e b e s i n l e r / ü r ü n l e r v e y a b i y o te k n o lo j i b i t k i l e r i o l a r a k d a a d l a n d ı r ı l m a k t a d ı r . G ü n ü m ü z d e ç o k önem li bazı ürünler, herbisitlere, v i r ü s l e r e , i n s e k t s i t l e r e v e h a s t a l ı k l a r a k a rş ı dirençli hale g e tirilm e k üzere m odifiye edilm ek tedir. G e n e t ik m o d if iy e b itk ile rd e n elde edilen bile ş e n le r (yağlar, unlar, şuruplar, lezzet vericiler ve r e n k l e n d ir ic i le r ) , besin ler, be sin ürünleri ve y e m le r e n d ü strin in çeşitli dallarında kullanılm ak tadır. Ö n ü m ü z d e k i yıllarda, genetik olarak m o di fiye e d il m i ş ç o k ç e şitli b e s in le rin m ark e tle rd e birinci sıralarda yer alacağı tahm in edilmektedir. T a b l o 1 A m e r i k a ' d a k u l l a n ı l a n tü m ü v e y a bir k ı s m ı g e n e t i k m o d i f i y e s o y a , m ıs ı r , k a n o l a , p a m u k v e y a p a ta t e s t e n o lu şa n ürü n leri g ö s te r m e k te d ir (1).
B u d e r l e m e d e , g e n e tik o lara k m o d ifiy e edilmiş b a z ı b e s i n l e r i n ö z e l l i k l e r i , r e k o m b i n a n D N A t e k n i k l e r i ile ü r e t i l e n bu b e s in l e r i n fay d a la rı, p o t a n s i y e l r i s k l e r i v e y a s a l d ü z e n l e m e l e r i özetlenm iştir. T A R İ H Ç E S İ T e m e l i f e r m e n t a s y o n a d a y a n a n g e n e t i k mühendisliği teknikleri 1960'lı yıllarda başlamış ve 1 9 9 0 ' 11 y ı l l a r d a h ı z k a z a n m ı ş t ı r ( 1 , 6 , 8 ) . Genetik m odifikasyon ile üretilen ilk besin m ar k e tle rd e k i y e rin i 1960'lı y ılla r d a a lm ıştır. Yıl
1 9 6 7 'd e , p a ta t e s c ip s i y a p ı m ı n d a k u l l a n m a k üzere kuru m ad de içeriği yü k se k olan "Lenape p a ta te s i" o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n b ir p a ta t e s t ü r ü üretilmiştir. Ancak üretiminden iki yıl sonra bu yeni p atates cinsi "solanin" de n ile n b ir to k sin ü r e t m i ş t i r . B u n e d e n l e s ö z k o n u s u p a t a t e s Birleşik Devletler Tarım Dairesi (USDA) tarafın dan pazardan çekilmiştir. Yeni patates türünde bu toksinin gelişimi, bitkilerin ve hatta hayvanların genetik değişim in beklen m edik etkilerinin ola bileceğini göstermiştir (1).
B ilim a d a m la rı 1979 y ılın d a C o rn e ll Ü n i v e r sitesinde inekler için sentetik büyüm e hormonu olan rekombinan bovine somatotropin (rBST) ile ilgili ilk çalışmaları başlatmıştır. Bu hormon süt ineklerine enjekte edildiğinde ineklerin süt üre tim kapasitesini arttırmıştır. Amerika (Monsanto
Tablo 1: G enetik M odifiye O rganizm a İçeren Ürünler
Ü r ü n le r G M bileşeni
T urşu Mısır dekstrozu, mısır şurubu
Süt Rekombinan sığır büyüme honnonu
S oda/m eşrubat Mısır şurubu
K etçap Domates, m ısır şurubu
M eyveli içecckler Mısır şurubu, mısır dekstrozu
Ekm ek Maya, m ısır şurubu, soya yağı, mısır nişastası, soya unu,
mısır dekstrozu
Bal GM enzim (alfa amilaz)
Bira Mısır, maya, enzimler
D om ates/biber Bakteri ve virüs genleri
K ahvaltılık tahıl ürünleri Mısır, mısır şurubu, soya yağı
Y er fıstığı R af ömrü uzatılmış yer fıstığı
Fıstık ezm esi Yer fıstığı, pamuk yağı, soya yağı, mısır dekstrozu, m ısır
şurubu
B esin yum uşatıcıları Besin kaynaklı enzimler
Ş eker ve sakız M ısır şurubu, mısır nişastası, mısır dekstrozu, soya unu
K urabiyeler M ısır nişastası, mısır şurubu, kanola yağı, soya yağı, pamuk
yağı
K ahvaltılık ham ur tatlıları Mısır şurubu, soya yağı, soya unu, mısır unu,
C ipsler Patates, pamuk yağı
A spirin Mısır nişastası
8 6 K E S E R A., Y Ü C E C A N S.
C o r p o r a t i o n ) , B a t ı A l m a n y a ( M a x P la n c k Enstitüsü) ve Belçika'lı araştırmacılar 1980 yılın da, p a to je n ik b ir b a k te ri olan A g ro b a c te riu m tu m e fa c ie n s 'i k u lla n a ra k tra n sg e n ik bitkilerin ü r e t i m i iç i n b i r m e t o t g e l i ş t i r m i ş l e r d i r . A ra ştırm a cılar bu bakteri ya rdım ıyla bitkilere yeni genler aktarmışlar ve ayrıca biçimi değişti rilmiş hücreleri seçmek üzere kanamisine direnç için bir işaret tanıtmışlardır. Bu teknik, bitkilerin çeşitli özelliklerinin durdurulması veya ortadan kaldırılması amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin, bu teknik ile domateslerin yavaş olgun laşması ve dolayısıyla raf ömürlerinin artırılması sağlanmıştır. 1983-1989 yıllarında, bitki ve hay v a n l a r ı n g e n e tik tr a n s f o r m a s y o n u n a o lan a k s a ğ l a y a n d a h a g e li ş m i ş r e k o m b i n a n D N A (rDNA) teknikleri kullanılmaya başlanmıştır. Bu y ılla r d a , süt in ek le rin d e rB S T 'n in k u lla n ım ı A m erika'da onaylanmıştır (1). Yine Amerikan hükümeti tarafından, biyoteknolojinin denetimi ve güvenliğinden sorumlu olmak üzere Besin ve İlaç Dairesi (FDA), Birleşik D ev letler Tarım Dairesi (USDA) ve Çevre Koruma Dairesi (EPA) olmak üzere 3 kurumdan oluşan bir güvenlik ağı kurulmuştur (1,9).
G M O ile tüketicinin kullanıma yönelik olarak üretilen ilk besin marketlerdeki yerini 1990'h yıl l a r d a a l m ı ş t ı r ( 1 ,4 ,9 , 1 0 ) . Bu G M O , P f iz e r Corporation firmasının peynir yapım ında k ul lanılmak üzere ürettiği "GM rennet enzimi"dir. A ncak bu tüketicilerin ilgisini yeterince ç e k m em iş tir. A m e rik a n Tıp D ern eğ i (A M A ) ve U lusal Sağlık Enstitüsü (NIH) b irb irlerinden bağım sız olarak rBST uygulanm ış ineklerden elde edilen et ve sütün, geleneksel yöntemler ile ü r e t i l m i ş et ve süt k a d a r g ü v e n li o ld u ğ u n u bildirm işlerdir ve FDA 1993 yılında süt inek l e r i n d e r B S T k u l l a n ı m ı n a o n a y v e r m i ş t ir . B u n u n la ilişkili bir başka araştırm a da, z a y ıf domuzlarda kullanılmak üzere üretilen rekombi nan porcine somatotropin (rPST) hormonu ile ilg ilid ir. R e k o m b in a n b o v i n e s o m a t o tr o p in (rBST) domuzlarda yem tüketimini azaltmakta ve bu hayvanlardan sağlanan et üretimini artır maktadır (1).
Bugün ıransgenik ürün ekim alanları 1996 yılına kıyasla 35 kat (1 .7-5 8.7 m ily o n h e k ta r ) d a h a f a z l a d ı r ( 1 0 ). A m e r i k a b u p a y ı n % 6 8 ' i n e , Arjantin %22'sine, Kanada %6'sına, Çin %3'üne, Güney Afrika ve Avustralya ise % 1'ine sahiptir (8,11). Amerika'da 1999 yılında üretilen mısırın >%40'ı, pamuğun >%50'si ve soya fasulyesinin >% 45'i genetik olarak m o d if iy e e d il m i ş ti r ve besinlerin en az %60'ı G M O içermektedir (12).
GM BESİNLERİN YARARLARI
Genetik mühendisliği, tüketici, çiftçi ve çevreye y a r a r s a ğ la m a s ı a m a c ı y l a b e s i n l e r ü z e r i n d e ç a lış a r a k , b e s in k a li te s i n i g e l i ş t i r m e k t e , r a f ömrünü uzatmakta ve besin üretimini artırm ak tadır. Ayrıca, daha sağlıklı, daha güvenilir, daha d a y a n ık l ı, d a h a iyi t a t t a b e s i n l e r ü r e t i l d i ğ i düşünülm ektedir. Bu alan d a g e le c e k te k i ç a lış m alarda, p e stis itle re , in s e k tis itle re ve y a b a n i bitkilere, havaya ve diğer çevresel olum suz fak tö rle re k a rş ı b itk i d a y a n ı k l ı l ı ğ ı n ı a r t ı r a c a ğ ı yönündedir. Genetiği değiştirilmiş çoğu bitki ve hatta hayvanlar daha hızlı b ü y ü m e k te ve daha çok ürem ektedir. Ç ü n k ü b ilim a d a m la r ı d a h a doğru genetik oynam alar yapmaktadır. G enetik modifiye besinleri d e stekley en bazı a ra ş tır m a cılar, GM teknolojisinin hipoteze dayalı o ld uğ u na ve potansiyel riskler içerdiğine inanm akta ve bu nedenle GM tek n o lo jisin in b itk ile rin tü m ü için u y g u n o ld u ğ u n u s ö y l e m e n i n ç o k e r k e n olduğunu düşünmektedir (1,9).
Raf Ömrü Uzatılmış ve O rganoleptik Özellikleri Geliştirilmiş Sebze ve M eyveler
Genetik modifikasyon, bazı bitkisel ürünlerin r a f ö m rü n ü n u z a m a s ın ı ve o r g a n o l e p t i k ö z e l l i k lerinin gelişmesini sağlar. F lavr Savr d om ates, Calgene firması tarafından 1994 yılında genetik m ühendisliği y ö n te m le ri ile ü r e tile n ve F D A tarafından on a y la n a n ilk b esindir. F l a v r S a v r domatesi, henüz dalında iken b iy o m ü h e n d is lik teknikleri ile olgunlaştırılmış ve olg un la şm a sı, yumuşaması ve çürümesi geciktirilerek r a f öm rü uzatılmıştır. Bu avantaj, m e y v e ve s e b z e le r in yapısında normalde var olan ve hücre d uvarında ki pektini p a rç a la y a rak y u m u ş a m a s ı n a n e d e n
G e n e tik M o d ifik a s y o n v c G e n e tik M o d ifiy e B^sinU 8 7
o l a n p o l i g a l a k t u r a n a z e n z i m i n i n s e n te z in d e n s o ru m lu genin m o d ifiye edilmesiyle sağlanmıştır (1,6). B u d o m ate sin k uru m adde içeriği gelenek sel y ö n t e m le r ile ü retilm iş d o m ate sle rd e n daha fazla, a rtığının az ve püre vey a salçasının daha v i s k o z o l d u ğ u b e li r ti lm iş t ir (6). O lg u n la ş m a sı ge c iktirilm iş m e y v e ve sebzelerin tadı, rengi ve y a p ıs ı d a h a i s t e n il ir ö z e llik l e r d e d i r , r a f ö m rü d a h a u z u n d u r , t a ş ı m a , i ş l e m e v e d e p o l a m a k o şu lla rın a da h a d a y a nıklıdır (1).
Son z a m a n la r d a , tatlı, d a y a n ık lı ve çekirdeksiz d o l m a lı k b i b e r ve d o m a te s le r ü retilm iştir (13). Yavaş v e y a g e c ik tirilm iş o lg u n la şm a özellikleri a y n ı z a m a n d a ; a h u d u d u , ç ile k ve a n a n a s gibi fark lı ü r ü n l e r e de k a z a n d ı r ı l m ı ş ve r a f ö m ü r lerinin uzam ası sağlanmıştır. R a f öm rü uzatılmış ü rü n le r , s a d e c e ü r e tic ile r in ve p a z a rla y ıc ıla rın değil tü k etic ile r içinde dah a uzun süre ç ü rü m e d e n d e p o la n a b ild iğ i ve tazeliğini koruy ab ildiği için a vantajlıdır (1).
Besin Kalitesi Arttırılmış ve Sağlık Üzerine Yararlı Etkileri Geliştirilmiş Ürünler
A v r u p a ve K u z e y A m e rik a 'd a y a şay an bireyler gelirlerinin yaklaşık % 10'unu beslenm eye harca maktadır. Bu du rum gelişmekte olan ülkeler için ç o k f a r k l ı d ı r . E k o n o m i k d ü z e y i d ü ş ü k o la n t ü k e t i c i l e r i ç i n i s e b u o r a n ı n % 7 0 o l d u ğ u b ild irilm ek ted ir (14).
D ü şü k gelir düzeyine sahip ülkeler, yaşamlarının d e v a m ı v e s a ğ lı k la r ın ı n k o r u n u m u için elzem o l a n v i t a m i n , m i n e r a l v e y a m i k r o b e s in öğelerind en zengin (meyve, sebze, kurubaklagil, et ve b alık ürünleri) besinlerden yeterli düzeyde y a r a r l a n a m a m a k t a d ı r . Bu n e d e n le , e k o n o m ik g ü c ü z a y ı f olan ülk elerd e özellikle çocuklar ve ka d ın la r o lm a k üzere nüfusun yarısından fazlası m aln ü trisy o n riski altındadır (14).
D ü n y a genelinde özellikle gelişmekte olan ülkel e rd e 3 m ily o n d a n fazla insanda d em ir y etersi zliğinin olduğu tahm in edilmektedir. Bu problem y ü k s e k fizyolojik ihtiyaçlarından dolayı çocuk lard a ve k a d ın la rd a d a h a yaygındır. E k o nom ik g ü c ü z a y ı f o l a n ü l k e l e r d e g e b e k a d ı n l a r ı n
yarısından fazlası, gebe olm ayan kadınların ve okul önc e si d ö n e m d e k i ç o c u k la rın % 4 0 'ın d a n f a z l a s ı n ı n a n e m i k o l d u ğ u b e l i r t i l m e k t e d i r . Ayrıca, okul öncesi dönem deki 3 milyon çocuk vitamin A yetersizliğine bağlı kalıcı göz bozuk lu k la r ı ile k a rş ı k a r ş ı y a d ır . H e r yıl y a k l a ş ı k 250.000-500.000 okul öncesi yaştaki çocuk vita m in A e k s i k l i ğ i n d e n d o l a y ı k ö r o l m a k ta d ı r . Vitam in A eksikliğinin subklinik olarak preve- l a n s ı 100 ile 2 5 0 m i l y o n a r a s ı n d a o l d u ğ u düşünülm ektedir. Ayrıca 1.5 m ilyon insan iyot yetersizliği ile savaşmaktadır (9,14).
Biyoteknoloji bu durumu, ekonomik düzeyi zayıf ve d o la y ıs ıy la m ik ro b e s in öğesi y e te r s iz liğ i yaygın olan ülkelerin pirinç, mısır ve buğday gibi tem e l be sin k a y n a k la rın ın vitam in ve m in eral içeriğini artırarak düzeltebilmektedir (14).
Örneğin Goto ve arkadaşları (15), demir emilimi d iğ er bitk isel k ay naklı dem ire kıyasla yüksek o lan s o y a fa s u ly e s in d e n p irin c e ferritin geni tra n sfe r ed ild iğ in d e, transgenik pirinç to h u m larının geleneksel yöntemler ile üretilmiş pirinç t o h u m l a r ı n a k ı y a s l a 3 k a t d a h a faz la d e m ir içerdiğini bildirm işlerdir. Ö ğütü lm em iş tra n s genik pirinç tohumlarının demir içeriği 13 ile 38 g/kg arasında değişirken bu değerin transgenik o l m a y a n to h u m l a r d a 11 m g /k g o ld u ğ u b e l i r tilmiştir.
Bununla beraber pirinçte sınırlı düzeylerde bulu nan ve elzem olan lizin am ino asit içeriğ i de tra n sg e n ik m eto tla r ile geliştirileb ilm iştir. Bu işlemde, Corynebacterium dapA geni ve mutas- yona uğramış Escherichia coli lysC geni olmak ü z e re liz in d e n z e n g in iki b a k te r iy e l gen k u l lanılmıştır ve sonuçta üretilen G M pirincin lizin iç e riğ i c a n o la ve s o y a f a s u ly e s i t o h u m l a r ı n a kıyasla yaklaşık olarak 5 kat daha fazla artmıştır (14).
P i rin c in e n d o s p e r m in d e d o ğ a l o l a r a k b u l u n mayan ve vitamin A'nın öncü maddesi olan beta- karotenin, 1 gram çiğ transgenik pirinçte 1.6 g o l d u ğ u b e l i r t i l m i ş t i r . " A l t ı n p i r i n ç " o l a r a k d a m g a s ı n ı v u r a n m i k r o b e s i n ö ğ e s i i ç e r iğ i geliştirilmiş pirincin, transgenik olmayan pirinç
8 8
K E S E R A . , Y Ü C E C A N S.
T ab lo 2: G M T eknolojsi İle G eliştirilen Bazı H erbisit ve İnsektisitler
T ic a ri Adı Fonksiyonel Adı
R ound Up Glyphosate
Liberty Glufosinate
Actigard Acibenzolar-S-Methyl
(benzothiadiazole)
MAC (Diacyl hydrazine)
(M olt Accelerating Compound)
Touchdown Trimethyl sulfonium salt of
glyphosate
Acuron Protoporphyrin Oxidase
inhibitor
Bollgard Protein
Bt toxin Bacillus thuriniensis protein
Photorharbdus Photoharbdus
Bromoxynil Bromoxynil
Sulfonyl urea Sulfonyl urea
DeKalb™ Toxic plant protein
Star™ Imidazolinone
yerine kullanılması ile genç kadınlarda ve okul öncesi dönemdeki çocuklarda vitamin A öncü m ad d e si alim inin %25 o ra n ın d a a rta b ile c e ğ i belirtilmektedir (14).
B e sin le rin v ita m in ve m in e r a l iç e r ik le rin in , zengin leştirm e p ro gram ları ile de artırılm a sı mümkün olmakla birlikte bu yöntemde maliyetin yüksek olması göz ardı edilememektedir. Bugün gelişmekte olan ülkeler vitamin A suplementas- yonu için yılda 165 milyon Amerikan Doları har camaktadır. Bununla beraber yapılan çalışmalar da, d e m ir sup lem an tasy onu ile anemi riskini azaltm a yolunun, biyoteknoloji yöntemleri ile z e n g in le ş tir m e d e n 100 kat daha fazla pahalı olduğu saptanmıştır (14).
Rekombinan DNA teknolojisi ile besinlerin m i neral içeriği (çinko, demir, iyot) ve yapısında do ğa l olarak bu lu nan, b iy o lo jik o ksid asyo n u yavaşlatan veya durduran, kimyasal reaksiyonları bozan, bu özellikleri nedeniyle de bazı kanser türlerine, kalp h astalıklarına ve körlüğe karşı koruyucu olan antioksidan vitaminlerin ve besin bileşenlerinin (karotenoidler, flavanoidler, A, C, E v ita m in le ri) düzeyi a rtırıla b ilm e k te d ir (1). Örneğin patates, besinlerde oldukça düşük mik tarlarda bulunan ve karotenoid grubundaki besin bileşenlerinden biri olan zeaxanthin'den zengin
Fonksiyonu_____________ U y gulanabilir Ü rü n _______
Herbisit Pamuk, soya fasulyesi, m ısır
Herbisit Mısır, kanola
Antifugal, Çok çeşitli ürünlerde
antibakterial
İnsektisit Çok çeşitli ürünlerde
Herbisit Çok çeşitli ürünlerde
İnsektisit Çok çeşitli ürünlerde
İnsektisit Mısır
İnsektisit Mısır
İnsektisit Çok çeşitli ürünlerde
Herbisit Mısır, kanola
Herbisit Çok çeşitli ürünlerde
İnsektisit Mısır
Herbisit Mısır, kanola______________
h a le g e t i r i l m i ş t i r ( 1 6 ) . Ç e ş i t l i m e y v e ve sebzelerin b e ta -k aro ten , soy a f a s u ly e s in in ise alfa-tokoferol içeriği artırılmıştır (14).
A y r ıc a , h a s t a l ı k l a r a k a r ş ı k o r u y u c u o l a n fıtokimyasallar genetik mühendisliği ile bitkilere a k t a r a b i l m e k t e d i r . Bu y olla allerjen o lm a y a n pirinç ve yer fıstığı üretilebilmektedir (1,17).
Besin Üretimini Artırır
Araştırmalara göre, 21. yüzyılın başlarında 6 m il yar olan dünya nüfusunun her yüz yılda bir 800 milyon kadar arttığı bildirilmiştir. D ünya nüfusu nun, 2050 yılında % 132-182 oranında artacağı ve 7.9-10.9 milyara ulaşacağı tahm in edilmektedir. Bu ç e r ç e v e d e , g e l e c e k y ü z y ı l d a n ü f u s u n %75'inin yetersiz ekonom ik güce sahip olacağı beklenmektedir. Dolayısıyla, besin güvencesi ve mikro besin öğelerinin yeterli alımı k o n u su n d a endişeler vardır ve besin üretim inin artırılm ası zorunluluk haline gelmektedir (18).
D ü n y a n ü f u s u n u n g i t t i k ç e a r t m a s ı n a k a r ş ı n d ü n y a n ı n y ü z ö l ç ü m ü d e ğ i ş m e m e k t e d i r . Dolayısıyla besin ihtiyacını karşılayacak üretim alanlarının tarıma açılması m ü m k ü n o lm a m a k tadır. Bu nedenle var olan ekim alanlarının v er imliliği geliştirilerek ürün miktarı artırılmalıdır. G ü n ü m ü z d e , be sin ü r e tim in i a r t t ı r m a d a k u l
G e n e tik M o d ifik a s y o n ve G e n e tik M o d ifiy e B e sin le r 8 9
lanılan en ya y g ın y ö n tem tarım ilaçlarıdır. Tarım ilaçları bazı h astalık ve zararlılara karşı ürünleri k o r u r ve k a y ı p l a r ı azaltır. A n c a k , b u m a liy e ti y ü k s e k b i r y ö n t e m o l m a k l a b i r l i k t e in sa n ve çevre sağlığı için riskli de olabilm ektedir (11). G e n e t ik m ü h e n d is liğ i; p e stisitle re, herbisitlere, y a b a n i o tla r a , v irü s le r e , in se k tisitle re , dirençli ü rü n le r y e tiştire re k tarım ilaçlarının kullanımını a z a ltm a k ta ve b ö y le c e ürü n m iktarını artırm ak tadır. B u d u r u m h e m tü k e tic i ve ç e v re sağlığı h e m d e e k o n o m i k a n l a m d a k a z a n ç s a ğ la m a k tadır. B iy o te k n o lo ji y ö n tem le ri ayrıca bitkilerin tuzlu o rtam lara, pH'ya, sıcaklığa, soğuğa, kurak lığa ve kötü iklim ko şullarına direncini artırarak ü rün k a ybını azaltır. Örneğin, elm a insektisitlere, t ü t ü n , k a b a k , d o m a t e s , m ı s ı r v e s a l a t a l ı k virüslere, mısır, dom ates, patates ve soya fasulye si de h e rbisitlere dirençli hale getirilebilmektedir (T ablo 2). B ir yıllık ö m rü olan bitkiler G M ile u zun ö m ü rlü olabilm ektedir. Bu erozyonun azal m a s ı n a , s u v e b e s i n ö ğ e l e r i n i n d o ğ a l k a y n a k la rın ın k o ru n u m u n a ayrıca yıl b o yunca ürün m ik ta r ın ın a rtm a s ın a ve iş g ü c ü n ü n azalm asına n e d e n olur. K u r a k lığ a dirençli bitkiler, tarımsal u y g u l a m a l a r s ır a s ın d a k u l la n ıl a n su m ik tarın ı a zaltır. B i t k il e r e k a z a n d ı r ı l a n bu ö zellik , bazı tropikal ve y a kuru iklim koşullarına sahip bölgel er için ço k önemlidir. Biyoteknoloji ile besinlerin ( p i r i n ç , b u ğ d a y , m ıs ır, p a ta t e s , m u z, f asu ly e , tahıllar, kurubaklagiller, y um ru bitkiler gibi) üre tim inin artırılm ası d ü nyanın pek çok bölgesinde p o z itif etkiler sağlayacaktır (1,11).
Patates, soya fasulyesi, mısır gibi pek çok bitki Bt proteini üreten Bt geni ile modifiye edilmiştir. B t i n s a n l a r i ç i n t o k s i k o l m a m a s ı n a ve m id e a s i d i t e s i n d e b o z u n m a s ı n a r a ğ m e n " E u ro p e a n corn borer, cotton bollvvorms ve potato beetles" gibi in se k tisite lere karşı toksiktir. Bu proteini, b i r t o p r a k m i k r o o r g a n i z m a s ı o l a n B a c i l l u s t h u r i n g i e n s i s d o ğ a l o l a r a k ü r e t m e k t e d i r . U y g u la m a d a bu proteini kodlayan gen m ikroor g a n iz m ad a n çıkarılıp, bitkilerin genlerine eklen m iş ve bitkinin bu proteini yapraklarında kendil iğinden üretm esi sağlanmıştır. Böylece kimyasal ilaçlam ay a gerek kalm adan, bitki kendini böceğe
karşı s a vu nabilir d u ru m a gelmiştir. Bt ürünleri s a y e s i n d e J a p o n y a 'd a i n s e k t is i t k u l la n ım ı n ın % 60-80 oranında azaldığı belirtilmektedir (1,11). B iy o te k n o lo ji y ö n te m le ri ile et, süt ve k ü m es hayvanlarının da miktarını ve kalitesini artırmak m üm kün olmaktadır. BST insan sağlığı açısından ris k o l u ş t u r m a m a k l a b ir l ik t e g a s tr o in t e s ti n a l bölgede sindirilebilen bir proteindir. Transgenik hayvanlar daha fazla süt, et veya özel kalitede ürün elde etmek için değiştirilmektedir. Örneğin; lakto zsuz süte, d ü şü k yağlı süte, düşü k k o le s terollü ete, düşük yağlı ete, protein ve besin öğesi k o m p o z i s y o n u f a r k l ı e te s a h i p h a y v a n l a r üretilebilmektedir (1). Proteinin temel besin kay naklarından biri olan balığın, biyoteknoloji y ön temleri ile daha kısa sürede daha hızlı bir şekilde b ü y ü m e s i s a ğ l a n m ı ş t ı r . B ö y l e c e f a r k l ı su koşullannda yaşayabilme özelliği kazandırılarak, b a lık ta n s a ğ lanacak et m iktarı artırılabilm iştir (19).
Protein Kalitesini Artırır
Biyoteknoloji ile, besinlerin veya hayvan ye m lerinin protein kalitesi geliştirilmiş ve geleneksel yöntem ile üretilen ürünlere kıyasla daha az aler- je n olması sağlanm ıştır (9). Protein kalitesinin g e l i ş t i r i l m e s i , e l z e m a m i n o a s it i ç e r i ğ i n i n (örneğin; m etionin, lizin) artırılması a n la m ın a gelmektedir (1). Örneğin; tatlı patatesin ve soya fasulyesinin elzem amino asit içeriği artırılmıştır (14). Bununla birlikte, çeşitli besin sistemlerinde bitkisel kaynaklı proteinlerin kullanım alanının genişletilerek organoleptik kalitenin artırılması g i b i f o n k s i y o n e l ö z e l l i k l e r i n g e l i ş m e s i n i mümkün olmaktadır. Örneğin, soya fasulyesinde ki l ip o k s i g e n a z la r ın u z a k l a ş t ı r ı l a r a k f a s u ly e tadının yok edilmesi ile organoleptik özellikler değiştirilebilmektedir (1, 17).
Karbonhidrat İçeriğini Artırır
G enetik m ühendisliği teknikleri ile bazı b e s in lerin k a r b o n h i d r a t iç e rik le ri a r t ı r ı lm ış t ır (9). Dom atesin kuru m adde içeriği artırılmış ve bu özellik ile domates püresi veya salça yapımında daha kullanışlı olmuştur. Aynı şekilde patatesin
9 0
K E S E R A ., Y Ü C E C A N S.
de kuru madde içeriği yükseltilmiş ve kızartmada da h a fo n k siy on el olmuştur. M o n san to firması, patates bitkisine bir bakteriden nişasta üreten gen aktarm ış b ö y lec e a m ilo z /a m ilo p e k tin oranının d e ğ iş m e sin i s a ğ la y a ra k p a ta te s in k ıza rtılm a s ı s ır a s ın d a d a h a az y a ğ ç e k m e s i s a ğ la n m ış tır. P a t a t e s e u y g u l a n a n b u m o d i f i k a s y o n , a y n ı zam anda pişirme süresini kısaltmış ve maliyeti azaltmıştır (1,14).
Yağların Yağ Asit Oranım Değiştirir
G e n e t i k m ü h e n d i s l i ğ i y a ğ l a r ı da m o d i f i y e ederek, vücutta kötü kolesterolün sentezi ile ilgili olan doym uş ve trans yağ asitlerinin düzeyini a z a l t m a k i ç i n d e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . B u n u n l a beraber, yaygın olarak kullanılan kanola, soya, ayçiçek ve fındık yağlarının doymamış yağ asit içeriği artırılmaktadır. Doymuş ve trans yağ asit içeriği az altılm ış , d o y m am ış yağ asit içeriği a rtırılm ış yağlar, sağlık üzerin e olum lu e tk i lerinin yanında yemeklik yağ olarak da gelişmiş özelliklere sahiptir. Kızartma veya diğer işlemler sırasında elde edilen yüksek sıcaklıklarda daha stabildir. Kimyasal hidrojenasyona ihtiyaç duyul madan GM teknikleri ile pişime işlemleri sırasın da yağların ısısal k a ra rlılığ ın ın geliştirilm esi mümkün olmaktadır (1,17).
GM BESİNLERİN POTANSİYEL RİSKLERİ
GM besinlerin güvenliği ile ilgili tartışmalar 20 yılı aşkın süredir sürmektedir (12). Bu teknolo j i n i n p o t a n s i y e l y a r a r l a r ı o l m a s ı n a r a ğ m e n
G M O 'la rın çevresel ve klinik so nuçları ciddi kaygılar yaratmaktadır (3).
GM besinler ile ilgili değerlendirmeler sadece güvenliği, alerjenitesi, toksisitesi, karsinojenitesi ve değişmiş besin değeri ile ilgili değil çevresel ve e k o n o m ik d u ru m la rı da içerm ektedir. Her teknikte olduğu gibi rDNA teknikleri ile yapılan gen transferinin de bazen yanlış yapılabileceği konusunda bazı şüpheler vardır. Örneğin; eğer genetik materyal hedef organizmaya başarılı bir şekilde transfer edilemezse, hedef organizmanın D NA zincirinde yanlış bir n o k tay a aktarılırsa veya yeni gen yanlışlıkla yakınındaki bir geni aktive ederken bir diğerini inaktive ederse bek lenmeyen mutasyonlara neden olarak farklı bir
g e n i n f o n k s i y o n u n u d e ğ i ş t i r e b i l e c e ğ i d ü ş ü n ü lm e k te d i r . B u ş e k il d e ; t o k s i k , ü r e m e fonksiyonu durmuş veya elverişli olmayan bitki lerin oluşumuna neden olunabilir (1).
Besinlerin Besin Değerindeki Değişim ler
Yabancı genler besinlerin kalitesini, bazı besin öğelerinin düzeyini artırarak bazılarının da azal tarak bilinem eyen n edenlerle değiştirebilir. Bu durum, geleneksel türler ile GM olan eşdeğerleri arasında farklılıklara neden olur. Bununla birlik te, bitkisel ve hayvansal kaynaklı besinlerin, (a) b e s in ö ğ e le ri a ra s ı n d a k i e tk i l e ş i m , (b ) b e s in ögesi-gen etkileşimi, (c) besin öğesi b iyoyarar- lanımı, (d) besin öğesi etkisi, (e) b e s in öğ e si m etabolizm ası gibi besin öğesi k o m p o z is y o n u üzerindeki etkileri ile ilgili çok az veri m evcuttur
(1).
Antibiyotik Direnci
A n t ib iy o tiğ e d a y a n ık lı g e n le r in k u l l a n ı l m a s ı s o n u c u i n s a n l a r d a a n t i b i y o t i ğ e k a r ş ı d i r e n ç g e li ş e b il m e k t e d i r . G e n e t i k m ü h e n d i s l i ğ i n d e antibiyotiğe karşı dirençli m arker genler çok sık kullanılmaktadır. Yaygın olarak tüketilen ü r ü n lerin antibiyotiğe karşı dirençli hale g e tir ilm e siyle, söz k o n u su ü rü n le ri tü k e te n h a y v a n ve insa n la rd a o lduğu k a d a r ç e v re için d e b e k l e n m ey e n s o n u ç la r d o ğ u r a c a ğ ı d ü ş ü n ü l m e k t e d i r ( 1 ,1 1 ,1 9 ) . İ n g i l t e r e T ıp D e r n e ğ i n i n ( B M A ) r a p o r u n a g ö re , b e l i r l i ü r ü n l e r e i la v e e d i l e n antibiyotik dirençli marker genlerin, G M ürünleri tük eten insan ve h a y v a n la rın b a r s a k l a r ın d a k i h a s ta lık y a p ıc ı m i k r o o r g a n i z m a l a r a t r a n s f e r e d ile b ile ce ğ i b e li r ti lm e k te d ir (1). Bu d u r u m , a n t i b i y o t i k d i r e n ç l i m i k r o o r g a n i z m a l a r ı n gelişimiyle ve böylece antibiyotik direncinin bir h a lk s a ğ lığ ı p r o b l e m i h a l i n e d ö n ü ş m e s i y l e sonuçlanabilir (1,11,19).
Potansiyel Toksisite
GM, beklenmedik bir şekilde doğal bitki toksin lerini artırabilmektedir. Yeni genler, kurubakla- gillerdeki proteaz inhibitörleri, kanola türlerinde ki guatrojenler ve muzdaki baskılayıcı am inler gibi doğal toksinlerin düzeyini değiştirilebilir. Böylece bu ürünü tüketenlerde tehlike yaratabilir
G e n e tik M o d ifik a s y o n v e G e n e tik M o d ifiy e B e sin le r 9 1
(1). Ayrıca, bazı b alık v e y a diğer hayvan türleri bazı o rg an la rın d a toksin barındırırlar. Bu toksin leri k o d la y a n g e n le rin h e rh a n g i bir balığa veya d iğ e r h a y v a n türlerine tran sfer edilmesi de GM ü rü n le rd e toksisiteye n ed en olabilir (19).
P o ta n siy e l A le r je n ite
T ra n sg e n ik bitkilerin ve hayvanların bilinen veya b i l i n m e y e n b a z ı a l e r j i k b i l e ş i k l e r i ç e r m e olasılığı, g e n e tik m o d ifik a sy o n u n yol açabileceği ve ü z e r i n d e en f a z l a d u r u l a n p o t a n s iy e l risk- l e r i n d e n d i r (3,4). A n tim ik ro b iy a l ve antifungal ö zellikleri n e d e n iy le b iyoteknolojik uygulam alar d a s ık lık la k u lla n ıla n p e k ç o k protein in alerjen o ld u ğ u bilin m ekted ir. B u nedenle, biyoteknoloji e n d ü s tr is i p r o te i n s e ç im in d e dikk atli o lm a lıd ır (6).
B e s in le re u y g u la n a n gen etik m o difikasyon aler j i k p r o b l e m l e r e 2 ş e k i l d e n e d e n o l a b i l i r .
B u n la rd a n ilki, h e d e f ürüne bilinen bir alerjenin a k t a r ı l m a s ı i k i n c i o l a s ı l ı k ise, y e n i a k ta r ıl a n ge n in yeni bir alerjen yaratmasıdır. Bu olasılık l a r d a n İ k in c i s i o l a n d e n o v o d u y a r l ı l ı k , e ğ e r t ra n s g e n ik protein yeni bir şekilde besin zincirine e k le n irse o lu şu r (3). Ayrıca besin olm ayan kay n a k l a r d a n t r a n s f e r e d i l e n g e n l e r ve yeni gen k o m b in a s y o n la r ı ba z ı in sa n la rd a alerjik reaksi y o n la ra yol açabilir ve y a önceden var olan her h a ngi bir a le rje n ik r e a k siy o n u şiddetlendirebilir (1). B i r in c i o l a s ı lı k , b i r k a ç yıl ö n c e m e y d a n a gelmiştir. S o y a fasulyesinin besin değerini artır m a k için sistein ve m etionin içeriği yüksek olan B re z ily a k esta n e sin d e n 2S album en soya fasulye s in e ak ta rılm ıştır. T r a n sg e n ik soya fasulyesinin a l e r j e n i s i t i n i b e l i r l e m e k ü z e re y a p ıla n te stle r s o n u c u n d a , B re z ily a kestanesinden aktarılan 2S a lb u m e n in B rezilya kestanesinin başlıca alerjeni o ld u ğ u v e tra n s g e n ik soya fasulyesinde de p ro teinin alerjenitesini koruduğu belirlenmiştir (3,6). Bu n e d en le de Brezilya kestanesine alerjisi olan larda, t r a n s g e n ik s o y a fasulyesi tükettiklerinde t e k r a r k l i n i k b e l i r t i l e r g ö z le n m iş tir . B r e z ily a k e s ta n e s in e alerjisi olan ancak soya fasulyesine alerjisi olm ay anlarda, artık G M soya fasulyesine karşı IgE aracılığı ile im m ün cevap gözlenmiştir.
Bu n e denle G M soya fasulyeleri p iyasa sunul- m am ıştır (3).
Yeni transgenin yeni bir alerjen olacağı ve bunun d e n o v o a l e r j i k d u y a r l ı l ı ğ a g i d e b i l e c e ğ i olasılığını tahm in etm e k ise old ukça güçtür ve h enüz açıklanamamıştır. Bu sorunun yanıtı için "neden alerjik duyarlılığa, proteinlerin tümünden değil de bazılarının yol açtığı" bilinmelidir. Bu konu ile ilgili unutulm am ası gereken en önemli d u r u m , a l e r j i k r e a k s i y o n l a r a s a d e c e g e n e t i k o l a r a k m o d i f i y e e d i l m i ş ü r ü n l e r i n y o l açmadığıdır (3).
GM besinlerin güvenliği ve bunların geleneksel o l a r a k y e t i ş t i r i l e n b e s i n l e r d e n f a r k ı n ın o lu p o l m a d ığ ı k o n u s u n d a t a r t ış m a l a r h a la d e v a m etmektedir. Geleneksel olarak yetiştirilen besin ler, yüzlerce genin aktarım ına ve yeni pro tein lerin istenilen özellikte ürün oluşturmasına daya lıdır. Bitkilerdeki büyük çaptaki genetik değişik likler protein ekspresyonunda önemli değişiklik ler yaratır. Bu değişimler, geleneksel yöntemler ile de oluşur ancak bu dikkate alınmaz. Bunun aksine, genetik modifikasyon belirlenen bir genin k o n a k tü rle re ke sin olarak transferin e o lan a k sağlar. Hangi proteinin aktarıldığının bilinmesi, y e n i ü r ü n d e a l e r j e n i t e n i n t e s t e d i l m e s i n d e kolaylık sağlar (3).
Özet olarak, genetik m o difikasy on yeni ürü ne bilinen bir alerjenin transferine neden olabilir. Bu t e o r i k o l a r a k y e n i a l e r j e n l e r i n o l u ş m a s ı ile sonuçlanabilir ancak bu oluşum, geleneksel bitki ve h a y v a n y e t i ş t i r m e t e k n o l o j i l e r i ile karşılaştırıldığında b üyük bir risk y a ra tm a m ak tadır (3).
Çevresel Etkiler
Transgenik ürünlerin yetiştirilme alanlarının art m ası ile ba z ı ç e v re s e l r is k le r in o lu ş a b ile c e ğ i d ü ş ü n ü l m e k t e d i r . Bu ş ü p h e l e r i n b a ş l ı c a l a r ı (1,9,17,18,19);
• Yabani bitkilere istem dışı gen transferi sonu cunda bitki sosyolojisinde bozulmalar,
9 2
K E S E R A ., Y Ü C E C A N S.
• H erbisit ve insektisitlere dirençli tarım ü rü n lerinde, böceklere zarar veren toksin uzun süre ve yaygın olarak ürünün yapısında bulunduğu için böceklerin direnç geliştirme olasılığı,
• Yeni virüs ve toksinlerin oluşma olasılığı, • B itk is e l GM b e s in le r in , p a te n t a lm a s ın d a n dolayı tohumlara sınırlandırılmış kullanım izni, • Doğal türlerde genetik çeşitliliğin kaybı,
• GM besinlerde güvenli etiketlenmenin yapılma ması,
• Organik ve diğer tarım yöntemlerine zarar ver mesi,
• D in i, k ü ltü r e l ve etik k o n u la r d a b ir takım endişelerdir. Örneğin, dini kurallara göre yasak lanmış hayvanlardan veya bitkilerden gen trans fer edilmesi, vejetaryen bireylerin tükettiği yiye ceklere hayvan genlerinin verici olarak kullanıl m ası p r o b le m y a ra ta b ilir. Veya bazı k işiler, bitkisel besinlerde insan genlerinin bulunmasın dan korku duyabilirler.
G e n e t ik M o d ifiy e B e s in le r ile İ lg ili Yasal Düzenlemeler
GM besinler marketlere sunulmadan önce güve nilirlik testlerinden geçm ektedir.B u ürünlerin güvenirlik değerlendirilmesi, transgenik olmayan ürünlere eşdeğerlik testini (makro-mikro besin öğeleri ile besin değeri taşımayan bileşen içeriği, toksin içeriği, genin kop yalandığı ve transfer edildiği organizm anın özellikleri, taşıyıcı sis temin özellikleri), hayvan çalışmalarını ve aler- jenite testlerini içermektedir (4,5,7,10). Örneğin; glyphosate adlı herbisite dirençli hale gelecek şekilde modifiye edilmiş soya fasulyesi gelenek sel y ö n te m le r ile ü retilm iş soya fasulyesi ile karşılaştırıldığında protein, yağ, posa, karbo n h i d r a t , a m i n o a s i t , y a ğ a s id i ve d i ğ e r b e s in bileşenleri içerikleri ve hayvan beslem e çalış maları açısından eşdeğer bulunmuştur (13). Söz konusu testlerin pozitif veya negatif sonuçlarına göre ürünler tüketime sunulmakta veya sunulma- maktadır (4,5,7,10).
Üretilen GM bir besinin marketlere su nu lm asın dan önce FDA, üretici firmalardan G M besinin alerjen madde içermediğine dair bilimsel veriler istemektedir ve bu besinlerin alerjen protein içer m e d i ğ in e d a ir b i l g i n i n e t i k e t t e b u l u n m a s ı n ı zorunlu kılmaktadır. FD A ve EPA, b ilin m e y e n a l e r j e n l e r i n de G M b e s i n d e b u l u n a b i l e c e ğ i endişesiyle üretici firmalardan söz konusu b esin lerin içeriği ile ilgili düzenli olarak rap o r iste mektedir (1). GM besinlerin alerjenitesi ile ilgili testler; protein türü, protein kaynağı ve işleme ile pişirme işlemlerinin etkisini içermektedir (10). Biyoteknoloji yöntemleri ile üretilm iş ürünlerin etiketlenmesi konusunda ülkeler arasında farklı düzenlemeler söz konusudur. Avrupa Birliğinde G M ürünlerin etiketlenm esi zorun lud ur, an cak %1'den az GM ürün içeren besinlerin e tiketlen mesi zorunlu değildir. Avrupa B irliğin in üyesi o lm a y a n N o rv e ç ve İsv iç re 'd e G M b e s in l e r i n e tik e tle n m e sin i istem ek tedir. A m e r i k a 'd a G M besinlerin etiketlenmesi ile ilgili bir z o runluluk yoktur ancak bunun yerine şirketler bu ürünleri m a r k e t l e r e s u n m a d a n e n a z 120 g ü n ö n c e FD A 'ya bildirm ek zorundadır, b u n u n la birlikte şirketler gönüllü olarak etik etlem e y a p a b ilirle r (12).
SONUÇ ve Ö NER İLER
Genetik modifiye besinlerin beslenm e ve sağlık üzerine olumlu pek çok etkisi vardır. Ö zellikle 2050 yılında yaklaşık olarak iki kat artacağı tah min edilen dünya n ü fu su n u n be sin ih tiy ac ın ın k arşılan m asın da en etkili ve v e rim li te k n o lo ji o la c a ğ ı d ü ş ü n ü lm e k te d i r . A y r ıc a , b e s i n l e r i n kalitesi ve besin değerinin geliştirilm esi, besin ü r e t i m i n i n a r t ı r ı l m a s ı ile a r t ı k l a r ı n e n a z a indirilmesini de sağlar. Genetik mühendisliği ile ham m ateryallerin farklı e ndü striye l a la n la rd a kullanılması da m ümkündür. Bitkilere tra n sfe r e d ile n g e n le r s a y e s i n d e b i t k i l e r h a s t a l ı k ve pestisitlere karşı biyolojik savunma geliştirebilir ler. Bitkilere kazan dırılan bu ö zellik , o ld u k ç a pahalı olan kimyasal pestisitlerin k u lla n ım ın ın azaltılmasında, bitki tohumlarının kuraklık, pH, soğuk ve tuz yoğunluğu yüksek olan koşullarda yaşamasında önem kazanmaktadır. Tarım uygula
G e n e tik M o d ifik a s y o n v e G e n e tik M o d ifiy e B e sin ler 9 3
m a l a r ı n ı n k o l a y l a ş m a s ı n d a d a etkili o lan G M teknikleri ile ürünlerin kontrolü, geleneksel yön tem le rle yetiştirilen ürünlere kıyasla daha kolay dır.
S o n u ç o l a r a k , b e s i n l e r i n g e n e ti k m o d i f i k a s y o n u n u n ö n e m li ve y a ra rlı e tk ile rin in o lm a sın a r a ğ m e n p o t a n s i y e l ris k le ri de gö z ö nü n e a lın malıdır. Yeni üretilen G M besinlerin veya orga n iz m a la r ın p iy a s a y a su nulm asın d an önce çeşitli tarla denem eleri yapılm alı ve bunun için dikkate d e ğ e r z a m a n a y rılm a lı ve ç a b a h arcan m alıd ır. G M ürü nlerin sağlık, tarımsal pestisitler ve çevre ü z e rin e e tk ile rinin saptanabilm esi için bu ü rü n lerin u z u n d ö n e m d e değerlendirilmesi gerekm ek tedir. G e n e tik m odifiye besin teknolojisinin olası z a ra rlı e tk ile rin i ö n le m e k için etkin, yaygın ve b ilim s e l b ir izle m e ve d en etim m ekanizm asının g e liş tirilm e s i gerekir, b ö y le bir y a k la ş ım biyo- g ü ve n lik ile ilgili yasa ve uygulam aların gelişti r i l m e s i n i ö n c e l i k l i k ı l m a k t a d ı r . D e n e t i m ve izlem e, gen etik olarak m üdahele edilmiş türlerin i n s a n s a ğ l ı ğ ı n a ve ç e v r e y e o l u ş t u r d u ğ u ris k tehdidin in do ğru saptanm ası ve fayda/zarar belir lem eleri için zorunludur.
K A Y N A K L A R
1- U zo g a ra SG. The im pact o f genctic m odifıcation o f h u m a n f o o d s in th e 2 İ s t c e n tu r y : A revievv. B iotehnology A dvances 2000;18:179-206.
2- M ucci A, H ough G. Perceptions o f genetically modi- fıed foods by consum ers in A rgentina. Food Quality and Preference 2003;15:43-51.
3- L a c k G. C l in ic a l r is k a s s e s s m e n t o f GM fo o d s. T oxicology Letters 2002;127:337-340.
4- K leter GA, K uiper HA. Considerations for the assess- m en t o f th e sa fe ty o f g en e tic ally m odified anim als u s e d fo r h u m a n fo o d o r a n im a l fee d . L iv e s to c k Production Science 2002;74:275-285.
5- Schilter B, Constable A. Regulatory control o f geneti c a lly m o d ifie d (G M ) fo o d s :lik e ly d e v e lo p m e n ts. Toxicology Letters 2002;127:341-349.
6- Shewry PR, Tatham AS, Halford NG. Genetic modifı-
cation and plant food allergens: risks and benefıts. Journal o f Chromatography B 2001;756:327-335. 7- Atherton KT. Safety assessment o f genetically modi
fied erops. Toxicology 2002; 181-182:421 -426.
8- Hulse JH. B iotechnologies:past history, present State
an d f u tu re p r o s p e e ts . T re n d s in F o o d Science&Technology 2004;15:3-18.
9- Weick CW, Walchli SB. Genetically engineered erops and foods:back to the basics o f technology diffusion. Technology in Society 2002;24:265-283.
10- M alarkey T. Human health concem s with GM erops. Mutation Research 2003;544:217-221.
11- T h o m so n J. G e n e tic a lly m o d ifie d food ero p s for im proving agricultural practice and their effects on human health. Trends in Food Science& Technology 2003;14:210-228.
12- Ahmed FE. Detection o f genetically modified organ- ism s in fo o d s. T re n d s in B io te c h n o lo g y 2002;20(5):215-223.
13- Chen ZL, Gu H, Li Y, et al. Safety assessm ent for g e n e tic a lly m o d ifie d sw e e t p e p p e r and to m a to . Toxicology 2003;188:297-307.
14- Bouis HE, Chassy BM, Ochanda JO. Genetically mod ified food erops and their contribution to human nutri tio n and fo o d q u a lity . T re n d s in F ood Science&Technology 2003; 14:191 -209.
15- Goto FT. Iron fortifıcation o f rice seed by the soybean ferritin gene. Nature Biotechnology 1999;17:282-286. 16- Römer S, Liibeck J, Kauder F. Genetic engineering o f
a zeaxanthin-rich potato by antisense inaetivation and co-suppression o f carotenoid epoxidation. M etabolic Engineering 2002;4:263-272.
17- McKeon TA. Genetically modified erops for industrial produets and processes and their effects on hum an h e a lth . T re n d s in F o o d S c ie n c e & T e c h n o lo g y 2003;14:229-241.
18- G arza C, Stover P. General introduction:the role o f science in identif'ying common ground in the debate on g e n e tic m o d ific a tio n o f fo o d s. T re n d s in F o o d Science&Technology 2003; 14:182-190.
19- Maclean N. Genetically modified fısh and their effects on food quality and human health nutrition. Trends in Food Science&Technology 2003;14:242-252.
