I HALK HİKÂYECİLİĞİ ÜZERİNE
ı---,
---• ---• ---•
Geleneğin yaşam asını sağlamak için sadece halk hikâye
lerine değil biitıin folklor mahsullerine arkeolojik ve etnoğrafik
birer m alzem e gibi değil, dinam ik kültürümüzün sürekli yaşayan
bir parçası olarak bakmak zorundayız.
İsmet ÇETİN *
C e m iy e tin y a şa d ığ ı z a m a n v e c o ğ ra fy a y a g ö re h a y at ta rz ı d e ğ iştik ç e s a n a t an la y ışı v e k a b u lle ri d e d e ğ iş m e k te d ir. C e m iy e tin o r t a k z e v k le ri, e d e b iy a t, m u sik i, g ü z el s a n a tla r , m im a r î g ib i k o n u la r d a o rta y a ç ık a r v e o c e m iy e tin g e n e l k a b u lle r in in ifa d e si say ılır. B u n la r, z a m a n ın v e c o ğ ra fy a n ın d e ğ işm e s iy le ip tid a î b i r y a p ı a r z e d e r v e a r tık k a b u l g ö rm e m e y e b a ş la rl a r . H a lk e d e b iy a tı v e fo lk lo r iç in d e k e sin s ın ır la rın ı b e lir- le y e m ed iğ im iz h a lk h ik â y e le r im iz d e c e m iy e tin o r t a k z e v k le r in d e n b iris in i te şk il e d e r k e n 19. y ü z y ıld a n itib a re n a r tık k a b u l g ö rm e m e y e b a ğ la m ıştır. K a y n ağ ın ı İs la m iy c tte n a la n h ik â y e le rle , d o ğ r u d a n T ü r k k ü l tü r ü n d e n a la n h ik â y e le r in y a n ın d a İ r a n î k ay n ak lı h ik â y e le r d e A v ru p a 'y a a ç ılm a m ız la b irl ik te a y d ın k e sim ta r a fın d a n a r tık k a b u l g ö rm e m e y e b a şla m ış , s a d e c e k o n u a ra y ış la r ın d a b i r ışık v a zife si g ö r m ü ş tü r.
1910'lu y ılla ra k a d a r g ö r ü le n m a h a llîle ş m e a k ım ın ın d e v a m ı o la n m illîle ş m e a k ım ı ile b irlik te Z iy a G ö k a lp , K ö p rü lü z a d e M e h r n c d F u a d b a ş ta o lm a k ü z e r e d a h a z iy a d e T ü r k ç ü k e sim in , k ü ltü r ü n a s lî u n s u r la rın ı h a lk ta a r a m a e n d iş e le r i ile b irlik te fo lk lo ru n re v a ç b u lm a s ın a ra ğ m e n h a lk h ik â y e le ri k o n u s u n d a g ö zle g ö r ü lü r b i r g e rile m e k a y d e d ilm e k te d ir . T ü r k O c a k la rı ve H a lk e v le ri b u k o n u d a ö n e m li ç a lış m a la ra s a h r e o lu rk e n . H a lk h ik â y e le ri k o n u s u n d a a d e p t e ç a lışm a la rı y e n i b i r k im lik o la r a k k a rş ım ız a ç ık m a k ta d ır . İlk d ö n e m le r d e b e lk i d e h o b i o la r a k k a rş ım ız a ç ık a n b u ç a lışm a la r, g ittik ç e p r o f e s y o n e l b i r ç e h r e k a z a n m ış , d a h a ziy a d e d o ğ u b ö lg e le ri b a ş ta o lm a k ü z e r e O r t a -A n a d o lu . Ç u k u ro v a v e T o r o s l a r ç e v re s in d e y o ğ u n la ş a n d e r le m e v e a r a ş tı r m a ç a lış m a la rı h ik a y e cilik g e le n e ğ in in y e n id e n h a r e k e t le n m e s in e v e sile o lm u ş tu r . A k a d e m i k ç e v r e le r in b ü işe e l ‘a tm a la r ı, ö z e l lik le D il v e T a r ih - C o ğ ra fy a F a k ü lte s i’n d e , d a h a s o n ra la r ı A t a t ü r k Ü n iv e rs ite s i E d e b iy a t F a k ü lte s i’n d e y a p ıla n ç a lış m a la r, a d e t a g e le n e ğ in c a n la n m a s ın ı s a ğ la m ış tır. A k a d e m i k ç a lış m a la r s o n u c u n d a , h ik â y e a n la tıc ıla r ı kö y o d a la r ın d a n ü n iv e rs ite s a lo n l a r ın a , k a h v e h a n e le r d e n te le v izy o n e k r a n la r ın a çık ıy o r, k e n d ile rin i b i r ta r a f t a n m ille te ta k d im e d e r k e n , b i r t a r a f ta n d a ay d ın k e sim in d ik k a tle rin i ü z e r le r in e ç e k iy o rla r.
H ik â y e a n la tıc ıs ı â ş ık la r ın v e z a m a n z a m a n d a m e d d a h d iy e is im le n d irile n p ro fe s y o n e l a n la tıc ıla r ın s e m p a ti g ö rm e s i, a ra ş tırıc ı v e ilim a d a m la r ın ın b u n l a r d a n d e r le d ik le ri h a lk e d e b iy a t ve fo lk l o r m a h s u lle r in in isim li o l a r a k n e ş r e d ilm e le ri, d iğ e r â ş ık la r ın d a d ik k a tin i ç e k iy o r, y e n id e n ç ıra k y e tiş tirm e y e , d e rn e k le ş m e y e , to p lu p r o g r a m l a r y a p m a y a te şv ik e d iy o r.
G ü n ü m ü z d e te k n o lo jin in s ü r a t l e ile rle m e si, h a b e r le ş m e v a s ıta la r ın ın ç o k lu ğ u , e ğ le n m e v a s ıta la rın ın çeşitliliğ i h ik â y e cilik g e le n e ğ in i y a v a ş y a v aş g e r ile t m e k te , z a m a n z a m a n d a h a y a t ş a r t l a n b u g e le n e ğ in s o n b u lm a s ın a s e b e p o lm a k ta d ır . B u g ü n , s a d e c e D o ğ u A n a d o lu B ö lg e s i’n in b i r k ıs m ın d a y a şa y a n g e le n e k ve g e le n e ğ in te m s ilc ile ri, b u r a d a n ç ık a ra k g e re k m a iş e t le r in te m in , g e re k s e y a h a t m a k sa d ıy le b a ş k a b ö lg e le re g ittik le r i z a m a n g ittik le r i y e r le r e b u g e le n e ğ i d e g ö tü r ü y o r la r . B u g ü n K a rs, E r z u r u m , S iv a s, A rtv in , E r z in c a n . A n k a r a , İs ta n b u l, İz m ir, K a y se ri b a ş ta o lm a k ü z e r e b ü y ü k ş e h ir le r e v e y u rtd ış ın a , ö z e llik le A lm a n y a v e H o lla n d a 'y a g id e n â ş ık la r, â ş ık lık g e le n e ğ in i ve d o la y ısıy le h a lk h ik ây e ciliğ in i d e b e r a b e r le r in d e g ö tü r m e k te d ir l e r . T a ş ın a n b u g e le n e k , g e le n e ğ in te m s il c ile ri v a r o ld u ğ u m ü d d e tç e v a rlık la rın ı s ü r d ü r e b ile c e k
* G a z i Ü n iv e rs ite s i G a z i E ğ itim F a k ü lte s i T ü r k D ili v e E d e b iy a tı E ğ itim i uo ıu .v .U , Ö ğ re tim G ö re v lis i.
22
le rd ir . A ş ık lık e s k id e n o ld u ğ u g ib i c e m iy e tç e k a b u l g ö rm e d iğ i için u s ta - ç ıra k ilişk isi d e z a y ıfla m a k ta v e g i t tik ç e y o k o lm a k ta d ır . K u r u la n d e m e k l e r u s ta - ç ıra k ilişk isin i g ü ç le n d irm e k te n z iy a d e o rg a n iz a tö r lü k v a z ife sin i g ö r m e k te , o ra y a g e le n g e n ç l e r s a d e c e ç e v r e le r in d e saz ç alm ay ı is b a t e tm e k v ey a tü r k ü c ü o lm a k g ib i b i r g ay ey e h iz m e t e d iy o rla r.
B u g ü n te k n o lo jik g e liş m e d e n y e te rin c e n a s ib in i a lm a m ış k ırlık k e s im d e h a lk h ik â y e ciliğ i g e le n e ğ i g e r e k a n la tıc ı, g e r e k d in le y ic i ç e v r e s i o l a r a k d e v a m e t m e k te d ir. A n c a k z a m a n g e ç tik ç e g e le n e k u n u tu lm a k ta v ey a e n iy im s e r t a h m in le b ü y ü k d e ğ işik liğ e g e b e g ö r ü n m e k te d ir. B u g ü n m e m le k e tim iz d e b e ş y ü z ü n ü z e r in d e â ş ık b u lu n m a k ta d ır . B u n la r d a n b i r k ışın ı s a z ç a lm a s ın ı b i l m iy o r, b a z ıs ın ın irtic a li y o k , b a z ısı h iç ş iir s ö y ley e m iy o r, s a d e c e u s ta m a lı s a tıy o r. U ş a k 'ta g ö rd ü ğ ü m ü z b i r o z a n ise, n e s a z çalıy o r, n e şiiri v a r, n e u s ta m a lı s ö y lü y o r, n e irtic a li v a r. S a d e c e d ü k k a n ın d a b i r ta b e la s ı v a r. D ü ğ ü n le r e tü rk ü c ü g ö n d e r iy o r . O r g a n iz a t ö r lü k y a p ıy o r, Ç e v r e s in d e b u lu n a n â ş ık l a r ( ! ) o n a "o z a n * d iy e h ita b e d iy o r v e h e r k e s ö y le ta n ıy o r. İz m irli  ş ık D u r m u ş . S a z ç a lıp d e y iş a t s ö y lü y o r. Ş iirle ri a m iy a n e ve o ld u k ç a a c e m ic e . S a d e c e ş iire b e n z e m e y e n ş iirle ri v a r. H ik â y e b ilm e k u s ta lık g e re k tird iğ i için o n u n s ö z ü n ü d a h i e tm e m iz m ü m k ü n d e ğ il. E r z in c a n lI S e fil S e y ra n î, C a n s ık ın tıs ın d a n ş iir y a zıy o r. D e r tli C a f e r m e ra k ı u ğ ru n a y u rtd ış ın d a b irik tir d iğ i p a ra y ı â şık b a b a l a r ın a v e r iy o r( ! )
 ş ı k la r g e n e llik le ilk o k u lu b itir m iş l e r , iç le rin d e işçilik , m e m u rlu k , ö ğ re tm e n lik m e s le k le rin in y a n ın d a s e r b e s t ç a lış a n la rı v a r . , K a rs. E r z u r u m ve A rtv in ç e v re s in d e y a ş a y a n la r g e n e llik le k ö y lü . S ü m m a n îo g lu S ü m m a n f y i, G ıilis ta n 'ın ç ıra ğ ı G ü lis ta n 'ı. S e n lik ' i ı iki g ö b e k s o n ra k i ç ıra k la rı Ş e n lik 'i a şa m a m ış , o n la rın bilgi sev iy e sin e ç ık a m a m ış la r. S ö y le d ik le ri h ik a y e le r y ü z y ılla r ö n c e s in e a it. Y e n i ş iir s ö y e le m e k u d r e ti b ü tü n â ş ık la r a m a h s u s o lm a d ığ ı g ib i, h ik a y e ta sn ifi h e m e n h e m e n h iç b ir a şığ ın h a rc ı d eğ il.
Z a m a n la b u g ü n k ü m â n â d a a n la d ığ ım ız h a lk h ik ây eciliğ i g e le n e ğ i k a y b o la c a k , y e rin i y e n i a n la y ışta , z a m a n a v e d ü n y a g ö r ü ş ü m ü z e u y g u n o la n y e n i h ik a y e le r veya e sk i h ik a y e le r y e n i b i r y a p ı ile k a rş ım ız a ç ık a c a k tır. G ü n ü m ü z d e , g e le n e ğ in m u h a fa z a s ı için b i r ta k ım ç a lış m a la r y a p ılıy o rs a d a h i, b u ç a l ış m a la r z a te n f o lk lo r u n y a p ısın a te r s o la n sta tik liğ i sa ğ la y a m a y a c a k tır.
Millî Folklor
H ik â y e le ri s ta t ik h a ld e tu tm a y a g a y re t„ e ttiğ im iz m ü d d e tç e , g e le n e ğ in y a ş a m a s ın ı s a ğ la m a k için s a d e c e h a lk h ik a y e le rin e d e ğ il b ü t ü n fo lk l o r m a h s u lle r in e a r k e o lo jik v e e tn o ğ r a f ik b i r e r m a lz e m e g ib i d e ğ il, d in a m ik k ü ltü r ü m ü z ü n s ü re k li y a şa y a n b i r p a rç a s ı o l a r a k b a k m a k z o ru n d a y ız . 16. Y ü z y ıld a ç ö ğ ü r ç a la n â şık , b u n d a n o n yıl ö n c e s in e k a d a r saz , b u g ü n a rtık e l e k t r o s a z ç alıy o r. G ü z e ld e n g ü z e lliğ in s a d a k a s ın ı is te y e n â şık , g ü n ü m ü z d e g ü z elliğ in k a tm a d e ğ e r v e rg isin i istiy o r. O n u m u k te s e b h a k a d d e d iy o r. B u n la r, h a y at ta rz ım ız d a k i d e ğ işik liğ in b i r e r ifa d e s id ir.H ik â y e a n la tıc ıs ı, b ü y ü k ş e h ir le r e g e lip h ik â y e sin i o r a l a r d a a n la ttığ ı z a m a n , h ik â y e k a h r a m a n ın a y e n i fo n k s iy o n la r k a z a n d ır ır. K e n d isi te le v izy o n e k r a n ın d a , b e lk i r a d y o m ik r o fo n u n d a , b e lk i, b ü y ü k b i r k o n s e r s a lo n u n d a ç e şitli in s a n g r u p la r ı n a h ila b e d c c c k tir . D o la y ısıy le h ik â y e k a h r a m a n la r ı d e ğ işik v a s ıta la rı ile g ö rü n e c e k t ir. A ta b in m e k y e rin e u ç ağ ı t e r c ih e d e c e k tir . M c c n u n 'u n ç ö lle re g itm e s i z a m a n la o r t a d a n k a lk a c a k , k a h ra m a n ın ism i b e lk i y in e M e c n u n o la c a k a m a , b u d e f a te d a v i e d ilm e k için b i r k lin iğ e y a tırıla c a k veya y a ta c a k tır. K ö ro ğ lu g ib i kılıçla k a v g a e t m e y e c e k . R a m b o g ib i d a h a te s irli s ila h a s a h ip o la c a k v e h a tla b e lk i x ışın ı k u lla n m a s ın ı b ile c e k tir.
N e k ö h n e b i r e v d e , n e d e a n c a k h a y a lle rim iz e d a h i s ığ d ıra m a d ığ ım ız m u h te ş e m b i r s a ra y d a y a şa m a y a c a k o la n h ik â y e k a h ra m a n ı m e n s u p o ld u ğ u ta b a k a n ın y a şa d ığ ı m e k a n la r d a y a şa y a c a k tır.
Y u k a r d a d a s ö y le d iğ im iz gib i, g e le n e ğ in o ld u ğ u g ib i y a şa m a sı m ü m k ü n d e ğ ild ir. Z a t e n b u fo lk lo ru n k a id e s in e a y k ırıd ır. F o lk lo r k e n d i d in a m iz m i iç in d e h a y a tiy e tin i s ü r d ü r e c e k ti r . Y a p ıla c a k te k şey, b u g e le n e ğ i y a ş a ta n la r k im o lu rs a o ls u n , is te r m e d d a h o ls u n , is t e r â şık o ls u n , d e v le t o n la rı k a n a liz c e tm e li, y e n i te r k ip le r e u la ş m a la rın ı s a ğ la m a lıd ır. G ü n ü m ü z d e a n la tıla n h ik â y e le rin b irç o ğ u g e ç m iş y ü z y ılla rd a ta s n i f e d ile n le r d ir . Ö y le k i m u s a n n ifle rin i k a rış tırd ığ ım ız g ib i, b a z a n d a h iç b ilm iy o ru z . Ş c n lik 'te n b i r h ik â y e b ilm e k , â ş ık iç in b i r im tiy a z o lm u ş . A r tık y e n i h ik â y e le r ta s n if e d ile m iy o r. G e le n e ğ in d e v a m c ıs ı in s a n la r , s ta t ik y ap ı iç in d e h a p s e d ilm iş le r. İlg ili k u r u lu ş la r o n la r a e t n o ğ ra fik , h a tta a rk e o lo jik b i r m a lz e m e g ib i b a k - n ıa ta d ır la r . O n la rın k ö y d e n ç ık m a m a s ın ı, k ö y d e n ç ık tık la rı z a m a n d a g a lib a a çık h a v a m ü z e le r in d e te ş h i r e d ilm e le rin i is le r b i r h a lim iz v a r.( D e v a n ıı say fa 2 8 'd e )
