CUMHURİYET
Türkiyedeki ıslâhat hareketleri için
bir yabancı elçinin Padişaha lâyihası
O sm anlı İm p ara to rlu ğ u 17. a srın ikinci y a rıs ın d a n itib a ren g a ıb d e v letlerin e k a rşı olan ü stü n lü ğ ü n ü k ay b etm iş ve b u n u tak ib ed en d e v irle rd e çözülüp, dağılm a teh lik ele - î ıin e m aru z k alm ıştı.
| İm p ara to rlu k , b ü tü n b u zam an ! içinde eskiyen m üesseselerini tasfiye j edem em iş, d ev let an lay ışın d a deği - şik lik yapam am ış, insan h a k la rın ı te- beanm eşitliği m ev zu ların ı ele ala - m am ış, yeni m ek teb ler açm ak, o rd u ‘ ve donanm ayı ıslah etm ek yo lların a
gidem em işti.
18. asrın ik inci y a rısın a doğru b a zı sa h a la rd a başlıy an g arblılaşm ak h a rek e ti, g erilik ta ra fta rla rın ın isyanı ile bastırılm ış ve b u n u II. M ahm uda k a d a r daim a ak im k alan cesaretsiz teşeb b ü sler tak ib etm işti.
Islah at h a rek e tle rin e Y eniçerileri k a ld ırm ak la başlıyan II. M ahm ud, m u n tazam ve talim li b ir o rd u k u r - m uş, n a zırla rd a n m üteşek k il m esul h ü k ü m e t şek lin in ilk ad ım ların ı a t - mış, yeni k a n u n la r yap m ak üzere M eclisi A hkâm ı A dliyeyi vücude ge tirm işti.
f
a z a n
H alûk Y. Ş eh su va ro ğ lu
1
i
ta rih ve d iğ er lü zu m lu fe n le rin tah sil e ttirilm es in i de ileri sü rm e k te v e bu m ü n aseb etle d e v le t hizm etinde b u lu n a n m em u rların ceh aletin e te k ra r tc - ! m as etm e k te d ir.
O ğlu A bdülm ecid, L ondra sefiri
Regid P aşan ın tav siy elerin i d e rh al k abul ed erek tan zim at ferm an ın ı i - lân etm iş ve bu su re tle Osm anlı İm p a ra to rlu ğ u n d a ilk an ay asa adım ı atılm ıştı. K eyfî idam lara, m ü sa d ere lere alışm ış h ü k ü m d arların , v ezirle rin ve valilerin h ü k ü m sü rd ü ğ ü bir im p a rato rlu k ta b ird en b ire b ü tü n bun la n k ald ırm ak , h ü k ü m e t a d am ların ı ve m em u rları çık arılacak k a n u n la ra u y gun h a rek e t etm eğç m ecbur kıl - m ak, o zam an lar b aşarılm ası güç sa yılan b ir in k ılâb o larak k abul e d ili yor. bu in k ılâb ın yapıcısı R eşid P a şa daha ilk zam an lar, b ü y ü k b ir m u halefetle k arşı k a rşıy a k alıy o rd u .
1839 yılın d a O sm anlı "İm paratorluğu key fî id am lara, m ü sad erelere, an - g a ry alara ve m üddetsiz askerliğe h e n ü z n ih a y e t v eriy o r, m u asır m eslekî m ek te b le r açm a yoluna giriyor, o r - d u şu n d a, donanm asında ıslahat h am - lejeri yap ıy o r, tçbeası a rasın d ak i m em n u n iy etsizlik leri eşitlik v aid leri- le önlem ek ve im p a rato rlu ğ u yık ıl - m a teh lik elerin d e n k u rta rm a k ted - b irle rin e b aşv u ru y o rd u .
T an zim atm ilân ın ı tak ib ed en bu d e v irlerd e İstan b u ld a u zu n b ir m ü d det A v u stu ry a d ev letin in elçiliğini yapm ış b u lu n a n b ir Zat (1) m em le k etim izden a y rılırk en S u ltan Meçi - de, yirm i iki m ad d elik b ir lâyiha tak d im etm işti.
T iirk iy ed en (m askati re'sim ) diye b ahseden A v u stu ry alI diplom at b u lâ y ih asın d a fO sm anlı İm p ara to rlu ğ u - n u n um u m î vaziyetine, h alih a zırın a
Şam ve Y unan m eselelerine, İran
ih tilâfın a, dev letin dah ilî ahvaline, yeni nizam lara, g ü lh an e h a ttın a, d ev - let m em b aların ın asıl ve e rb ab ın a ! v erilm esine, ask e rî m ek teb lere, A v- | ru p a m em lek etlerin d e tale b e y e tişti- ı rilm esine, k a ra ve deniz a sk e rle rin in ! m ik ta rın a , yab an cı m u allim lere, d ev
le t m em u rların ı y e tiştirec ek m ek teb - İcre, T ıb b iy e m ek teb in in m ü k em m el liğine, m alî edam ıza ve T anzim atm n eticelerin e) tem as etm ek ted ir.
A v u stu ry a sefiri lây ih asın ın ilk m ad d esin d e hepsi ah b ab ı olan vii - 'kelâya, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n (m esnlih v e m enafii m ah su sa sm d an ) b ah settiğ in i, fik irle rin i serbestçe a - şakladığını ve (m ü tead d id ah v ald e bazı n a sih a tle r ve ih ta rla rd a ) b u lu n d u ğ u n u b e lirtm e k te d ir.
Y abancı d iplom at, A v ru p a d e v le t lerin in O sm anlı İm p ara to rlu ğ u n a k a r şı iyi n iy e tle r beslem ek te olduğunu, M ısıra karşı 1840 ta L o n d rad a im - zalanaıı an laşm an ın da b u n u tek id eylediğini y azm ak ta d ır. Elçi ay n i za
m anda, b u an laşm ay ı A vrupa d e v le t lerin in O sm anlı İm p ara to rlu ğ u n u n iç işlerine m ü d ah ale şek lin d e tefs ir e - d e n le r de o ld u ğ u n u , fa k a t böyle b ir d ü şü n cen in v arid b u lu n m ıy acağ m ı, ç ü n k ü d ev leti aliy y en in istik lâlin e en k ü ç ü k b ir şek ild e y ap ılacak m ü dah alen in . A v ru p a m uvazenesini ih lâl edeceğini de k a y d etm ek ted ir.
Elçi, Şam ve İran m eseleleri h a k - k ın d ak i g ö rü şle rin i de a çık lad ık tan sonra T ü rk - Y unan m ü n aseb etlerin e geçm ekte, Y u n an istan m T ü rk iy e d en
ayrılm asını, O sm anlı İm p ara to rlu ğ u - n u n başına gelen b e lâ lard a n b iri o - larak k ab u l etm ekte, fa k a t b u n u n a rtık bitm iş b ir m adde o ld u ğ u n u yaz m ak ta d ır. Elçiye göre, iki m em leket a rasın d a k i k in ve ad av et dağılm alı ve T ü rk - Y u n an h ü k ü m e tle ri m ü şte re k m en fa atlerin e u y g u n b ir m u ah e de im zalam alıdır.
A v u s tu ry a sefiri, O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n d ahilî vaziyetine, m alik old u ğ u pek zengin tab iî ^aym aklar b a k ım ın d an tem as etm e k te ve A llah ın b u im p arato rlu ğ a pek lû tü f- k â r d av ran m ış oldu ğ u n u , m em lek et lerin in m ü n b it ve tab iî serv etlerin in fazla o ld u ğ u n u , şim d iy e k a d a r b u n lard a n lây ık ile istifade edilem ediğini, fa k a t yeni n izam larla bu m ah zu ru n k alkacağını söylem ektedir.
A v u s tu ry a sefirin in . B aşvekil M eternich ile m ü ştere k olan T an zim at h a rek e ti h a k k ın d a k i d ü şü n ce - leri de p ek d ik k ate şa y a n d ır. L âyi - hasında bu m eseleye tem as eden se fir, şu n la rı y azm ak tad ır:
V ükelâdan, T an zim at h ü k ü m le ri n in d efaten ve s ü ra tle y e rin e gelm e sini istiy en lerle, b ilâk is eski u su lü n devam ve m u v affa k iy e tin i tem enni ed en ler v a rd ır. Z atı şah an en in bu Bibilere itim ad etm em esi tem enni o- luılacak m ad d elerd en b irid ir. Ç ü n k ü b u iki m ü frit g ru p ta n b irin ciler, a h v alleri m eçhul b ir tak ım d e rb e d e r lerd en ib are ttir. B u n lar h ü k ü m eti eski m illî â d etleri ve ü lfetleri ihlâl ile, m ü lk ij ta h rik ve ifsal sev d asın d ad ırlar. İk in ciler ise bilâk is devleti g aflet u y k u su n d a ve zay ıf b ir h a l- de b ıra k a ra k m üsaid b ir v a k it gel diğinde istifad elerin e b a k m a k d ü şü n cesin d ed irler. B irin cilerin devletin b ird e n b ire inh id am ın a ve İkincilerin ise ted rice n ih lâk in e ç alıştık ları â - şıkardm . B u iki fırk a n ın m ızır ça lışm aların a h ariçten de b ir takım ta h rik le r z u h u r etm ek ted ir.
B u n lara karşı devleti aliyye, a k i lime ve h a k im an e h a rek e t etm ek ve ted ricen ilerlem ek z o ru n d ad ır. A - lelh u su s y e rin e n e n in kon u lacağ ın ı I b ilm edikçe v e bu n a k a ra r v erilm ed ik çe, d e v le tin tem ellerin i teşk il eden esasların en basitin e bile d o k u n m a m ak lü zu m u aşik ârd ır.
k âfiy ed en b ib eh re o lan ) b u m em u r la r y e rin e (h e r b ir em ri m ah su su n rü y e tin e ehil ve erb ab olm ak üzere te rb iy e edilecek) m em u rların k u lla -
nılm asım tavsiye etm e k te d ir. S efir, lây ih asın ın 11 ve 12 nci m ad d e le rin d e O sm anlı İm p ara to rlu ğ u n u n b ir tak ım m u n tazam m ek te b le re ih -thm cı o ld u ğ u n u b elirtm ek te, b u a r a d a F
S efir, bu m ü ta lea la rd a n sonra T an - zim atm ilân edilm iş olm asını iyi b ir h a re k e t o lara k v a sıflan d ırm ak ta ve bu ferm an la O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n (k a n u n asıl ve esası) o ld u ğ u n u b elirtm e k te d ir. Sefir, G ü lh a n e h a t tın ın fesih ve iptal edileceği h a k k ın da bazı d ü şm a n la rın ç ık a rd ık la rı şa y iala rı da duym uş, fa k a t (O sm an lI
İm p ara to rlu ğ u h a k k ın d a m ezk û r h a t tı şerifin fesih ve iptali k a d a r hiç b ir z a a f tas av v u r) edem iyeceğini d e a - çıklam ıştır.
A v u s tu ry a sefiri lây ih asın ın o n u n - cu m addesinde, d ev let hizm etlerin d e b u lu n a n la rın kifayetsiz o ld u k ların a tem as e tm iştir. S efir (cem i m alû m atı
B ah riy e m ek te b in in m ü n asib b ir y e rd e inşa o lu n d u ğ u n u , fa k a t içinde kâfi, m ik ta rd a tale b e bu lu n m ad ığ ın ı, H arbiye m ek teb in in h e y e t ve in tiz a m ın ın h e n ü z m atlû b a u y g u n olm a d ığını sö y lem ek ted ir. S efir, b u m ek- te b le rin kifay etli b ir h ale g etirilm e sini, ayrıca deniz ve k a ra su b ay ları y etiştirilm ek ü zere İn g iltere, P r u s ya ve F ra n sa y a tale b eler gönderil - m eşini de 'ile ri sü rm e k te d ir.
A v u s tu ry a sefiri, yeni k u ru lm u ş olan o rd u y a aid d e m ü h im m ü ta lea - lard a b u lu n m a k ta d ır. S efire göre bu o rd u h en ü z a rzu o lu n d u ğ u şekilde
m ükem m el ve m u n tazam b ir ordu
değildir. İki, ü ç y ü z b in ask erd en ib a re t olan o rd u n u n başın d a yetiş - m iş ü m era b u lu n m a m ak tad ır. İşe y aram ıy an ve iyi talim v e terb iy e e- dilem iyen b u k u v v e t y e rin e elli, a lt m ış bin n eferd en ib a re t m ükem m el ve m untazam b ir a sk erî k u v v e t b ü tü n ih tiy açlara k ifay e t edecek ıD ev leti O sm aniyenin v a rid a tı n akdiyesî d ah i müvaz.in) o lacak tır.
D eniz k u v v e tle rin e gelince sefir, donanm a h a k k ın d a da (İsta n b u l H a licin i b ir tak ım dilk ü şa ve m atb u sefin elerle tezyin ve im lâ e d ere k zatı şahaneye arz ve n ü m ay iş ile ik tifa) o ld u n d u ğ u n u fa k a t b u gem ilerin n a m ü te n a h i m asrafları o ld u ğ u n u , m ez k û r gem ilerin, yab an cı d o n an m ala rın d a n h erh an g isi ile o lu rsa olsun h in ih a c ette m ü d afaa ve m u k av em ete k a d ir olup olm adığının su ale m u h taç b u lu n d u ğ u n u , bu gem ileri m u h areb e ye sevkedecek ü m era n ın y o k lu ğ u n u y azm ak ta ve bu g em iler y e rin e b ir m ah ald en b ir m ah alle s ü ra tle gidecek firk a te y n şek lin d e a ltı k ıta b u h a rlı h a rb gem isinin m evcud d o nanm adan daha fazla fa y d a la r sağlayacağını b e lirtm ek ted ir. S efir, ay rıca o rd u ve d o n an m an ın ıslahı için T ü rk iy e y e g etirilm iş yab an cı m ü teh assısların m üstavfa m aaşlarla b ire r köşede o - tu rd u k la rm ı, b u n la ra m aa şlar v e ril diği halde, h izm et gösterilem ediğini ten k id etm ekte, b u n a sebeb o larak taassu b erb ab ın ı g ö sterm ek te fa k at b u m u h alefete rağm en T ü rk iy e d e h a rb fen n in d e yabancı m ü te h a ssısla r dan istifade edilm esini ve m illetin m izacına, eski itik a d la rın a h ü rm e t e - dilerek, y a b an c ıla rın T ü rk m afev k ler em rin d e çalıştırılm asın ı tav siy e ey le m ektedir.
A v u stu ry a sefiri T ü rk iy e d e yalnız D o k to r B e rn a rd ’ın id aresin d e b u lu n an (M ektebi A dliyei T ıb b iy en in ) lâyıkı ile tan zim edilm iş b u lu n d u ğ u n u ve T ıb b iy en in m em lek etin ih tiy açların a m ed a r olacak hâzık h e k im ler y e tişti receğini ve b u n la rın o rd u ve h a lk ın sıh h a tin i tem in eyleyeceğini b e lirt- : in ek ted ir.
A v u stu ry a sefiri O sm anlı im p a rato r lu ğ u n u n m alî m eselelerin e tem as e t m ek te, g e lir ve g id erleri g ö ste rir m un tazam b ir b ü tçe n in yap ılm asın a h e r y ıl p ad işah a a rzo lu n an (u m u ru m âli y en in m u h aseb e d e fte rin in ) bu şe k il de h azırlan m asın a işaret etm e k te d ir.
S efir, T an zim at ilân ile d ev let v a ri d a tın ın arttığ ın ı, devletin m âliyesini ıslah için a ltın , güm üş, b a k ır ve k ö m ü r m ad e n lerin in işletilm esini, ziraat ve h ayvancılığa da eh em m iy et v e ril m esini de v azm ak tad ır.
A v u s tu ry a sefiri lây ih asın ın 19 m ad d esin d e ise, d ev letin başında b u lu n an z atların te fe k k ü r ve d ik k a tle rin e arzetm ek cesaretin i gösterdiği m ü h im b ir h u su s ta n b ah setm ek te ve bu h u su su da, (h e r sın ıf teb a an ın ve b ilhassa ço cu k ların k alb le rin e v a rın caya k a d a r âm m e m en faati m u h a b beti sokulm ası, b u n u n pek eh em m i y e tli b ir m esele olduğu, d ev let id a re sinde b u lu n a n la rın (kâffei e tv a r ve h a re k â tın ın ü ssü ve esasının) v atan m u h ab b e ti teşk il edeceğini k a lb le rin - de b u m u h ab b e ti ta ş ım ıv a n la n n m an sıbda k a ld ık ları m ü d d etçe b u m an sıb - la rı şah sî m en fa atleri için b ir nevi k â r ve kazanç y e ri say acak ların ı, v a tan sevgisi, ırz ve n a m u s ve k a n a a t k â rlığ ın ö ted en b eri in san iy etin ve m edenî âlem in tek â m ü l esasını ve h a k ik î vasıfların ı teşk il eylediğini, b u n la r olm adıkça, n e y apılırsa, y a p ıl- | sın iyi b ir netice alınam ıyacağı. bu faziletleri terk e d en m illetlerin sü ra tle m ahiv ve izm ihlale gidecekleri) fik ir leri e tra fın d a h u lâsa ey lem ek ted ir.
A v u s tu ry a sefiri, eski h ü k ü m d a r la rın inzivaya ç ek ild ik lerin i, h a lk ın k e n d ile rin e y aklaşam adığını, m a h re m lerin in ise h a k ik a tle ri gizlediğini yazm akta, b u u su lü II. M a h m u d u n terk e ttiğ in i, A bdü lm ecid in ise (h er m addeyi bizzat m ü şah ed e) a rz u s u n da o ld u ğ u n u b e lirtm ek ted ir, ı A v u stu ry a sefiri T an zim attan b eri, | re ay a n ın h e r tü r lü h a k la rın ın ta n ın - I m ış o ld u ğ u n u da söylem ekte ve lâ- I yih asım (h e r n e hal ve m ahalde) b u lu n u rs a b u lu n su n , k en d isin i d a ima T ü rk iy en in h izm etinde say dığını ve k e n d isin e sefirliği esnasında "gös terilm iş k o lay lık ları, iltifatları daim a teş e k k ü rle • h a tırlay a ca ğ ın ı yazarak" b itirm ek ted ir.
S e fir ayrıca d e v le t m em u rların a m ah su s b ir kaç m ek teb açılm asını ve b u m ek te b le rd e coğrafya, istatistik .
(1) T opkapı S aray ı a rşiv in d e k ayıdlı 1541 say ıh v esik an ın h u lâsası (on se n e T ü rk iy e d e b u lu n a ra k m em lek e ti n e giden b ir ecn eb in in T ü rk iy e n in ıslah ı h a k k ın d a yazdığı y irm i iki m ad d elik lây ih a) şek lin d e yap ılm ıştır.
A ncak v esikanın içinde lây ih a sa hibi k en d isin in T ü rk iy e d e A v u s tu ry a
sefiri o lara k b u lu n d u ğ u n u II. M ah m u d ve A bdülm ecid d e v irlerin d e d ip lom at o lara k vazifeler g ö rd ü ğ ü n ü b e lirtm ek ted ir. B u k a y ıd la rd a n lâyiha sah ib in in K o n t P ro k esch -O sten is tid la l ed ilm ek ted ir. K o n t O sten 1795 te b ir v a k itle r T ü rk iy e n in elin d e b u lu n a n G rntz’da doğm uş m u h te lif d ip lom asi h izm etlerin d e b u lu n m u ş 1833 te T ü rk iy e ile M ısır a rasın d ak i a n la ş m ada rol oynam ış, A v u stu ry a n ın A- tin a, B erlin, F ra n k fu rt se firlik lerin i y a p tık ta n sonra İsta n b u l elçiliğine ta y in ed ilm iştir.
D iplom atın ayrıca T ü rk iy e tarih in i de a lâ k a d a r etm ek ü zere m ü tead d id ese rle ri n e şro lu n m u ş tu r.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Ta ha To ro s Arşivi
