Ce mal Ka fa dar, Kim Var İmiş Biz Bu ra da Yoğ İken. Dört Os man lı: Ye ni çe ri, Tüc car, Der viş ve Ha tun, Me tis Ya yın la rı, İs tan -bul: 2009, 196 s.
Bu ki tap ta rih ko nu sun da ya zıl mış ol mak la bir lik te, Ye ni Türk Ede bi ya tı’nın ha yat la sı kı iliş ki si do la yı sıy la bu tür den in ce le me le ri de göz den ge çir me miz ge re kir dü -şün ce siy le ta nıt ma ya uy gun gö rül müş tür. Ce mal Ka fa dar, Ka ra ca oğ lan’ın bir mıs -ra’ını (“Kim var imiş biz bu ra da yoğ iken”) baş lık ola rak kul lan dı ğı bu ki ta bın da ar şiv bel ge le rin den yo la çı ka rak, Os -man lı ta ri hi ve kül tü rüy le il gi li ka lıp laş mış bir ta kım ön yar gı la rı de ğiş tir me yi, ta rihî ve kül tü rel ha di se le re fark lı ba kış açı la rıy -la yak -laş ma nın öne mi ni vur gu -la ma yı amaç la mak ta dır. Söz ko nu su amaç, bir ba kı ma Os man lı si yasî, sos yal ve kül tü rel ta ri hi ni ya zar ken, va ka la rı kay det me nin dı şın da fel sefî ba kış açı la rın dan fay da lan
ma yı da içer mek te dir. Bu yüz den Ka fa dar, ar şiv bel ge le rin den ha re ket ede rek dü zen le di ği me tin le ri bi rer “de ne me” ola rak ni te len -di rir ki bu ta vır, bir ba kı ma me se le le re fel sefî sor gu la ma
-lar la yak laş tı ğı nın da gös ter ge si dir. Di ğer ta raf tan ya zar, ya pı sal cı lık ve ya pı sal cı lık son ra sı gi bi in san ve top lum bi lim le rin de ki bir ta kım ge liş me ler den usul ola rak fay da lan ma nın, gü nü müz ta rih çi le ri için öne mi -ne dik kat çe ker. Ça lış ma nın gi riş kıs mın da vur gu lan dı ğı gi bi ya za rın esas ama cı, Os -man lı’da ve ya Ba tı lı top lum lar dı şın da, da ha ön ce den “biz”in için de eri yen “bi -rey”in an cak “mo dern leş me”den son ra ken di si ni ifa de et ti ği te zi ni sor gu la mak tır. Bu bağ lam da “ben” ve “biz” kav ram la rı -* Yrd. Doç. Dr., Ce lal Ba yar Üni ver si te si Fen-Ede bi yat Fa kül te si Türk Di li ve Ede bi ya tı Bö lü mü.
Yeni Türk Edebiyatı Dergisi, Sayı 2, Ekim 2010, s. 239-243
YENİÇERİ, TÜCCAR, DERVİŞ VE HATUN
Özlem Nemutlu*
WHO WERE THERE WHEN WE WERE ABSENT, FOUR OTTOMANS: JANISSARY, MERCHANT, DERVISH AND HATOON
2 Rü ya Mek tup la rı, Asi ye Ha tun, Oğ lak Ya yın la rı, İs tan bul: 1994, 105 s. nın gü nü müz de ve geç miş te kul la nıl dı ğı
yer le ri il gi çe ki ci ör nek ler le ser gi ler ve şu tes pi ti ni ya par:
Ai le, klan, ce ma at, üm met için de eri me hâlin den bi rey ol ma hâli ne ge çiş, di ye özet le ne bi le cek çiz gi sel bir hikâye yok. De ği şik za man lar da ve bağ lam lar da, ki şi le rin benlik al gı sı nın ve bi rey lik le ri ni aş -ma bi çim le ri nin de ğiş me si dir söz ko nu su olan. Ken di le ri ni aşan ya pı lar la kâh uyu şa rak kâh di di şe rek iç içe ya şa yan in san -la rın gel git li hikâye si. (s. 21)
Söz ge li mi Ev li ya Çe le bi’nin ci han gez gi ni ol ma sın da “pe der ü mâder, üs tad [ü] bi ra der kah rın dan” kur tul mak dü şün ce si yat mak ta dır; Fuzûlî, âlem de tek kal mak, “fer di ye ti nin ete ği ni or tak lık elin den kur tar -mak” için al dı ğı “fuzûlî” mah la sın dan son de re ce mem nun dur.
Kim Var İmiş Biz Bu ra da Yoğ İken, ya za rın 1986-1994 yıl la rı ara sın da ya yım la dı ğı ve bu ki tap ta bir ara ya ge tir di ği dört ay rı in -ce le me ve so nun cu in -ce le me ye ko nu olan rü ya met ni ile bir di zin den oluş mak ta dır. Söz ko nu su dört me tin, sı ra sıy la “Ye ni çe ri Ni za mı nın Bo zul ma sı Üze ri ne”; “Ben ve Baş ka la rı, On Ye din ci Yüz yıl İs tan bu -lu’nda Bir Der vi şin Gün ce si ve Os man lı Ede bi ya tın da Bi rin ci Ağız dan An la tı lar”; “Ve ne dik’te Bir Ölüm (1575) Se ren nis si ma’da Ti ca ret Ya pan Ana do lu lu Müs lü man Tüc car lar” ve “Mü te red dit Bir Mu ta sav vıf Üs küp lü Asi ye Ha tun’un Rü ya Def -te ri 1641-1643” baş lık la rı nı ta şı mak ta dır. Son in ce le me ki tap ola rak da ha ön ce den ya yım lan mış tır2. Bu me tin le rin her bi ri
Ka fa dar’ı hay re te dü şür müş tür ve okur la bu hay re ti ni pay laş mak is ter:
Ye ni çe ri le rin “bo zul ma” dev rin den ön ce as ker lik dı şın da hiç bir iş le uğ raş ma dı ğı nı;
ulus lar ara sı ti ca ret te Müs lü man la rın rol oy na ma dı ğı nı, mo dern Ba tı de ğer le ri ni özüm se ye ne ka dar Os man lı dün ya sın dan kim se le rin gün ce tut ma dı ğı nı, hat ta ki şi sel tec rü be le ri ni ka le me al ma dı ğı nı sa nı yor dum. Kar şı ma çı kan bel ge ve kay nak lar be ni hay re te dü şür dü. Bu kar şı laş ma -nın ben de uyan dır dı ğı ma ce ra dür tü süy le araş tır mak ve an la mak is te dim. (s. 27)
Ye ni çe ri Ni za mı nın Bo zul ma sı Üze ri ne, Ka nu ni Sul tan Sü ley man dö ne min de Bâbıâli’ye ka yıt lı ye ni çe ri Meh met’in top -rak la rı nın ha zi ne ma lı na dâhil edil me si ne iti raz için Zih ne ka dı sı na yaz dı ğı di lek çe yi ko nu al mak ta dır. Ka fa dar bu ra da, hem ye ni çe ri le rin Os man lı’da zir ve dö ne mi ola rak ka bul edi len Ka nu ni dev rin de de as -ker lik dı şın da hiç bir iş le uğ raş ma dık la rı id di ası nı çü rüt mek te hem de “yük sel me”, “ge ri le me”, “bo zul ma” gi bi dö nem ad lan -dır ma la rı nı sor gu la mak ta -dır.
Ve ne dik’te Bir Ölüm (1575) Se re nis si ma’da Ti ca ret Ya pan Ana do lu lu Müs lü -man Tüc car lar baş lık lı üçün cü bö lüm ise, Os man lı la rın kâfir le ti carî an lam da ile ti şi -me geç -me -mek için ulus la ra ra sı ti ca ret ten uzak ol duk la rı te zi nin eleş ti ri le bi le ce ği ni ile ri sür mek te dir. İn ce le me de Os man lı tüc car la rı nın 16. yüz yıl da Ve ne dik ve An ko -na’da, yüz yı lın so nu na doğ ru da bil has sa Or ta Ana do lu lu Müs lü man la rın Se re nis si ma’da yo ğun luk ka za nan ti carî fa ali yet le rin den bah se dil mek te dir. Ya za rın “Ek: Ve ne dik’te Bir Ölüm, 1575” baş lı ğıy la ka le me al dı ğı bö lüm de de 20 Mart 1575’te Ve ne dik’te öl dü rü len Ayaş lı sof tüc ca rı Hü se -yin Çe le bi bin Ha cı Hı zır bin İl yas’a da ir bir ta kım bel ge ler den (bir Ve ne dik li ve iki Fla man tüc car la ya pı lan son lan ma mış bir an laş ma yı içe ren bir no ter mu ka ve le si, bun dan da ha da önem li si tüc ca rın Türk çe
ka le me alı nan ve İtal yan ca ya çev ri len te re ke si) yo la çı ka rak, Os man lı Müs lü man la rı nın sa nı la nın ak si ne sa de ce fe tih le uğ raş ma dık la rı nı, bil has sa Ak de niz kent le rin de ki ti carî fa ali yet ler de son de re ce önem li ol -duk la rı nı or ta ya koy mak ta dır.
Da ha çok si yasî, sos yal ve ik ti sadî ta rih le il gi li bu iki in ce le me dı şın da bir gün ce yi ve ta ri kat eh li bir ka dı nın şey hi ne yaz dı ğı mek tup la rı ko nu alan ikin ci ve dör dün cü me tin ler, el bet te ede bi yat ta ri hi açı sın dan da ha dik kat çe ki ci dir. Çün kü mo dern Türk ede bi ya tı in ce le me le rin de de yay gın olan gö rüş, ge le nek sel ede bi yat ürün le rin de bi -re yin ol ma dı ğı ve ya zar la rın ken di le ri ni an lat mak tan bi le rek çe kin di ği; gün lük, ha -tı ra gi bi oto bi yog ra fik tür le rin an cak 19. yüz yıl da ki Ba tı et ki sin de ge li şen Türk ede bi ya tı içe ri sin de ve ril di ği dir. Di ğer ta raf tan mu ha fa zakâr Müs lü man top lu mun da ka dın la rın ken di le ri ni ifa de ede me dik -le ri id di ası çok yay gın dır. Bir ba kı ma bu id di alar, doğ ru dur da. An cak son za man lar da Ce mal Ka fa dar dı şın da Su ra iya Fa roq hi gi bi ba zı ta rih çi ler de, şey hü lis lam dan dü şük rüt be li su bay la ra va rın ca ya ka dar pek çok de ği şik mes lek sa hi bi nin Tan -zi mat’a ka dar ki dö nem de gün lük, anı ve mek tup tür le rin de eser ler ver dik le rin den bah set mek te ve son dö nem le re ka dar Os man lı ya zar la rı nın sa de ce ba zı is tis naî du rum lar da bi rin ci te kil şa hıs an la tı ma baş -vur duk la rı id di ası nı eleş tir mek te dir ler. Su ra iya Fa roq hi, “Os man lı Ta ri hi Na sıl İn ce le nir?” baş lık lı ki ta bın da 1850 ön ce sin -de bi rin ci te kil şah sın ağ zın dan ya zıl mış me tin le rin zan ne dil di ğin den faz la ol du ğu nu be lirt tik ten son ra, Av ru pa lı araş tır ma cı la rın uzun sü re bu ger çe ği gö zar dı et tik le rin den ya kın mak ta dır. Av ru pa lı araş tır ma
-cı lar, “bi rey ci lik” ve “ay dın lan ma” gi bi de ğer le rin sa de ce Av ru pa’ya has ol du ğu ve bu de ğer le rin ürü nü olan anı, gün ce gi bi tür le rin sa de ce Ba tı’da gö rü le bi le ce ği dü -şün ce sin de dir. An cak Fa roq hi’ye gö re bu şe kil de dü şün me nin çok tan aşıl ma sı ge -rek mek te dir ve ya zar, bu ko nu da Ce mal Ka fa dar’ın bi zim de üze rin de dur du ğu muz ki ta bı nın ikin ci bö lü mü nün ko nu su Soh -betnâme’yle il gi li çok de ğer li ça lış ma sı nı kay nak ola rak gös ter mek te dir3.
Ka fa dar’a gö re Os man lı ede bi yat ta ri hi ni, hat ta bü tün Os man lı ta ri hi ni sa ray ve halk çev re le rin de ge liş me si ne gö re iki ye ayı ra rak in ce le me an la yı şı, iki se bep ten kay nak lan mak ta dır: Bun lar dan bi rin ci si ke -sim ler ara sın da kes kin ay rım lar gö ze ten 19. yüz yı lın kül tür ve din ta ri hi araş tır ma -la rı, di ğe ri ise ye ni oluş mak ta o-lan Türk mil li yet çi li ği nin Os man lı eli tin den zi ya de “halk”a yö nel me si dir. Ya zar, ede bi yat ürün le ri ni kes kin çiz gi ler le sa de ce be lir li çev re le re has ret me nin ve ya adı ge çen çev re ler ara sın da hiç bir ile ti şi min ol ma dı ğı id di ala rı nın da tek rar göz den ge çi ril me si ge -rek ti ği ka na atin de dir.
On Ye din ci Yüz yıl İs tan bu lu’nda Bir Der -vi şin Gün ce si ve Os man lı Ede bi ya tın da Bi rin ci Ağız dan An la tı lar, baş lık lı ikin ci bö lüm de Hal vetîSüm bülî Ta ri ka tı nın Ko -ca mus ta fa pa şa Mer kez Dergâhı şey hi nin oğ lu Sey yid Ha san’ın 1660-1664 yıl la rı ara sın da İs tan bul’da ka le me al dı ğı gün ce si üze rin de du rul mak ta dır.
Ka fa dar, Soh betnâme’den ön ce Selânikî Mus ta fa Efen di’nin 15631595 ta rih le ri ara -sın da ki olay la rı an la tan ve yer yer ki şi sel gün ce üs lu bu nu içe ren Ta rihi Selânikî’sin -den (s. 70), Tel hi si Mus ta fa Efen di’nin 1711’den 1735’e ka dar yir mi dört yıl lık sü -3 Su ra iya Fa roq hi, Os man lı Ta ri hi Na sıl İn ce le nir? Çev.: Zey nep Al tok, 2. b., İst. 2003, s. 229-233 (“Self and ot hers: The Di ary of a Der vish in Se ven te enthCen tury Is tan bul and FirstPer son Nar ra
re yi içe ren gün ce sin den, yi ne 18. yüz yıl da il mi ye ka ri ye ri ya pa bil mek için gi riş ti ği mü ca de le le ri an la tan mü der ris Sıdkî Mus ta fa’nın, yır tıl dı ğı için an cak bir kaç cüm le ka lan bir san cak be yi nin gün lük le rin den ve ha -tı ra, mek tup, di ya log lar la örü lü kur gu sal me tin le re ör nek gös te ri le bi le cek eser ler den bah set mek te dir. (s. 47)
Soh bet na me4, Top ka pı Sa ra yı Kü tüp ha ne
-si’nde “ha tı rat” di ye kay de di len ve H. 1072’den (27 Ağus tos 1661) H. 1075’in so nu na ka dar (13 Tem muz 1665) tu tul muş bir gün lük tür. Ka fa dar, “Soh betnâme” te ri -mi nin kla sik Sufî ri sa le le rin de dost luk ve yol daş lı ğın se yir def te ri an la mı na gel di ği -ne özel lik le dik kat çe ker.
Soh betnâme, ya za rın da özet le di ği gi bi, ken di sin den “fa kir” di ye bah se den, kim li -ği an cak ipuç la rın dan yo la çı kı la rak tes pit edi le bi len Sey yid Ha san’ın “Nim/Ka di fe” la kap lı ber ber ce tı raş edil me si ni an lat ma sıy la baş la mak ta dır. Ba ba sı Hal vetîSüm -bülî Ta ri ka tı’nın Ko ca mus ta fa pa şa Mer kez Dergâhı’na men sup tur. İyi bir eği tim gö ren Sey yid Ha san’a, Ko ca mus ta fa pa şa’da -ki dergâh için çö mez lik an la mı na ge len Ba lat’ta ki Fer ruh Ket hü da Dergâhı’nın şeyh li ği ve ri lir. Ora da şeyh lik ten baş ka kom şu ca mi inin va iz li ği ni de üst le nir. Sey yid Ha san bu gö re ve ge ti ri li şi nin şey hü lis lam ca onay lan ma sı nı çok ke yif li bir şe kil de an lat mak ta dır. Bu nun dı şın da Soh -betnâme’de da ha çok Sey yid Ha san’ın bir ta ri kat men su bu ola rak mis tik de ne yim le ri ye ri ne sos yal ha ya tın dan bah se dil mek te dir. Ka fa dar’a gö re ese ri dik kat çe ki ci kı -lan yön le rin den bi ri si de bu dur. Bu sos yal ha ya tın içe ri sin de ih van (ta ri kat kar deş le -ri)la ye nen ye mek top lan tı la rı, dü ğün ve sün net şen lik le ri, hel va mec lis le ri, mev lit -ler, me zar lık zi ya ret le ri, dost lar la ya pı lan
yü rü yüş ler, alış ve riş ya da soh bet için ya -pı lan dükkân zi ya ret le ri ve zi kir ler gi bi bir çok fa ali yet yer al mak ta dır. Za man za -man ye mek isim le ri (ba har da ku zu eti ilk kez ne re de ve ne za man yen me li vs.), tur -fan da çı kan mey ve ler ve ta ri kat ada bı nın pek hoş gör me di ği na ne tur şu su na olan il -gi si de anıl mak ta dır. Ka rı sı nı, iki oğ lu nu ve bir kı zı nı kay bet ti ği ve ba sal gı nı da, eser de yer al mak ta dır. O sı ra da şe hir dı şın da olan Sey yid Ha san, yo la çı kar ken ya nı na ek mek ve kaş ka val pey ni ri ve ril di ğin -den de bah set mek te dir. Ka rı sı nın ölü mü üze ri ne ağ la mak la bir lik te ya pı lan hel va nın lez ze ti, de fin tö re nin den son ra ev de ih -van la ka vun, kar puz, pey nir yen me si de, gün ce nin dik ka te de ğer te fer ru at la rı dır. Ka fa dar, yu ka rı da be lirt ti ği miz ay rın tı lar -dan yo la çı ka rak gün ce de ki bi rey sel lik ile Ba tı oto bi yog ra fik ede bi yat ürün le rin de ki bi rey sel li ği de kar şı laş tı rır ve iki si ara sın -da ke sin bir “ak ra ba lık”tan söz et mek ten ka çı nır. Di ğer ta raf tan ese rin üs lu bu nu, tü rün söz ge li mi Ba tı lı ör nek le rin den sa yı la bi le cek olan ve Soh betnâme’den bir yıl ön -ce (1659) ya zıl ma ya baş la nan Sa mu el Pepys’in do kuz yıl lık ha tı ra def te ri nin üs -lu buy la kar şı laş tı rır. Pepys’in an la tı cı sı ile kah ra ma nı ara sın da ki me sa fe ye kar şı lık Soh betnâme’nin ki şi le ri, tıp kı göl ge oyu -nu -nun ki şi le ri ve ya min ya tür ler de ki gi bi sa de ce şeyh za de, ku maş tüc ca rı, ça vuş, Mev le vi ve ya baş ka bir ta ri ka tın tem sil ci si ola rak gö rü nür ler.
Mü te red dit Bir Mu ta sav vıf Üs küp lü Asi ye Ha tun’un Rü ya Def te ri 1641-1643 baş lık lı son bö lüm de ise, Hal vetî Ta ri ka tı’na men sup mu ta sav vıf bir ka dı nın, ya za rın ifa de siy le “rü ya anı la rı” ele alın mak ta dır. Ka fa dar, in ce le me nin gi riş bö lü mün de Türk ta -rih ya zı mın da ka dın la rın ye ri ni ir de ler ve
242 ÖZLEM NEMUTLU
4 Bu eser le il gi li ola rak Or han Şa ik Gök yay (“Soh betnâme, Ta rih ve Top lum, nr. 14, Şu bat 1985, ss. 129-137) da yaz mış tır.
5 http://ne vin me ric.com/2010/01/kim-var-imis-biz-bu ra da-yog-iken-ce mal-ka fa dar. bu ko nu da ka dın la rı –ço cuk lar, fa hi şe ler,
eş cin sel ler, de li ler, Çin ge ne ler vs.– dik ka te al ma yan in ce le me le ri eleş ti rir. Ken di -sin den, tıp kı Sey yid Ha san gi bi “fakîre” ola rak bah se den Asi ye Ha tun’un rü ya la rı -nı içe ren mek tup la rı -nın, es ki ede bi yat ta çok na dir ol du ğu ve hat ta hiç ol ma dı ğı dü -şü nü len ha tı ra tü rü ne ör nek ol duk la rı nı söy ler. Hat ta muh te me len il mi ye sı nı fı na men sup Kad ri Efen di nin kı zı Asi ye Ha -tun’un Sey yid Ha san’dan ve Ni yazî-i Mısrîler den fark lı ola rak iti raf lar da bu lun -ma sı nın, hem bi re yin hem de me tin le rin en ayırt edi ci özel lik le rin den bi ri ni oluş tur du ğu nu be lir tir. Üs te lik Asi ye Ha tun, bir ka -dın dır. Baş ka bir şe hir de olan şey hi ne, mek tup la rü ya la rı nı an lat mış, ken di si ne ge len mek tup lar dan ba zı la rı nı da mu ha fa -za et miş, bir müs ten sih bun la rı ye ni den dü zen le miş tir. Ka fa dar’a gö re bu mek tup lar, bir ba kı ma “rü ya gün ce si”dir, bir ba kı ma da “ha tı ra”dır. Asi ye Ha tun, Üs küp’te ki şey hi Ve li De de’de ara dı ğı nı bu la ma mış; Uzi çe’de ki Hal vetî Dergâhı’nın post -nişîni “bi ra de rim” di ye hi tap et ti ği Şeyh Mus li hüd din’e, –ölü mün den son ra oğ lu Ha san Efen di’ye– mek tup lar la ruh dün ya sın da ya şa dı ğı çe liş ki le ri, ıs tı rap la rı an lat -mış ve ken di si ni doğ ru yön len dir me si için rü ya la rın dan bah set miş tir.
Ta sav vuf ta ri hi, bu ta rih için de ka dın la rın ye ri, rü ya mo ti fi gi bi sos yal ve kül tü rel ta -ri hi miz açı sın dan bir çok önem li ay rın tı yı içe ren son in ce le me nin ede bi yat ta ri hi için öne mi, mek tup-ha tı ra tü rün de ki eser le rin mo dern Türk ede bi ya tın dan ön ce de ve ril -di ği ni gös ter me si -dir. Di ğer ta raf tan bu
mek tup la rı ka le me ala nın bir ka dın ol ma sı ve bir ne vi psi ko lo jik dün ya sı nın dı şa vu ru -mu olan rü ya la rı nı an lat ma sı, bi zi, edebî eser ler de “bi rey”in an cak 19. yüz yıl dan iti ba ren or ta ya çık ma ya baş la dı ğı id di ası üze -rin de tek rar dü şün me ye sevk et mek te dir. So nuç ola rak, Ce mal Ka fa dar’ın Kim Var İmiş Biz Bu ra da Yoğ İken’i me se le le ri ve bel ge le ri fark lı ba kış açı la rıy la ele al ma nın öne mi ni vur gu la yan ana li tik de ğer len dir me ler içe ren sis te ma tik bir ça lış ma dır. Ede -bi yat ta ri hi açı sın dan öne mi ise, ya zar la rın “bi rey” sı fa tı nı mo dern ede bi yat ta ka zan dı ğı ve yi ne oto bi yog ra fik tür ler di ye bi le ce ği miz gün lük, ha tı ra ve bir ba kı ma mek tu bun Ba tı’yla kar şı laş ma nın bir ne ti ce si ol -du ğu ka na at le ri nin, ke sin, de ğiş mez tez ler ola rak ile ri sü rül me si nin sa kın ca la rı nı göz ler önü ne ser miş ol ma sı dır. Sos yo log Ne vin Me riç, ki ta bın, “bu gün”ü de ğer len dir me de “geç miş”i de mut la ka dik ka te al ma -mız ge rek ti ği ni bil ge ce bir üs lup la ifa de eden baş lı ğı nın, içe ri ği ka dar ori ji nal ol du -ğu na dik kat çe ker5. El bet te, Ba tı lı an lam da
bi re yin hem ya zar hem de kur gu sal ola rak sa nat ta ri hin de ye ri ni al ma sı, 19. yüz yıl dan son ra ger çek leş miş tir. Fa kat hem Sey yid Ha san hem de Asi ye Ha tun, gün lük le ri ni yaz dık la rı, şeyh le ri ni de ğiş ti rip ye ni şey hi -ne rü ya la rı nı an lat tık la rı na gö re ye te rin ce “bi rey” de ğil ler mi dir? Bu tarz so ru la ra ve ri le cek en ye rin de ce vap bel ki de Do -ğu’nun ve Ba tı’nın de ğer le ri ni, ka bul le ri ni ve bun la rı ifa de ediş tarz la rı nı ken di iç le rin de ele al mak ve il le bir mu ka ye se yo lu -na gi di le cek se bu nun komp leks li bir ba kış açı sın dan uzak ger çek leş ti ril me si dir.
