Volume 10/8 Spring 2015, p. 1627-1642
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8294 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
YÖNELİM METAFORLARI VE KÜLTÜREL TEMELLERİ
Mağfiret KEMAL YUNUSOĞLU** ÖZET
İnsanoğlu var olduğundan beri hayata dair kazandığı deneyimlerini, edindiği bilgileri kendi düşünce süzgecinden geçirerek onları yeniden yapılandırmış ve bu yapıları dilde özel bir ifade biçimi aracılığıyla kullanmıştır. Bu süreç, insanın düşünce yapısının temel işleyiş biçimi olarak bilinir. Yani, insanlar sahip olduğu bilgi ve tecrübelerini dildeki kelimeler aracılığıyla bir başka alana taşıyıp onların yeni anlamlar halinde tekrar ortaya çıkmasını sağlamışlardır.
Dil bu tür işlevini kavramsal metaforlara dayanarak
gerçekleştirmektedir.
Metafor çalışmaları çok eski dönemlere dayanır. Kayıtlarda metafor üzerindeki ilk düşüncelerin Aristo tarafından dile getirildiği bilinir. Aristo milâttan önceki 350 yılında kaleme aldığı Poetics adlı eserinde dildeki metaforun doğasını analiz etmiş, ilk metafor kuramını ortaya koymuştur. Aristo’dan sonraki süreçte metafor bir dil kullanım sanatı olarak düşünülmüş ve edebi eserlerdeki metaforlar ağırlıklı olarak ele alınmıştır. 1980 yılında G. Lakoff ve M. Johnson metaforun sadece dilde değil, günlük hayatta düşüncemiz ve eylemlerimizde de yaygın olduğunu örneklerle kanıtlayan meşhur yapıtı Metaphors We
Live by adlı eseri yayımlamışlardır. Eserde ortaya konulan kuramlar
içerisinde metaforun kültür yönüyle ilgili görüşler de dikkat çekmektedir. Metaforların türleri ve içerikleri de kültürden etkilenmekte ve farklı dillerdeki metaforlar farklı kültür temelinde meydana gelmektedir. Bu eser metafor hakkındaki düşünce ve kuramları yeni boyuta taşımış, pek çok çalışmaya da kaynaklık etmiştir. Metafor konusunda daha sonra yapılan bütün çalışmalar düşünce-dil-kültür-metafor arasındaki ilişkileri tespit etme konusunda son derece önemli sonuçlar elde etmiştir.
Bu çalışmada uzay/mekan deneyimlerinin Türk düşüncesinde nasıl algılandığı ve bu konuda edinilen bilgilerin dilde nasıl yapılandırıldığı, ne gibi kavramsal ifadelerle ortaya konulduğu konusu incelenmeye çalışılmakla birlikte, yönelim metaforların sergilediği kültürel farklılıklar ve benzerlikler ışığında, onların temellendirildiği kültürel zemin, kültürel gerçeklikler yönünden incelemeye tabi tutulması amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: metaforlar, yönelim metaforları, Türkçe, Türk
kültürü, kültürel farklılıklar, kültürel temeller
ORIENTATIONAL METAPHORS AND THEIR CULTURAL BASIS STRUCTURED ABSTRACT
Introduction
The knowledge and experiences accumulated by human beings in relation to our lives and our natural environment over the years, have been processed and reconstructed through our imagination and these reconstruction process is used as communication tools in languages. This process have been believed to be the most basic patterns of the human imagination system.
People have been utilizing language to express knowledge and experiences, which over time, have evolved into new fields and given new meanings to allow their revival. This is achieved by conceptual metaphors.
According to traditional view a metaphor in language, especially in literature, was known as as a rhetorical device in particular. After the discovery of American linguists Lakoff and Johnson who argued that “that metaphor is pervasive in everyday life, not just in language but in thought and action” (Lakoff-Johnson 1980:3), the works dealing with the concept of metaphor on the basis of new theories began to be discussed with growing intensity. Lakoff and Johnson’s theories of metaphor have to a great extent influenced and accelerated the development of cognitive linguistics.
One of the topics that attract attention is a cultural metaphor or
culture-specific aspects of metaphorical conceptualization. Studies on
the subject have achieved the most important findings on the relations between thought, language, culture and metaphor.
This article aims to experiment and research on how the world of Turkic imagination have comprehended spatial knowledge and experiences and how it these experiences have been conceptualized in language.
Orientational metaphors theory
Orientational metaphors of space are expressed with concepts
establishing the direction oriented relationship with respect to one another. Therefore, they are named as spatial metaphors or orientational metaphors. In such metaphors of space, directions within physical space constitute a source and target area. Accordingly, they are associated with concepts of spatial orientation as up-down, in-out, front-back, on-off, deep-shallow, central-peripheral (Lakoff-Johnson 1980:14-17). Lakoff and Johnson find these metaphors in references to spatial areas where people maintain their everyday lives and link their sources to human psychological and cultural experiences. For the same reason, distinctions between cultures are represented by the differences in metaphors.
Orientational metaphors and culture
In Turkish, we can see many examples of orientational metaphors we use in everyday life. Idiomatic expressions like başı göğe ermek,
mutluluktan uçmak, ayağı yere değmemek are used to express joy
and/or happiness. These statements show that happiness in Turkish culture is perceived as rising up in the vertical direction. This means that in Turkish thinking or a mind HAPPINESS IS ON THE TOP AND UP (rising and elevating) while GRIEF AND SORROW IS DIRECTED DOWN AND BELLOW. If we look up the verb düşmek in the Turkish Dictionary, we can see that ‘fall’ or ‘falling’ is in the most cases connected to negative situations and circumstances (TS 422b-423a). All the negative phenomena in Turkish culture are generally associated with falling into place, lying down, or to be DOWN, UNDER OR BELOW.
Although orientational metaphors display similarities between many human cultures they also represent a great variability of cultural differences.
While the Chinese culture conceptualizes past as something above (or ahead) and future as lying below (or behind), in both, Turkish and English and in many other languages the phenomena are being expressed in an opposite order. We think of the past as of the time period that stays back/behind us/below which is, in comparison with the Chinese language, contrasted with the word shang ‘the one which is above, ahead, in front’. For the time that is before us, in the future, Chinese uses xia ‘lying below, at the back, behind’.
Past tense:
上星期 shang-xing-qi “ the upper week”, 上一年 shangyinian “the upper year”,
上一代shangyidai “the upper generation (the generation above), a
generation in front (of us)”,
上半年shangbannian “the upper half a year (six months), half a
year ahead”,
Future tense:
下星期 xia-xing-qi “the lower week, the week below”, 下一年 xiayinian “the year below”
下一代xiayidai “the generation below/generation behind (us)” 下半年xiabannian “the lower half a year (six months), half a year
behind (ago)” (Lan 2002: 163-164).
What is the reason for the existing differences in temporal metaphors between Turkish and Chinese? We need to start from the point of cultural differences in given societies if we want to answer the question successfully. For over two millennia of Chinese history, while Confucianism has been a dominant ideology on the one hand, Taoism has formed an important part of Chinese culture on the other, both systems of thought advocated the return to nature, to the origins, and
to the past (Liu 1997:184-188). These two symbolic systems possibly imposed the view on temporality in Chinese culture. For the Chinese the past is located above because practical experiences gained in the past are more valuable, the unknown is less valuable than the known and experienced; the future is placed below as it is unknown and cannot be better than the past, it is unclear if it will bring good conditions, it is doubtful and undecided.
On the other hand, we know that from the beginning the Turks have adopted a different way of life and forms of subsistence than the Chinese. These different ways of life were based on dissimilar habits and practices and logically each culture created its own philosophical perspectives. For the Turks (Turkic communities of the past) to survive, it was necessary to reconnect experiences gained in the past to a fixed location again and again because they could not stay and live long-term in one place.1 Cruel climatic conditions and local circumstances often triggered major migration movements, always directed to the unknown, forward, and made it necessary for them to go toward the future. The migration of the Turks were not “ordinary movements between summer pastures in highlands and winter camps in valleys, for various reasons they usually had to leave the regions they lived in en masse and by traversing long distances they went on to search for another place” (Taşağıl 2015: 37). The Turks have always wondered about the life and conditions waiting ahead - on the horizon. Therefore, their course has always headed in a forward direction.
In Chinese, even age and a life course are conceptualized in vertical directions (up-down). For example:
高筹化gaochouhua “high age/ ageing”,
低令化dilinghua “to bring (down) to the lower age/rejuvenation”.
The type of the specific conceptualization in the Chinese culture is rooted in the traditional respect towards the elders. This notion was formed by the glorification of ancestors, always visualizing them in the above, while descendants, forthcoming generations are always situated below. The status of the old age is high and the status of the young ones is low (Gao 2005:105).
The medieval dictionary from the 11th century Divanu Lugat’it Türk contains the following proverb: kökkä saġursa yüzkä tüşür (Atalay II 81; Dankoff II 6). It translates as “If a man spits against the sky, he will fall on his face.” The proverb may be interpreted like this: a person who wants to treat the seniors in a malicious way will face negative consequences in the form of his own fall. Certainly, this proverb evolved in the Turkish culture on the basis of traditional metaphor that states THE SENIORS ARE SUPERIOR (they are ‘above’). Nevertheless, it can be also argued that the phrase is related to the belief in Göktanrı (The Sky God).
Similar example appears also in the Buddhist texts. In the extant Buddhist manuscripts of the Uygurs who translated very sacred Buddhist sources from the Chinese, Buddha’s name is connoted by the
following metaphor Atı kötrülmiş (The Rising/Ascendant Name). However, the expression atı kötrülmüş in the source languages of the original text - Sanskrit and Chinese - does not bear the same meaning like in Uygur language. BUDDHA’S NAME IS ASCENDANT is an orientational metaphor (Kemal 2003:123-124).2 The expression was translated into the target language from its Sanskrit and Chinese equivalents in a different form and The Ascendant Name for Buddha became a technical term that seems to be directly influenced by the belief in the Sky God of the (ancient and medieval) Turks and in that case the supreme Sky God becomes incorporated into the Buddhist belief system.
Conclusion
1. Since the distant past, a world view of society has been influenced and shaped by experienced, well tested and accumulated values in hand; by the formation of material and spiritual culture, even by interacting with all the living creatures in nature, by both, big and small social events and changes.
2. Metaphors reflect the differences between cultures that are caused by distinguished perspectives on life or world views.
3. The cultures with similar world views or previous interaction of its members show a certain level of similarity between metaphors. E.g. both, in Turkish and Chinese, the notion of time is depicted by images of a rapid passage of water or a (flying) arrow.
4. All metaphors contained in one particular language to exhibit specific attributes of the language to its very own culture, they must at the same time reflect the world view of a particular society. Therefore, the study of metaphors means always researching how a particular society perceives the world and what kind of world view it possesses.
Key Words: metaphors, orientational metaphors, Turkish
language, Turkish culture, cultural differences, cultural basis
1.Giriş
Dil ile düşüncenin ilişkisi konusu çok eski zamanlardan itibaren insanların dikkatini çekmiş, tartışmalar yaşanagelmiştir. Ancak, dildeki metafor olayı dil ile düşünce arasındaki ilişkinin daha iyi tespit edilmesi ve daha doğru açıklanmasına olanak sağlamıştır. Çünkü, metaforlar sadece dilin en temel özelliği değil, aynı zamanda insanoğlunun dünyayı kavrama yöntemi olarak kabul edilmektedir.
Geleneksel görüşte metafor dilde, özellikle edebiyatta bir söz sanatı olarak bakılmışken, Amerikan dilbilimcilerinden Lakoff ve Johnson’un “günlük hayatta metaforun sadece dilde değil, düşünce ve eylemde de yaygın olduğunu” (Lakoff-Johnson 1980:3) keşfetmesi sonrası metafor ve onunla ilgili çalışmalar hapsedildiği dar çerçeveden kurtulup yepyeni bir zeminde, yepyeni kuramlar temelinde tartışılmaya başlanmıştır.3 Lakoff ve Johnson’un ortaya attığı metafor
2For interpretation concerning the metaphor in Sanskrit and Chinese see (Kemal 2003:123-124).
3 Lakoff, G. ve M. Johnson 1980’de Metaphors We Live by adlı eserini yayımlamıştır. Bu eser metaforların sadece ifade
sanatı olmayıp, yaşamımızda, fikirlerimizi açığa vurmada temel bir zihin mekanizması olduğunu etkili örnekler ve ilginç kuramlarla anlatmaktadır. Eser dünyada çok büyük yankı uyandırmış, kısa sürede pek çok dile çevrilmiştir. Türkçeye
kuramları, 1960-1970’lı yıllardan itibaren oluşmaya başlayan bilişsel dilbilim (cognitive linguistics) kuramlarını da büyük ölçüde etkilemiş, gelişmesini hızlandırmıştır.4 Bugüne kadar,
bilişsel dilbilim kuramları çerçevesinde pek çok dilin metaforlu yapısı ele alınıp incelenmiş, metafor çalışmalarına yeni boyut kazandırılmıştır. Modern metafor görüşünde metafor, insanın kavramsal sisteminde mevcut olan zihnî modellerin iki alan (kaynak alan ve hedef alan) arasındaki aktarımı ya da haritalanması olarak bakılır (Kemal 2003:12). Söz konusu iki kavram arasında benzerlik ilişkisi ve bir bağ mevcuttur, hedef alandaki kavram kaynak alandaki kavram aracılığıyla anlaşılabilmektedir (Lakoff 1987b: 219).5
Metaforun kültür yönü de dikkat çeken konulardan biridir. Gerçi farklı dil ve kültürlerdeki metaforların oluşum süreçleri benzerlik gösteriyor ise de kültürel farklılıklardan kaynaklanan farklı kültürel metaforlar dikkate alınarak, diller ve kültürler arasındaki karşılaştırmalı metafor çalışmaları da yapılmıştır. Kısacası, ortaya konulan bütün bu çalışmalar düşünce-dil-kültür-metafor arasındaki ilişkileri tespit etme konusunda son derece önemli sonuçlar elde etmiştir.
Biz de daha önceki çalışmalarımızda Eski Türkçe ve Çağdaş Türkiye Türkçesi (TTü.) alanından seçilen dil malzemelerinden yola çıkarak Türkçenin metaforik yapısını ele almış, Türk düşünce sisteminde nesne, varlık ve olayları anlamada dilin nasıl kullanıldığı, bilişsel metaforların kültürel temelleri, Türkçenin anlam üretme yöntemleri üzerinde fikir yürüterek, Türkçenin zihni ve kavramsal dünyasının incelenmesinde örnekler ortaya koymaya çalışmıştık.6
Eldeki bu çalışmamızda ise uzam/boşluk, yön düşüncesinin Türk kültürü temelinde nasıl algılandığı ve dildeki kavramsal metaforlarla nasıl ifade edildiği konusunu, Türkçedeki yönelim metaforlar ve onların kültürel temelleri bağlamında incelemeye çalışacağız.
2. Metaforların kültür temelleri
Dilin anlambilimi alanındaki çalışmaları bir topluma ait bir sözcüğü ve sözcüğün tarihi süreç içerisindeki anlam değişmelerinin incelenmesi ile o toplumun kültürü hakkında fikir edinmemizi sağlayabildiğini göstermektedir (Palmer 2001). Örneğin, Türk dilindeki at sözcüğüyle ilgili inceleme yapılıp dil malzemeleri ortaya çıkarılırsa, Türklerin en temel kültürel yaşantısıyla ilgili bilgi edinmek mümkün olacaktır. Öte yandan, aynı nesne veya eylemler için farklı toplumların farklı ifade biçimleri kullandıkları da görülür. Örn: sigara içmek tüm topluluklarda aynı bir eylemi gösterse de kullanılan ifadeler farklıdır. TTü: içmek (TS I:679b), Çin: xi 吸, chou 抽 (XianHan 177b “çekip çıkarmak; sormak, içine çekmek”), İng: smoke (“tütmek, duman çıkarmak, dumanı geri vermek” Redhous 433a). Bu tür farklı ifade biçimleri, bir dilin kelimelerinin genellikle o dili konuşan toplumun ilgisini de yansıttığını göstermektedir (Palmer 2001:35). Gerçi diller arasındaki akrabalık ilişkisine baş vurarak aynı anlamı ifade etmek için kullanılan ifade tarzındaki benzerlikler savunulsa da, yine her dilin anlamları ifade etme yolunun farklı olduğu kabul edilmelidir(Aksan 1978:101). Bu farklı yollar dildeki farklı metaforları meydana getirmiştir. Metaforların farklı ifade biçimleri barındırması kültürün dil üzerindeki etkisinden kaynaklanmakta,
2005 yılında, Gökhan Yavuz Demir tarafından Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil adıyla çevrilerek Paradigma yayınları tarafından yayımlanmıştır. Bu çalışmada gerekli yerlerde kaynak gösterirken Türkçe çeviri nüshasına da başvurulmuştur.
4 Bilişsel Dilbilim (cognitive linguistics) kuramıyla ilgili olarak bkz. Langgacker, Ronald (2002), Concept, İmage,
Symbol, 2nd edition, Berlin:Mouton de Gruyter; Lakoff- Johnson (1980), Evans, Vyvyan ve Melanie Gren (2006) Cognitive Linguistics: An İntroduction. Mahwah, NJ and Edinburg: Edinburg University Pres.
5 Bu iki alanla ilgili daha fazla açıklamalar için bkz. (Kemal 2003:40-41)
6 Bkz. Kemal, M. (2003), Buddhist Türk Çevresi Eserlerinde Metafor, Ankara ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
yayımlanmamış doktora tezi; Kemal Yunusoğlu, M. (2006). “Buddhist Türkçe eserlerde Deyimler”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri II (20-26 Eylül 2004), TDK yay., Ankara 855/II:1793-1808; Kemal Yunusoğlu, M. (2007), “Türkiye Türkçesi Bilgisayar Metaforları Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/2: 51-60; Kemal Yunusoğlu, M. (2008), “Divanü Lûgat-it Türk`te Metafor ve Metonimiler”, Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Sema Barutçu Özönder (ed.), Kültür ve Turizm Bakanlıgı Yay., Ankara: 341-352; Kemal Yunusoğlu, M. (2009) “Siyasetin ‘Renkleri’: Semantik Yaklaşım”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6/2:25-39.
çünkü “bir kültürdeki en büyük esas değerler en çok o kültürdeki temel kavramların metaforlu yapısı ile bağdaştırılmaktadır” (Lakoff-Johnson 1980:22).
3. Yönelim metaforları kuramı
İnsanoğlunun düşünce dünyasının gelişmesinde hiç kuşkusuz kelimelerin çok büyük ve temel rolü olmuştur. Kelimeler bütün dillerde kavramlaştırmaya tabi tutularak çok anlamlılığı meydana getirmiş ‘pek çok ifade diğer kavramlar sayesinde anlaşılır’ hale gelmiştir (Kittay 1987:56). Metafor tam da bir kavramın bir başka kavramla ifade edilmesi noktasında zihni sürece dahil olmakta ve tecrübeyi, bilgiyi düşüncenin kavradığı biçimiyle ortaya koymaktadır. Dünya bir uzam, bir boşluk ve büyük bir mekândır. İnsanlar çok büyük bu mekân içinde yaşamaya çalışırlarken, boşluktaki davranışlarını gök ve yere göre düzenlemeye çalışmışlardır. Hareketler ya yerle göğe paraleldir, yataydır ve ya yerle göğe zıt yöndedir, dikeydir. Paralellik içinde ileri-geri, ön-arka, sağ-sol… gibi yönler yer alırken, dikeylik içinde yukarı-aşağı, üst-alt… gibi yönler bulunmaktadır.
Yönelim metaforları boşlukta, birbirleriyle yön odaklı ilişki kuran kavramlarla ifade edilen metaforlardır.7
O yüzden onlar boşluk metaforları ya da yönelim metaforları olarak isimlendirilmektedir. Bu tür metaforlar boşluğu, uzamı ve uzam içindeki yönleri kaynak alan yapmıştır. Dolayısıyla, onlar yukarı-aşağı, içeri-dışarı, ön-arka, ileri-geri, derin-yüzey, yakın-uzak, merkez-çevre gibi kavramların uzamdaki istikameti ile ilişkilidir (Lakoff-Johnson 1980:14-17). Yönelim metaforları da diğer metaforlar gibi, insan vücudunun boşluktaki hareketinden elde edilen bilgi ve tecrübelerinden meydana gelir. Hareket eden beden, fiziksel olarak bulunduğu konumunu önde-arkada, sağda-solda, yakında-uzakta, içeride-dışarıda; ya da yukarıda-aşağıda, boşlukta (yerle gök arasında) … olacak biçimlerde konumlandırabilir. Bu yüzden, Lakof ve Johnson bu metaforları insanların günlük hayatını sürdürdüğü boşluk alanlarına temellendirerek onların kaynağını insanların psikolojik ya da kültürel deneyimlerine dayandırmaktadır (Kemal 2003:52). Dolayısıyla kültürler arasındaki farklılık bu metaforlardaki farklılığı da ortaya koyar. Nitekim, Lakoff ve Johnson da bazı kültürlerde gelecek önde, bazıların da ise daha geride olduğuyla ifade edildiğini kaydederler (1980:14).
4. Kültür bağlamında yönelim metaforları
Türkçede günlük hayatımızda kullandığımız pek çok ifadenin yönelim metaforları için örnek teşkil ettiğini görebiliriz. Sevinmek, mutlu olmak için Türkçede başı göğe ermek, mutluluktan uçmak, ayağı yere değmemek (uçmak)…gibi deyimler kullanılır. Bu ifadeler mutluluğun Türk kültüründe yukarıya yükselen dikey istikamette algılandığını gösterir. Demek, Türk düşüncesinde MUTLULUK ÜSTTEDİR.8 Türkçede mutluluktan yere düştü ifadesi olmadığı gibi üzüntüden uçtu,
yorgunluktan göğe erdi gibi deyimler de düşünülemez. Çünkü zihnî dünyamız olumsuz durumlarla ilgili olarak KEDER/ÜZÜNTÜ AŞAĞIDADIR gibi bir biliş metaforu tarafından kavramlaştırılmıştır. Örn. Geçenlerde bizim Adem ağayı gördüm. Zavallı ne kadar düşmüş;
Yorgun düşmek. Zayıf düşmek. Şehit düşmek. Esir düşmek. (TS 423a).
Bu örneklerde, insanın psikolojik olarak olumsuz, başarısız, düşkünleşmiş, moralsiz, güçsüz durumlara girmesi yukarıdan aşağıya düşmek ile hatta yere serilmek ile açıklanmaktadır. Türkçe Sözlük’ün düşmek maddesine bakacak olursak düşmenin çoğunlukla olumsuz durumlarla
7 Lakoff ve Johnson (1980) metaforları üç büyük gruba ayırmıştır. Bunlar: kavramsal metaforlar, varlık metaforlar ve
yönelim metaforlardır.
ilgilendirildiğini görebiliyoruz (TS 422b-423a). Demek, olumsuzluklar çoğunlukla Türk kültüründe yere düşmektir, yatmaktır ve aşağıdadır.9
İşin ilginç yanı, bu tür metaforlar pek çok dilde benzerlik gösterir.10
Çünkü metafor araştırmaları insanların dünyayı kavrama yöntemlerinin benzer olduğu sonucunu çıkarmıştır. Ancak, toplumların düşünce sistemini her zaman derinden etkileyen ve sonsuza dek etkileyecek olan bir alan vardır ki, o da kültürdür. Biliyoruz ki, kültürler özeldir, millîdir. Her toplumun kültürü dilinde ifade eder. Toplumların benzer varlıklar veya benzer olaylar için çok farklı ifade biçimlerini seçtiği görülür. Bu da toplumların kendi kültürüne bağlı olarak farklı görüşlere sahip olmasından kaynaklanır.
4.1. üst/alt; ön/arka; ileri/geri kavramlarının metaforik kullanımı ve kültürel temelleri
Yukarıda Lakoff ve Johnson’un toplumların geçmiş ve gelecekle ilgili kavrayışlarının farklı olduğunu ifade ettiğini belirtmiştik. Türkçedeki yönelim metaforlarla farklı bir başka kültürdeki yönelim metaforlar karşılaştırıldığında kimi kültürlerle benzerlik gösterirken, kimi kültürlerde farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Örneğin, zamanla ilgili kavramlar. İnsanlar zamanı kavrama konusunda da istisnasız metaforlara başvurmuşlardır. Zaman kavramı çok soyut bir kavramdır, üstelik canlılar yaşamındaki en önemli olgulardan biridir. Çoğu kültürlerde zamanı anlamada ve yorumlamada daha çok kendi bedenleriyle ilgili fiziksel ve mekânsal bilgilerine dayanmışlardır. Ancak, bu bilgilerin kullanımı konusunda kültürel özellikler belirleyici olmuştur. Örneğin, Çince, Türkçe ve İngilizcenin boşluktaki yönlere istinaden edindiği tecrübelerini zaman kavramını anlama ve anlatmada kullanılmasından meydana gelen metaforlar kültür farklılığından kaynaklanan özellikler sergilemektedir. Çin kültüründe geçmiş yukarıda (önde), gelecek aşağıda (geride) ifade edilirken, Türkçe ve İngilizce dahil pek çok dilde bunun tam tersi bir durum söz konusudur. Bizim geride/arkamızda/aşağıda kaldığını düşündüğümüz bir haftalık zaman dilimi “geçen hafta” ifadesi ile somutlaştırılmışken, Çincede上星期 shangxingqi `üstteki hafta” ile karşılanmaktadır. Türkçede ileride/önümüzde/yukarıda olduğu düşüncesiyle kavramlaştırılan “gelecek hafta” ifadesinin karşılığı Çincede下星期 xiaxingqi “aşağıdaki hafta”dır. İngilizcede ise bu ifadeler için last week (last: gerideki/geçen) geçen hafta için, next week (next: bir sonraki/gelecek/öndeki) gelecek hafta için kullanılmakta ve Türkçedeki kavramlaştırma ile benzerlik göstermektedir. Yine geçen yıl/geride kalan yıl için Çincede 上一年 shangyinian “üstteki yıl” kullanılırken, gelecekteki, henüz yaşanmamış öndeki yıl için 下一年 xiayinian “aşağıdaki yıl” ifadesi kullanılır. Buna benzer şekilde 上一代 shangyidai “üstteki/önceki nesil”, 下一代 xiayidai “alttaki/sonraki nesil”, 上半年 shangbannian “üstteki yarı yıl/geçen yarı yıl”, 下半年 xiabannian “alttaki yarı yıl/sonraki yarıyıl” gibi ifadeler kullanılır (Lan 2002: 163-164). Çincede gelecek ve geçmiş için sadece üst-alt imajı kullanılmamıştır. Aynı Türkçedeki gibi, ön-arka imajının da kullanıldığı görülür. Örn: 后天houtian “yarından sonraki gün”, 后半夜houbanye “gecenin son yarısı”, 后代 houdai “nesil”…(XianHan: 525b); 前天qiantian “dünün öncesindeki gün”, 前半夜qianbanye “gecenin ilk yarısı”… (XianHan:1001a-b) gibi örneklerden bakıldığında yine Çincede gelecek için arka (hou), geçmiş için ön (qian) kullanılmaktadır.
9 Türk kültüründe genel olarak İYİ OLAN YUKARIDADIR; KÖTÜ OLAN AŞAĞIDADIR.Ancak, fiyatlar düştü, enflasyon oranı
düştü… gibi ifadeler İYİ OLAN YUKARIDADIR metaforu ile bağdaşmamaktadır. Bu konu metaforların kültürel tutarlılığı ile ilgilidir (bkz. Lakoff-Johnson 1980:22-25.) Eldeki çalışmanın konusu itibarıyla bu ayrıntılara değinilmemiştir.
10 Ör. İng. I’m feeling up today örneği, HAPPY IS UP sonucunu çıkarmakta ve happy’in “yukarıya doğru yönelimini” ortaya
koymaktadır. I’m feeling down. I’m depressed. I fell into a depression. gibi dilsel ifadelerden ise SAD İS DOWN sonucu çıkar. (Lakoff-Johnson 1980: 14). Yani, İngiliz kültüründe, MUTLU OLAN YUKARIDA; KEDERLİ OLAN AŞAĞIDADIR. Bunun fiziksel temeli “eğilme tavrı genellikle keder ve depresyona eşlik eder, dik duruş ise pozitif bir duygusal duruma eşlik eder” şeklinde açıklanır (Lakoff -Johnson 1980: 14-15).
Yukarıdaki örnekler, zaman olgusunun yön kavramları ile açıklanmasında farklı kültürlere sahip bu dillerin zihni modeller seçiminde hem farklılık (Çincede üst-alt; Türkçe ve İngilizcede ön-arka-sonra/ileri-geri), hem benzerlik (ön-arka/sonra) gösterse de ifade ettiği anlam bakımından tamamen zıt yönlere işaret etmektedir.11
Görüldüğü gibi, Çinliler için geçmiş üstte/önde, gelecek altta/arkadadır; İngiliz ve Türkler için geçmiş geride/altta, gelecek önde/üsttedir. Çin kültürü açısından gelecek aşağıdadır ile gelecek arkadadır bir tutarlılık sergilerken, geçmiş üsttedir ile geçmiş öndedir metaforu da kendi içinde bir tutarlılık sergilemektedir.
Değişik dillerde zaman kavramlarının veya alt-üst/ön-arka ifadeleri tarafından kavramlaştırılan metaforlu yapıların birbirinden farklı olmasının sebebi yukarıda da ifade edildiği gibi metaforların kültürle olan ilişkisinde gizlenmiştir.12
Binlerce yıllık Çin tarihinde ister hükümran ideoloji olan Konfüçyanizm olsun, ister Çin kültürü üzerinde önemli etkileri olan Taoizm olsun hepsi doğaya dönüşü, aslına dönüşü, geçmişe dönüşü savunmuştur (Liu 1997:184-188). Bu tür kültürel altyapı geçmişin doğru, güvenilir, iyi olduğunu; geleceğin ise, belirsiz, güvensiz olduğunu bilinçaltına yerleştirir. Dolayısıyla bu uzun tarih boyunca sürdürülen kültür geleneği, Çinliler için geçmiş üsttedir, çünkü geçmiş denenmiş tecrübeleriyle daha değerlidir, bilinmeyen değil bilinendir; gelecek alttadır, çünkü bilinmeyendir, geçmişten daha iyi olamaz, iyi olma durumu kuşkuludur, görüşünü benimsetmiş olabilir.
Bunun aksine, Türklerin başlangıçtan itibaren Çinlilerden farklı bir yaşam tarzını benimsediğini biliyoruz. Bu farklı yaşam biçimi farklı alışkanlıklar temelinde, kendilerine has olan bir felsefe görüşünü meydana getirmiştir. Türkler hayatta kalmak için, geçmişten elde ettikleri tecrübelere bağlanarak sabit bir yerde, aynı çevrede sürekli kalamamış, yaşayamamıştır.13
Çoğu zaman ilerideki hayatı ve koşulları merak etmekle birlikte tecrübeleri bizzat kendileri yaşayarak elde etmeyi tercih etmiş, riski göze almış ve geçmişin daha önemli olduğunu düşünerek kendilerini yaşadıklarıyla sınırlamamışlardır. Belki de bundan daha farklı bir yaşam sürdürme şansları da yoktu. Acımasız iklim şartları, bölgesel koşullar çoğu zaman büyük göçleri tetiklemiş, sürekli bilinmeyene, ileriye, geleceğe gitmelerini gerekli kılmıştır. Üstelik Türk göçleri “normal bir yaylak kışlak hayatı değil, çeşitli nedenlerle yaşadıkları bölgeyi kitleler halinde terk ederek, çok uzun mesafeler katetmek suretiyle bir başka alana gitmeleri” şeklinde gerçekleşmiştir (Taşağıl 2015: 37). Bu yüzden istikameti hep ileriye doğru yönde olmuştur.
İşte bu tarihi gerçeklik insan zihninde daha yaşanmamış veya yaşanmış zaman algısını mekanla birleştirerek bireyin bulunduğu fiziki konumuna göre düzenlemiştir. Böylece daha yaşanmamış zaman önümüzdeki yıllar, önümüzdeki hafta, önümüzdeki günler, ileride, ileriki günler…gibi ifadelerin ortaya koyduğu GELECEK ÖNDEDIR/ ILERIDEDIR metaforu ile açıklanmaya çalışılmıştır. Aynı şekilde, geride kalan günler, geçtiğimiz hafta, geçen gün/hafta, arkada/geride bıraktığımız onca yıllar, arkada bırakmak (zaman bakımından)14
... gibi ifadelerle GEÇMIŞ GERIDEDIR/ARKADADIR gibi bir metaforik algı oluşturulmuştur.
Görülüyor ki, özellikle zaman konusunda, asırlardır aynı topraklara bağlı kalarak yaşamlarını sürdüren Çinlilere göre, Türklerin uzayda edindiği tecrübe birikimi, psikolojik ruh hali ve buna bağlı olarak biçimlendirdiği dünya görüşü farklıdır. Yeni yerlerde, yeni şartlarda yeni
11 Zihnî modeller, imaj şema tasarımı ile ilgili olarak bkz. (Kemal 2003: 1.Bölüm).
12 Çincedeki alt-üst kavramının metaforlu kullanımları ve İngilizce up-down metaforları ile karşılaştırılması ile ilgili
olarak ayrıntılar ve örnekler için bkz. Lan Chun(2002). “A cognitive approach to Up/Down metaphors in English and Shang/Xia metaphors in Chinese”, In Altenberg, B., and Granger S. (Ed). Lexis in Contrast. Corpus-based approaches. Philadelphia, PA, USA: John Benjamins Publishing Company:161-184.
13 Türklerin yaşadığı coğrafya ve iklim koşulları ile ilgili ayrıntılar için bkz. (Taşağıl 2015: 27-38).
14 Arkada bırakmak deyiminin ikinci anlamı Sözlükte “zaman bakımından geçmişte bırakmak: ‘Uyandığımız zaman üçte
olaylarla, yeni tecrübeler edinme heyecanı ile hep ileriyi gözlemiş, ecdadın yaşadığı koşullara geri dönmeleri pek mümkün olmamıştır. Bu yüzden geride kalan zaman elbette milletin milli bir hafıza oluşturmasını temin edecek kadar tecrübe, bilgi birikimi kazandırmıştır, ama, geleceği bizzat yaşamak, yeni deneyimler kazanmak onlar için daha cazip gelmiş, Türkler için gelecek hep ileri istikamette olmuştur. Batı kültürüne baktığımız zaman, onlar da hiçbir zaman geçmişin tecrübeleri ve dersleri ile yetinmemişlerdir. Aksine geleceğe meydan okumuş, bizzat kendi bedenleri ile yaşayıp tecrübe ve bilgi sahibi olmayı yeğlemişlerdir, gelecekte daha büyük olaylar veya daha büyük katkılar meydana getirmeyi düşünmüşlerdir. Bu tür dünya görüşü “geçmiş altta, gelecek üstte” gibi zaman algısını şekillendirmiştir.
4.2. büyük/küçük; üst/alt; kavramlarının metaforik kullanımı ve kültürel temelleri
Çincede yine insanların yaşı veya ömrünün yön ifade eden üst-alt ile kavramlaştırıldığı görülür. Örn: 高寿化gaoshouhua “üst yaşlılık/ yaşlılaştırma”, 低令化dilinghua “alt/aşağı yaşlara getirmek/gençleştirmek”. Bu tür özel kavramlaştırma Çin kültüründeki yaşlılara gösterilen geleneksel saygı kültüründen kaynaklanmaktadır. Çincede yaşça büyük olan kişilere saygı sözcüğü olarak 高寿 gaoshou “üst yaş” kullanılır (XinHan 418a). Ecdadı ulu görerek yüceltmek, kutsallık atfederek tapmak, onları her zaman yukarıda görme anlayışını biçimlendirmiştir, evlatlar ve sonraki nesiller ise her zaman aşağıdadır. Çin kültüründe BÜYÜK ÜSTTEDİR; YAŞI BÜYÜK OLANIN STATÜSÜ YÜKARIDA, YAŞI KÜÇÜK OLANIN STATÜSÜ AŞAĞIDADIR (Gong 2005:105).
Türkçe de üst ve alt sözcükleri yaş için kullanılabilir. Üst yaş grubu/ alt yaş grubu, üst yaş sınırı/ alt yaş sınırı ifadelereinde olduğu gibi. İngilizcede de böyle bir kullanıma rastlanılır. upper age grup/lower age grup; upper age limit/lower age limit. Ancak, Türkçedeki örnekleri daha sonraki dönemlerde meydana gelmiş (hatta diğer dillerden çeviri olarak da düşünülebilir) ve üst yaş grubu yaşlılar için kullanılan bir ifade olmadığı gibi, alt yaş grubu da sadece gençleri kastetmez. O yüzden Çincede görüldüğü gibi yaşla ilgili geleneksel bir kültür metaforu için üst/alt yön kavramlarının kullanılmadığını söyleyebiliriz. Türkçede yaş için büyük/küçük kullanılır.
Türklerde de büyüklere saygı vardır. Ancak, bunun daha sonraki dönemlerde gelişmiş olduğu düşünülebilir. Eski Çin kaynaklarında Türklerin yaşlılara pek saygılı olmadığı ile ilgili kayıtlar bulunmakta. Türk halk edebiyatı örneklerinde de yaşlılara olumlu bakmamanın izlerini görmek mümkündür. Örn: Toplum üzerinde olumsuz yargıların gelişmesinde etkili olduğu düşünülen bazı Türk atasözleri ve deyimlerde, Türk destanlarında gençlik yüceltilen, yaşlılık istenmeyen bir olgu olarak karşımıza çıkmakta (Özmen 2013:111). Kutadgu Bilig’de de gençlik övülür, yaşlılıktan şikayet edilir. Yusuf Has Hacip, “gençlik tümen türlü çiçekli parlak yaz, yaşlılık ise her şeyin kuruduğu son bahardır”der (Arat: 6531). Ancak, insanın yaşamıyla ilgili insanoğlunun ortak görüşü olan gençlik ve yaşlılıkla ilgili GEÇMİŞ/GENÇLİK İYİDİR, GELECEK/YAŞLILIK KÖTÜDÜR metaforu hep vardır. Biliyoruz ki, Türk kültüründe ve edebiyatında büyüklerin bilgi birikimine başvurulur, aksakalların toplumdaki yerine saygı gösterilir ve onların önderlik rolüne önem verilir. Fakat bunlar Çin kültüründe olduğu gibi ecdada tapma derecesinde saygı göstermek değildir. İslamiyetten sonraki Türk toplumunda ise “İslam dininin yaşlılara atfettiği anlam itibariyle yaşlılara saygı art”tığı bilinmektedir (Özmen 2013:112).
Fakat, Türk kültüründe BÜYÜK ÜSTTEDİR, ÜST KUTSALDIR metaforlarına rastlanır. Bu tür metaforların kültürel temeli incelendiğinde üstte olanın yaşça büyük olmasından daha ziyade kutsanan gök olduğu sonucuna varmak mümkündür. 11.yy’da yazılan Divanü Lügat’it Türk’de şöyle bir atasözü geçmektedir. kökkä saġursa yüzkä tüşür (Atalay II:81; Dankoff II:6) ~ kökgä sudhsa yüzgä tüşür (Atalay III:132). “Bir adam göğe tükürse, yüzüne düşer”. Eserde bu atasözü şöyle açıklanmıştır: “büyüklere kötülük yapmak isteyen adamın aynı kötülüğe düşeceği yolunda söylendiği ifade edilir”. Sözkonusu atasözünün BÜYÜK ÜSTTEDİR gibi bir geleneksel metafor temelinde ortaya çıktığı kesindir. Ancak bu metaforun aslında göğün kutsallığı ile ilgili olduğu,
hatta Göktanrı inancı ile bir ilgisinin olduğu düşünülmelidir. ÜSTTE/YUKARIDA OLAN KUTSALDIR o yüzden yukarıya tükürmek tanrıya saygısızlık yapmaktır, tanrının gazabı demektir ve anında cezalandırılır veya tanrı hakkında kötü düşünen, saygısız davranan aynı zamanda kendi kendini cezalandırmış olur düşüncesi ile tanrının mutlak kutsallığı yüceltilmektedir. Türkçede yukarıda olan kutsaldır görüşü dildeki anlam üretimini de düzenlemektedir. Günümüz Uygur Türkçesinde asmanğa tükürseng yüzge çıçraydu “göğe tükürsen yüze sıçrar” şeklinde yaşamakta olan bu atasözü büyüklere saygısızlık yapan, kötülük yapan bu saygısızlık ve kötülüğü kendine yapmış olur anlamında kullanılmaya devam edilmektedir.
Buna benzer bir örnek de Eski Uygurca Budist metinlerinde karşımıza çıkar. Çinlilerden Budizmin pek çok kutsal kaynağını tercüme eden Uygurların bıraktığı Budist metinlerinde Buda için Atı kötrülmiş (Adı Yükselen) metaforu kullanılmıştır. Ancak, Uygurca atı kötrülmiş ifadesi ile eserin kaynak dillerinden Sanskritçe ve Çincesindeki karşılıkları arasında bir benzerlik veya yakınlık yoktur.15Bunlardan Türkçe biçiminin bilge mütercimler tarafından Türkçenin
imkânlarından istifade edilerek ortaya çıkarıldığını, üstelik eski Türk inancı temelinde oluşturulan metaforlu düşüncenin ürünü olduğunu görmek mümkündür. BUDA ADI YÜKSELENDİR yönelim metaforu her yerde bilinen, tanınan kutsal kişi anlamını vermektedir. Adı Yükselen’in dönemin değişik eserlerinde aynı biçimde karşımıza çıkması, bu ifadenin Buda için teknik terim niteliği kazandığını göstermektedir. Eski Uygurca metinlerinde Buda için pek çok sıfat kullanılmıştır. Bunların bazıları kaynak dillerden ses çevirisi ile, bazıları ise anlam çevirisi ile karşılanmıştır. Fakat Adı Yükselen çok özel bir terim olup bize göre bu Türklerdeki Gök Tanrı inancının etkisinin Budizm inancında da devam ettiğini gösterir. Adı Yükselen örneği Gök Tanrı inancının Budizme taşınması, Göktanrı’nın Buda’yla özdeşleştirilmesi olarak bakılabilir.
Yukarıda verilen örnekler, Türk kültüründe yaşı büyük olanlardan daha çok aslında gökyüzünün yüceltildiği, söz konusu metaforların kültürel temellerinin çok daha eskilere dayandırılabileceğini anlatmaktadır. Türk halkının en eski bozkır kültürü ve inancı noktasından baktığımızda Gök Tanrı inancının Türklerin gökyüzü ve yeryüzü arasındaki boşluk anlayışını derinden etkilediğini görebiliriz. Sınırsız mavi gökyüzü ile hudutları bilinmeyen geniş yeryüzü arasındaki yaşam ve gerçekleşen büyük göçler Türklerin inancında etkili olmuştur. Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda ikin ara kişi oglı kılınmış. “Yukarıda gök tanrı/gökyüzü, aşağıda yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında kişioğlu yaratılmıştır” (KT, Doğu: 1) diye başlayan Köktürk yazıtlarına bakacak olursak, Gök Tanrısı Türklerin en üst sınırla en alt sınır arasındaki boşluk içerisinde yaşamlarını sürdürebilmelerinin teminatı olarak görülmekte. Türkler Gök Tanrı’nın kendilerini koruduğuna inanarak hareket etmekte ve yaşamlarını tanzim etmektedirler. Bu tür yaşam tarzı kendine uygun dünya görüşünü de meydana getirmiştir. Türkler yerle gök arasında yaşamlarını sürdürmeye çalışırken, kendi vücutları ve evrenle ilgili düşüncelerini yön kavramlarıyla açıklamaya çalışmışlardır. Yukarıda bulunan Türk Tanrısı milli bir Tanrıdır; “Orhun abidelerinde onun yabancı halkların değil Türklerin Tanrısı olduğu belirtilmekte ve O’nun tarafından gönderilen hükümdar, O’nun temsilcisi, O’nun benzeri’’ olarak algılanmaktadır (Derin 2014:467).16 Bu yüzden, Bilge Kağan’ın Türk halkı yok olmasın diye, babası ve anasının Gök Tanrı tarafından tepesinden tutularak yukarıya kaldırıldığı ve özellikle seçilerek yükselttiğini söylemesi (BK Doğu 10) de kutsal üst, Tanrıya güven ile ilgilidir. Bu kutsal üst/gökyüzü tanrı
15 Buda’nın isimlerinden biri olarak kullanılan bu terim Sanskritçe metinlerde “talih, kutsal, tanrı; egemen olan…” gibi
anlamlar içeren Bhagavān ya da Bhagavat şeklinde geçmektedir. Çince Buddhist metinlerde ise 世尊 shi zun ya da Bhagavat ve Bhagavān’ın ses çevirisi 婆伽婆帝 po-qie po di, 婆伽梵 po qie fan ve ya 薄伽梵 bo qie fan olarak karşılanmaktadır. Bu metaforun Sanskritçe ve Çince karşılıkları ile ilgili açıklamalar için bkz (Kemal 2003:123-124).
16 Kitabelerde Türklerin Gök Tanrısı ile birlikte, yer-sub, Umay, zaman gibi tanrılarından da bahseder. Konuyla ilgili
kavramının sıfatıdır, çoğu zaman tanrının doğrudan adıdır.17 Böyle bir inanç Türk toplumunda
bireylerin yukarıya doğru tükürmesini onaylamaz; Adı yukarıya doğru yükselen, Gök Tanrı gibi herkes tarafından bilinen göklerde olandır, gökte olan ise Tanrıdır.
4.3. su/akın imajının kullanımı ve kültürel temelleri
Kültürdeki farklılıklarla birlikte benzerliklerin de bulunması özellikle komşu olarak yaşamış toplumlarda veya tarihten buyana ilişki içinde olan toplumlarda daha çok görülmektedir. Örneğin, Çincede zamanla ilgili kavramlaştırmada alt-üst imajları yanında akıcı su imajından yararlandığı da görülür. 历史长河lishi changhe “tarih nehri”, 流年似水 liunian sishui “su gibi akan yıllar” metaforları bunlara örnek olarak gösterilebilir. Çincede bir tarihi devir veya dönemin de yüksek bir yerden, aşağıya doğru “su gibi” akarak sonunda bittiğini gösteren ifadeler vardır (Gong 2005:105). Zamanın nehir, akın olarak kavramlaştırılması Çin kültüründeki geleneksel ve sabit görüş olup Yangtzı ırmağının Çin’in uzun tarihi süreç içerisinde toplumun yaşam tarzı ve kültür özelliğindeki belirleyici rolü ile ilgili olduğu ileri sürülmüştür (bkz. Yu 1998: 110-111).
Türkçede de su imajı zamanı anlatmada kullanılır. Ama doğrudan su sözcüğü ile değil, daha çok akma, akışkan özelliğiyle kavramlaştırılır. akan zaman, zamanın akışı, tarihin akışı, akıp giden ömür… ifadelerinde olduğu gibi. Benzetmelerde daha çok su ifadesi kullanılmaktadır: su gibi akan ömür, su misalı akar ömür… ZAMAN/ÖMÜR AKAN SUDUR metaforu aslında ZAMAN/ÖMÜR SIVIDIR gibi bir asıl metafor tarafından düzenlenmektedir. Genelde sıvı olan her şey çoğunlukla yer çekiminin etkisiyle yukarıdan aşağıya doğru akar. O yüzden ZAMAN/ÖMÜR SUDUR metaforunda da bir yön algısı vardır. Aynı zamanda bir soyut ifadenin nesnelleştirilmesi de söz konusu olduğundan varlık metaforu olarak da düşünülebilir. Bu metafor Türk kültüründe geleneksel bir metafordur.18
Zamanın su olarak algılanmasının kültürel temeline gelince, su canlıların en önemli yaşam kaynağıdır. Su ve yeşillik kovalayarak hayatta kalmaya çalışan Türkler için suyun hayatı önemi çok daha büyüktür. Dolayısıyla, “suyun temel hayatî ihtiyaçları karşılamasındaki öneminden başka, Türkler’de su kültürü bir inanışın ve felsefenin de parçası olmuştur.” (P.Erdemir 2011: 822). Orhun yazıtlarında Bilge Kağan, Gök Tanrının Türk’ün kutsal yerini suyunu tanzim ettiğini, Türk halkı yerinden suyundan ayrılmasın diye savaştıklarını ifade ederek Türk kağanının ve beylerinin yerinden suyundan ayrılmamalarını istemekteydi (KT Güney 21; BK Kuzey 13-14). Demek ki, Türkler için yerle su aynı derecede önemlidir. Onlar “kara parçalarını susuz düşünmüyor, ‘kara ile su’yun dünyada birbirini tamamlayan bir bütün olduklarını kabul ediyorlardı. Eski Türkler, bütün âlemin sudan yaratıldığına, evrenin ilk maddesinin su olduğuna inanır ve suya saygı gösterirlerdi”. (P.Erdemir 2011: 822). Eski Türkçe kaynaklarda, Orhun, Yenisey, İtil, Selenga, İrtiş, Yinçü Ögüz (Sir Derya), İli, Isıg Göl… gibi nehir ve göllerden bahsedilir.19
Bu ırmak ve göller Türklerin tarihinde, günlük yaşantısında ve kültür hayatında son derece önemlidir, hatta bazılarına kutsallık atfedilmiştir. Zamanın su/akın olarak kavramlaştırılmasının altında Türklerin binlerce yıllık su kültürü temelinde oluşan dünya görüşü yatmaktadır.
17 “Türk düşünce sisteminde hükümdarın yönetme hakkının Gök Tanrı tarafından verildiği kabul edilmiş bu yaklaşımla
iktidarda bulunanların taşıdığı ya da taşıması gereken nitelikler “kut” olarak adlandırılmıştır. Kut anlayışı, Tanrının gökselliği nedeniyle göğün de kutsanmasına neden olmuş bu durum çeşitli ritüel ve inançların gelişimine olanak sağlamıştır. Gök Tanrı adı bu bağlamdan hareketle, Gök’e mensup ilahî Türk anlamında güç, kuvvet ve sonsuzluk ifadesi Şeklinde kabul edilmiştir. Bu düşünce prensibi Orhun yazıtlarında gök sözcüğünün Tanrı olarak kullanımına meydan vermiş, Gök Türk adı da bu anlamda göğün kutsallığının bir millete yansıması şeklinde kabul edilmiştir” (Öncül 2010:1281).
18 Türk kültüründeki su kültü ile ilgili ayrıntılar için bkz. Türk Kültüründe Su, (Haz. Akış, İ., F. Aslan), Manavgat
belediyesi Kültür Yayınları No:8, Çantay yayınlar, 2007 İstanbul.
Görülüyor ki, metaforların oluşumunda çok güçlü bir kültürel alt yapı vardır. Bazen bu kültürel altyapı meydana gelen metaforların türleri bakımından farklı olmalarında da belirleyici olurlar. Aynı anlam taşıyan bazı metaforlar bir kültürde yönelim metaforu ile ifade edilirken bir diğer kültürde bir başka zihni model seçebilir ve farklı bir metafor türüyle ortaya çıkabilir. Örn: İng. Things are looking up (Lakoff-Johnson 1980: 16) metaforuna bakalım. Türk düşüncesi karışık, kötü durumun iyileşmeye başlamasını bir İngiliz gibi algılamıyor. İngilizcede İYİ OLAN YUKARIDA yönelim metaforu temeline dayandırılan Things are looking up ifadesinin Türkçedeki karşılığı “İşler düzeliyor” şeklindedir. Türkçede, işler için kullanılan “düzelmek” bir varlık metaforu olan İŞLER ŞEYDİR/NESNEDİR temel metaforunu ortaya koymaktadır. İşler gibi soyut bir kavram, zihinde yamuğu, eğrisi olan somut bir şey gibi algılanmakta. Karışıklığın giderilmesi bir Türk için işlerin düz olması (düzleşmesi, eğri veya yamukluktan düzgün, düz hale gelmesi) dır. İngilizler ise “ (aşağıya inmiş olan) işlerin yukarıya doğru bakması (hareketi)” ile ifade etmektedir. İki dildeki bu metaforları ortaya koyan ifadeler hedef dile birebir çevrilmek istendiğinde her iki dilde de anlamsızlaşır. Bunun gibi metaforlar kültürlere daha yakından bakma şansı vermekte ve kültürler arasındaki farklılığı daha net ortaya koymaktadır.
Özetle, toplumların yaşama dair, evrene dair bugün sahip olduğu bedensel tecrübeleri, bilgi birikimi birkaç yüz hatta birkaç bin yıllık uzun tarih içinde toplanır, olgunlaşır ve zenginleşir. Değişen yaşam koşulları, hayat standartları bu tür bilgi birikimine yeni değerler ekleyebilir, ancak toplumun yüzyıllar öncesinde sahip olduğu “gömülü hafıza”sında pek çok şey muhafaza edilerek kuşaktan kuşağa aktarılır. Bu aktarma görevini üstlenen en önemli araç dildir. Bir toplumun dilindeki temel kurallar yine yüzyıllar öncesinden şekillenmiş, yerleşmiş olur. Bu yüzden dil tamamen değişmediği sürece (bir dilin tamamen değişmesi demek o dilin ortadan kalkması demektir) bin yıl önceki metafor dilimizde yaşıyor ve düşünce dünyamıza yerleşen dünyayı kavrama kültürümüzü de bize taşıyor demektir.
5. Sonuç
1. Toplumların uzak tarihi geçmişten itibaren bizzat yaşayarak, deneyerek, biriktirerek elde ettiği değerleri; oluşturdukları maddi-manevi kültürü, hatta doğada karşılaştığı her varlık, yaşadığı büyük küçük toplumsal olayların hepsi onların dünya görüşünü etkilemiş, biçimlendirmiştir.
2. Farklı dünya görüşü temelinde meydana gelen metaforlar kültürlerdeki farklılıkları yansıtırlar.
3. Benzer dünya görüşü temelinde veya etkileşim olan kültürler arasındaki bazı metaforlar benzerlik gösterirler. Örneğin, Türkçe ile Çince’de zamanın hızlı geçişinin su veya ok imajı ile ifade edilmesi gibi.
4. Bir dilde var olan her metafor o dilin kendi kültürüne has özellikleri sergilediği için aynı zamanda toplumun dünyaya bakışını yansıtmış olur. Bu yüzden metaforların araştırılması aynı zamanda toplumun dünyayı nasıl algıladığının, ne gibi bir dünya görüşüne sahip olduğunun da araştırılması demektir. Dolayısıyla, Türkçenin anlambilimi alanındaki çalışmalarında metaforların kültürel boyutuna da ağırlık vermekte yarar vardır.
6. KAYNAKLAR ve KISALTMALAR
AKIŞ, İ.—F. ASLAN (Hzr.) (2007). Türk Kültüründe Su, Manavgat Belediyesi Kültür Yayınları No:8, Çantay yayınları, İstanbul.
AKSAN, D. (1978). Anlam Bilimi ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle) Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF yayınları.
ARAT, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I, Metin, TDK Yayınları:458, Ankara.
ATALAY, B. (2006). Divanü Lûgat-it-Türk (çeviri), I-II, 5.basım, Ankara: TDK yayınları:522. DERİN, S. (2014), “Göktürk Kitabelerinde Türk Dini İnancının İzleri/ Traces Of Turkish Religious
Belief In The Gokturk Inscriptions”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Volume 9/9
Summer 2014, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org//10.7827/turkishstudies: p.465-473.
ERCİLASUN, A. B. (2007). “Türkçede Öl- Fiili Üzerine”, Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları:371-374.
EVANS, V. – M. GREN (2006). Cognitive Linguistics: An İntroduction. Mahwah, NJ and Edinburg: Edinburg University Pres.
GEN, S. (2012). “Tahsin Yücel’in Salaklık Üstüne Deneme’sinde Yönelim Metaforlar”, Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri, Adana: 649-659. GONG Ping (2005). “A comparative Study of Differences in Chinese and English Time
Conceptual metaphors from the Prespective of Cognitive Linguistics”, Journal Of Yangtze University (Social Sciences) Vol.28/4: 104-106.
KEMAL, M. (2003). Buddhist Türk Çevresi Eserlerinde Metafor, Ankara ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi.
KEMAL YUNUSOĞLU, M. (2006). “Buddhist Türkçe eserlerde Deyimler”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri II (20-26 Eylül 2004), TDK yay., Ankara 855/II:1793-1808. ___________________(2008), “Divanü Lûgat-it Türk`te Metafor ve Metonimiler”, Kâşgarlı
Mahmûd Kitabı, Sema Barutçu Özönder (ed.), Kültür ve Turizm Bakanlıgı Yay., Ankara: 341-352.
KÖVECSES, Z. (2005). Metaphor in Culture. Universality and Variation. New York: Cambridge University Press.
__________ (2006). Language, Mind, and Culture. A Practical Introduction. New York: Oxford University Press.
LAKOFF, G. (1987). Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. University of Chicago Press, Chicago.
____________ (1993). "The Contemporary Theory of Metaphor", Ortony, Andrew (ed.) Metaphor and Thought (2nd edition), Cambridge University Press: 202-251.
____________ and Mark JOHNSON (1980), Metaphors We Live by. Chicago: University of Chicago Pres; Metaforlar: Hayat, Anlam ve Dil (Çev: Gökhan Yavuz Demir), Paradigma yayınları, 2005 İstanbul.
LAN Chun (2002). “A cognitive approach to Up/Down metaphors in English and Shang/Xia metaphors in Chinese”, In Altenberg, B., and Granger S. (Ed). Lexis in Contrast. Corpus-based approaches. Philadelphia, PA, USA: John Benjamins Publishing Company:161-184. LANGGACKER, R. (2002). Concept, İmage, Symbol, 2nd edition, Berlin:Mouton de Gruyter.
LİU Qingping (1997). “Zhong-Mei Zhexue Jingshen zhi Bijiao”, Zhongmei Wenhua de Hudong he Guanlian (ed:Liu Haiping), Shanghai: Shanghai Waiyu Jiaoyu Chubanshe:182-188.
ÖNCÜL, K. (2010). “Kültürel Sürerlilik Ve Kut Taşıyıcılığı/ The Continious Of Culture And Ownership Of The Sanctity”, Turkish Studies- International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Volume 5/2 Spring 2010, http://turkishstudies.net/DOI Number: http://dx.doi.org//10.7827/turkishstudies1096: 1279-1287.
ÖZMEN, Ş. Y. (2013). “Türk Kültüründe Yaşlının Yeri Ve Medyayla Yaşlılığın Değişen Konumu /Place of Old People in Turkish Culture and the Changing Position of Elderliness in Media”, Millî Folklor, yıl 25, sayı 100: 110-119.
PALMER, F.R. (1976). Semantik (çev. Ramazan Ertürk 2001), Ankara.
P. ERDEMİR, H. (2011). “Eski Türklerde Su Ve Su Ulaşımı/ Water and water Transportation in Ancient Turkis” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:1308-2140, Volume 6/2 Spring 2011, http://turkishstudies.net / DOI Number: http://dx.doi.org//10.7827/turkishstudies2271 :819-836.
QUİNN, N. (1991). “The Cultural Basis of Metaphor”, in: Beyond Metaphor: The Theory of Tropes in Anthropology, Fernandez, J. W. (ed.), Stanford/Californiya:Stanford University Press: 56-93. Redhouse, Büyük Elsözlüğü: İngilizce-Türkçe; Türkçe-İngilizce (2009), Sev Matbaacılık, İstanbul. GÖMEÇ, S. (2007). “Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller Ve Nehirler/ The Lakes and Rivers in
the Kök Turks Inscriptions”, Turkish Studies- International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall 2007, http://turkishstudies.net / DOI Number: http://dx.doi.org//10.7827/turkishstudies 236: 1283-1296.
SWEETSER, E. (1990). From Etymology to Pragmatics. Cambridge/New York: Cambridge University Press.
TAŞAĞIL, A. (2015). Kök Tengri’nin Çocukları: Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi, Bilge, Kültür, Sanat Yayınları.
TEKİN, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. TS : Türkçe Sözlük (1998). I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
VERENİCH, T. K. –E. V. EREMİNA (2012). “Lingvocultural Perspective of the Russian and Chinese Expressions for the Concept of TIME”, Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences 4 (2012/5) 543-549.
XİANHAN: Xiandai Hanyu Cidian (Çağdaş Çince Sözlük, 2001), Shangwu Yinshuguan, Pekin. YAYLAGÜL, Ö. (2006). “Dīvānü Lûgāti’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Yapılar”,
Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, c.3, sayı:1 (Mart): 77-88.
YU Ning, (1998). The contemporary theory of metaphor in Chinese: A perspective from Chinese. Amsterdam: John Benjamins.
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
KEMAL YUNUSOĞLU, M., Yönelim Metaforları ve Kültürel Temelleri, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring 2015, p. 1627-1642, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8294, ANKARA-TURKEY
