E. Emine Naza-Dönmez, Wooden Mosques of the Samsun Region, Turkey, From
the Past to the Present, in the Light of Surveys Carried out in the Years 2001-2003, BAR
(British Archaeological Reports), Archaeopress, Oxfordshire 2008. 157 sayfa metin
ve içinde 26 plan, 1 harita ile 161 foto~raf.
Yazar~n Önsöz'de belirtti~i üzere bu kitap, ~stanbul Üniversitesi Ara~t~rma Fonu deste~iyle yap~-lan ve 4 y~l~~ kapsayan uzun ve detayl~~ bir çal~~man~n ürünü olarak bilim dünyas~na sunulmu~tur. Kitap, Birinci Bölüm: Giri~~ (s.1-7), ~kinci Bölüm: Katalog (s.8-142), Üçüncü Bölüm: De~erlendirme (s.143-156), Dördüncü Bölüm: Sonuç (s.156) ve Be~inci Bölüm olarak Bibliyografyadan (s.157-159) olu~maktad~r.
Yazar "Giri~" ba~l~kl~~ Birinci Bölüm'de izledi~i ara~t~rma yöntemini anlat~rken, tekrarlardan kaç~-narak, farkl~~ planlara sahip olan bu camilerin ilk kez plan tipolojisinin yap~ld~~~n~~ vurgulam~~t~r. Yörenin mimari geli~iminde etkili faktörler ele al~nm~~, bölgedeki ah~ap mimari ö~elerin yap~m teknikleri de detayl~~ olarak anlat~lm~~t~r. Bu konuda; blok duvar tekni~i, y~~ma duvar tekni~i, çit duvar tekni~i ve hartalama duvar tekni~i olmak üzere dört teknik saptanm~~t~r. Yörenin mimari gelene~inin geçmi~i de Geç Kalkolitik Ça~'dan itibaren ele al~n~p de~erlendirilmi~tir. Bulgular ~~~~~nda Alt Paleolitik Ça~'dan ba~layan detayl~~ bir tarihçe bulunmaktad~r. Ayr~ca Türkler'de ah~ap mimarinin kökenleri; kurgan mi-marisinden ba~layarak kronolojik olarak verilmi~~ ve bu konuda bilgi veren seyahatnameler de de~erlen-dirilmi~tir.
"Katalog" ba~l~kl~~ ~kinci Bölüm'de yazar, Samsun dinin tümünü kapsayan ara~t~rma sonucun-da, Giri~~ Bölümünde bahsedilen sebepler dolay~s~yla ilin do~usunda yo~unla~m~~~ durumda bulunan 26 ah~ap cami tespit etmi~~ ve her biri üzerinde, bulundu~u yer, plan tipi, mimari ve süsleme özellikleri, günümüzdeki durumu ve tarihlendirme önerisi bölümleri olmak üzere detayl~~ bir ~ekilde durmu~tur. Bu camiler; ~eyhhabil Camii, Gökçeli (Gö~celi) Camii, Ordu Köyü Camii, Bekdemir Camii, Karacan Camii, Dere Camii, Dagd~rali Köyü Camii, Akyaz~~ Gökgöl Camii, Çakall~~ Camii, Ku~hane Köyü Camii, Fatih Bulvar~~ Camii, K~lavuzlu Köyü Camii, A~a~~~ Koçlu Köyü Camii, Sal~pazar~~ Gökçeli Camii, A~a~~~ Sögiitlü Camii, Kayadibi Camii, Yava~~ Bey Camii, Ko~aca Camii, Sar~yurt Köyü Camii, Yeni Karacan Camii, Muscal~~ Camii, Güzelvatan Merkez Camii, Karadere Köyü Camii, Esatçiftli~i Köyü Camii, Kara-man Köyü Camii ve Ye~ilyurt Camii'dir.
Yazar "De~erlendirme" ba~l~kl~~ Üçüncü Böltim'iin birinci k~sm~nda Plan Tiplerinin de~erlendirme-sini yaparak iki ana plan tipi ve alt tiplerini ilk kez belirlemi~tir, Bunlar;
I.Ana mekan~n üzeri düz tavanl~~ ah~ap camiler.
1.1. Ana mekan~n ah~ap direklerle ta~~nd~~~~ revakl~~ yap~lar. 1.2. Ana mekan~n kuzey yönünde yer alan mahfilli yap~lar.
I.2.a.Ana mekan~n kuzey yönde mahfille çevrelendi~i ve etraf~~ revalda çevrili yap~lar. I.2.b. Ana mekan~n kuzey yönde mahfille çevrelendi~i ve etraf~~ iki katl~~ revakla çevrili yap~. I.3.Ana mekan~n üç veya dört yönden mahfile çevrelendi~i yap~lar.
I.3.a.Ana mekan~n üç veya dört yönden mahfille çevrelendi~i revald~~ yap~lar. I.3.b.Ana mekan~n üç yönden mahfille çevrelendi~i iki katl~~ revakl~~ yap~lar. II.Ana Mekan~~ Içten Kubbe ile örtülü yap~lar.
11.1 Ana mekan~~ içten kubbe örtülü revakla çevrelenmi~~ yap~lar. II.2.Ana mekan~~ kubbe ile örtülü mahfille çevrelenmi~~ yap~lar.
I1.2.a. Ana mekan~~ içten kubbe örtülü mahfille çevrelenmi~~ revakl~~ yap~lar.
Bu Bölümün ikinci k~sm~nda, Süsleme Özelliklerinin De~erlendirilmesi yap~lm~~t~r. Içeri~inde daha önce deginilen camilerin plan tipleri ve yap~~ teknikleri d~~~nda kalan ah~ap i~çili~i, kalemi~leri ve
792 KITAP TANITMA
cam alt~~ boyama teknikleri aç~s~ndan de~erlendirilmi~tir. Ah~ap I~çili~i Bölümü'nde mihraplar, minber-ler, dikmeler ve ba~l~klar~, kap~lar, mahfilminber-ler, tavan ve kubbe ile di~er k~s~mlar incelenmi~tir. Kalemi~leri k~sm~nda da mihraplar, minberler, dikmeler ve ba~l~ldar~, kap~lar, mahfiller, tavan ve kubbe ile di~er k~s~mlar bulunmaktad~r. Bu bölümde süsleme özellikleri, süslemeyi olu~turan motifler de~erlendirilmi~~ hat yaz~lar~~ anlamlanyla aç~klanm~~t~r.
Cam Alt~~ Boyama k~sm~nda ise tek bir örnekte görülen süsleme atlanmadan de~erlendirilmi~tir. De~erlendirme Bölümü'nün üçüncü k~sm~nda, Kronolojik De~erlendirme bulunmaktad~r. Yazar; "Samsun yöresinde yer alan ah~ap camilerin tarihlendirmelerini yap~lann üzerinde yer alan en erken tarihleri göz önünde bulundurarak yapmam~z mümkündür. Di~er bir tarihlendirme önerisi baz~~ yap~lardan al~nan ah~ap parçalar~n tarihlen-dirilmesi ile Kunihol~n'un yapm~~~ oldu~u degerlendirmelerdir. Bunun yan~~ s~ra benzer plan, mimari ve süslemeleri olan yap~lar~~ ayn~~ döneme tarihlendirilmen gibi önerdi~imiz tarihlerdir." aç~klamas~yla kronolojiyi yaparken hangi yöntemleri kulland~~~n~~ belirtmi~~ ve en erken örnekten ba~layarak bir kronolojik s~ra olu~turmu~tur.
Yazar, De~erlendirme Bölümü'nün dördüncü k~sm~n~, Cephe Görünti~leri ve Mimari Ayr~nt~lar olarak belirlemi~tir. Bu k~s~mda camiler tek tek ele al~n~p mimari ayr~nt~lar i~lenmi~; bir ya da iki katl~~ yap~lar~, revak biçimleri, çat~~ sistemleri ile son cemaat yerleri gibi unsurlar incelenmi~~ ayr~ca tavan ya da dö~eme gibi yap~~ elemanlar~n~n yap~m özellikleri incelikle anlatilm~~t~r.
Ayn~~ bölümün be~inci k~sm~n~~ ise Co~rafi De~erlendirme olu~turur. Bu k~s~mda Samsun yöresi ah~ap camilerinin co~rafi da~~l~m~~ yans~t~lm~~t~r.
De~erlendirme Bölümü'nün alt~nc~~ k~sm~nda ise Yap~lar~n Günümüzdeki Durumlar~~ de~erlendi-rilmi~tir. Burada yap~lara sonradan yap~lan müdahaleler tek tek tespit edilmi~~ ve ~u andaki durumlar~, kullan~l~p kullan~lmad~klar~~ gözlenmi~tir.
Yazar, De~erlendirme Bölümü'nün yedinci ve son k~sm~n~~ Kar~~la~t~ rmal~~ De~erlendirme olarak belirlemi~tir. Burada; kullan~lan yap~m teknikleri ve geleneksel Türk konut mimarisinin yans~mas~~ ola-rak baz~~ camilerde bulunan hayat ve sofa gibi özellikler, Makedonya ve Topkap~~ Saray~~ gibi geni~~ co~raf-yadan örneklerle kar~~la~t~rmal~~ olarak de~erlendirilmi~~ ve yazar taraf~ndan ilk kez üç çe~it kubbe yap~m tekni~i belirlenmi~tir.
Kitab~n dördüncü ve son bölümü Son Söz'dür. Bu k~s~mda günümüzde daha çok k~y~~ kesimde ihtiyaçtan çok maddi kaynaklara göre in~a edilen betonarme camilerinin, Dokuya verdi~i zarar, iç ke-simlerdeki "~imdilik" gibi görünen co~rafi zorluklarla ilintili korunmu~lukla kar~~la~t~r~lm~~, koruma kurullar~n~n hassasiyeti de~erlendirilmi~tir. Yazar; "Sonuç olarak inceledi~imiz Samsun Yöresi ah~ap camileri giisteri~ten uzak, sade ve ihtiyaca göre in~a edilmi~lerdir. incelenen camilerin cephe görünümlerindeki mimari özellikler "Türk Konut Mimarisi'nin" yans~malan olarak kar~~m~za ç~kmaktad~r. Bu camiler birbirinden farkl~~ plan ~emalan, mimari görünümleri, süslemeleri ile, yüzy~llar boyu devam eden süreklilikle, Anadolu kültür miras~n~n önemli varl~klan olarak günümüze ulapnt~lard~r." Son Sözüyle Samsun yöresi ah~ap camilerinin önemini bir kez daha vur-gulam~~t~r.
Sonuç olarak uzun y~llar, ayr~nt~l~~ bir kütüphane çal~~mas~~ ve yüzey ara~t~rmas~, dikkatli bir ça-l~~man~n sonucu yo~un bir emekle haz~rlanan eser, verdi~i ayr~nt~l~~ aç~klama ve bilgilerin yan~ nda ilk kez burada sunulan bölge ah~ap cami tipolojisi ve kubbe yap~m teknikleri aç~s~ndan tek kaynak olma özelli~ini kazanm~~t~r.
Ayr~ca, sanat tarihçisi olan yazar~n, ara~t~rmas~nda ola~an arkeolojik metotlardan yüzey ara~t~r-mas~~ yöntemini ba~ar~yla uygulad~~~~ anla~~lmaktad~r. Bu da projenin multidisipliner yönünü göstermesi aç~s~ndan ilgi çekicidir. Son olarak belki de birkaç ku~ak sonra yok olabilecek birbirinden özgün ve önemli camilerin bir araya getirilip belgelendirildi~i bu eser ulusal ve dünya kültür miras~n~n gelecek ku~aklara aktar~m~~ ad~na önemli çal~~malardan biridir. Bu kapsamda gerek sanat tarihi yönü gerek arke-olojik de~erlendirmeler ile bu eserin kültür tarihinde çok önemli bir bo~lu~u doldurdu~u aç~kt~r.
