Türk Çiniciliğinde Kabe Tasvirleri

TÜRK ÇİNİCİÜĞİNDE KÂBE TASVİRLERİ

Sablh ERKEN

tslftm âleminin en kutsalyeri kabul «dOen'Mekke şehrindeki Kâbe'nin, re> sim sanatmda ve bilhassa çinicilikte y^Nİnuş olan tasvisleri zaman zaman

İnanlınıza çıkmaktadır.

Bütün tsl&m dünyasmca, senenin iBuyyen zanmda Müslümanların kut< « 1 yeriere yapnuş oldukları ziyaretle-le Hac denildiğini hepimiz biliriz. Akın­ lar halinde dünya müslUmanlannm top­ ladığı bu günlerde, ziyaret edilen en finemli yerlerden bir tanesi de Mekke fdırittdeki K&be'dir. İlk defa Arap'lar ansında çok eski bir kült olarak önem

fcf—«ıwı^ olan Hac; Hacerül esved de-ırika ve boşhıkta durduğu kabul edilen taş'm bulunduğu yerde yapılan ibadet­ le UgiUdir.

tslâm dünyasmda olduğu kadar, Hıristiyan âleminde de gene, senenin muayyen zamanlannda kutsal yerlere jnqnbn ziyaretlerle hacı olunmaktadır.

Gerek Müslümanlarda ve gerekse Bbristiyanlarda kutsal yerlere yapılan bu ziyaretleri yansıtan bir takım yapıt­ lar buhınınaktadır ki, bu yapıtlardan bir tanesi de Kâbe tasvirieridir. Türk san'atında Kâbe tasvirleri yapmak, sa­ dece çinicilik sanatına has bir özellik değil^. Elde mevcut bazı vesikalara göre hacca gidra hacıların el kitapların, da bu çeşit tasvirler yeralmaktadır- (•) Resim 1). Daha sonraları ve bilhassa XV - X V I yüzyılda hah üzerine k&be talerlerinin yapıldığını görmekteyiz

O) I h ı ı ı ı r DOcar. 1*L t h h m l t e s i tiatilmtmit li-M » li-M i . u n a . "UndTs Britisch uOıetiade bakman Mü M h U hm «I U t a b u d a ı ı Hac «etikan."

C). Fakat 1610 yılında K ü u h y a halıcı­

larına gelen bir şeyhülislâm emri ile halı üzerinde ayak basıldığı nedeniyle günah sayılarak, Kâbe tasvirierinin ya­ pılması yasaklanmıştır. (*). Bundan sonraki tarihlerde yapılnuş olan kâbe tasvirleri daha çok çini üzerinde görül­ mektedir.

Genellikle, tasvirlerin çini üzerin­ de bulunması, kutsal yapılarımız olan Cami ve mescitlerin içinde dekoratif malzeme olarak kullanılmış olan çini­ nin, çok dayanıklı olmasından ileri gel­ mektedir. X V I . cı asrın ilk yansından itibaren halifeliğin Osmanlılara geçme­ si ile beraber, Türk resim san'atmda bu çeşit tasvirlerin yapılmaya başlandığı görülmektedir. Bilhassa, X V I I ci asrın ilk yansı sonlanndan günümüze kalmış olan örnekler, Kâbe tasvirlerinin bu devirden itibaren büyük önem kazan­ mış olduğunu göstermektedir.

Sipariş üzerine yaptınimış olduğu, bazı örnekler üzerinde bulunan kitabe­ leri ile tespit edilmiş olan Kâbe tasvir­ li çinilerin, diğer tasvir cinslerine göre daha dayanıklı oluşlanndan dolayı gü­ nümüze kadar bozulmadan gelebilmiş olmaları bu çinilerin önemlerini ortaya koymaktadır.

Islâmi geleneğe, göre dini mimari içinde tasvir, yani resim yapılması ya­ saklanmıştır. B u yüzden geç devirlere kadar mimaride, Kuran'dan alınan ayetler, sitilize bitki motifleri ve

geo-(2) CcUl Esat AiMven. L'art TUrk, İti. İ9», flaa« X I V .

298 3A»İHCM(EN metrik şekillerden başka resim

yapıl-mamaya çalışılmıştır. Ancak X V I cı as-n as-n ikias-nci yaas-nsıas-ndaas-n itibareas-n hızla gelr şen Türk resim san'atuda, bir takım yeniUklerle büyük bir ilerleme kayde­ dildiği görülmektedir. Bilhassa dekora­ tif malzeme olarak kullanılmış olan çi­ ninin cami ve mescitlerin mihraplarım veya bazen bütün duvarianm kapladı^ ve bu çiniler arasında, tek bir çini ha­ linde olduğu gibi biıkaç çimden meyda­ na gelmiş kâbe tasvirleride bulunmak­ tadır.

Mevcut tespitlere göre Kâbe tasvir­ li çinilerin adetleri çok Buda olmamak­ la beraber, 30-35 kadardır. Bunlardan bir kısmı Türkiyede, bir bsmıda I n ^ -tere, Fransa, Mısır, Yunanistan, Al­ manya müzelerine girmiş bulunmakta­ dır. Kâbe tasvirleri yanısıra görülen, fokat daha az sayıda olan Medinede-ki Suffa tasvirleri, tslâm âleminin iMedinede-kin­ ci kutsal yerini teşkil etmektedir .

Kâbe tasvirli çinilerin tanıtılması ilk deh. tarafımızdan yapılmamaktadur. Daha evvelce, münferit olarak tamtıl-mış tasvirler bulunmakta iken, Erdman Evvelki yayınlara dayanarak küçük bir not halinde kabe tasvirli çinileri sınıf­ landırmaya ça]ışmıştır(*).

Ancak bazı örnekleri tam olarak tespit edememesi y ü z ü n d e tam bir tipoloji yapamamıştır. Erdman, Kâbe tasvirli çinileri dört gurup halinde değeriendir. mekte iken, tarafımızdan yapılan son inceleme ile bu çinilere yapılan yeni ila­ velerle yedi gurup halinde tcqplandiklan tespit edilmiştir(»).

İSTANBUL AYASOFYA MÜZESİNDE BULUNAN ÇtNİ :

Ayasofya kilisesi apsis duvarmm k u z ^ tarafmda bulunan a ç ı k l ^ dogu kenarındaki duvan süsleyen çiniler ara­

sında bulunan yanyana iki panodan bi­ ri Kâbe, diğeri Medine tasviridir. Kâbe tasvirli çini medine tasvirliden iki defa kadar daha büyüktür. Kitabeler dahil yüksekliği 923. genişliği ise 41 cm olan panonun üzerinde yapılmış kabe tasvi-ri 41 X 52 cm dir. Tamamı 14 çiniden oıeydana gelmiş olan panonun sol or­ ta kısmında 2,5 çinilik bir kısım eksil-miş ve bu çinilerin yerine başka yerler­ den alınmış X V I cı yüzyıla ait çini par-çalar yerleştirilmiştir.

Bütün panoyu çevreleyen lacivert zemin üzerine beyaz renkli, rozet şek­ linde işlenmiş bordur, üst kısmında siv­ ri kemer almhklıdır. Alt kenarı esas kompozisyondan ayıran geniş arabesk bordur arasına konmuş, beyaz zeminli kartuş içine çininin kitabesi yazılmış­ tır. Burda çininin. Tabakzade îznikli Mehmed bey tarafından (1053 H ) 1643 tarihinde yapılmış olduğu kaydedilmek-tedirC).

Esas kompozisyonun etrafı, açık mavi renkli u ç l a n içe doğru olan pal-metlerle çevrilmiştir. Muntazam olma­ yan bu palmetler içinde, üstte gene ma­ vi zemin üzerine, üçgen alınlıklı beyaz renkte sitilize bitki motifleri ile süslü almlığm altında beyaz zemine siyah ya­ zı ile, Kur'andan Bakara sûresi yazıl­

mıştır.

Etrafını çeviren revaklan ile dik­ dörtgen bir çerçeve teşkil eden esas kompozisyonun alt ve üst kenarlarına bitişik bazı binaları temsileden şekiller, kabenin etrafındaki minareler, dışa doğru çıkıntılar meydana getirmekte­ dir. Kâbeyi çeviren avlu etrafında ve revaklann önünde bazı kapılann isim­ leri yazılımştır. Avlu ortasında gösteri­ len esas kompozisyon, kâbe ve etra­ fını çevreleyen şebekelerdir. Sadece sağ kenarda pek az bir kısmı kalmış olan tasvirin, mezheplere ait makamlardan

<4) KıiM B t d m a . (Mbtdı FUetea) A n OrimttltKiw (S) Ibludemiztn sonunda eserlerin tipob^l ın|i>r-man ve (kjerkndinnesl yapılacaktır.

( 6 ) Ouo Dom, D M talambclte tznlk. Berlin İMt, tayfa 141 Taksin SOkrtt Oz, U s faiences turc, Ijondon ini, sayfa » .

TURK Ç İ N İ C İ L İ Ğ İ N D E KABE T A S V İ R U R İ

299 İnildi ve mâliki mezhebine ait olanlar

yjlauş,

^HJİANYADA

Afananyada özel koUeksilyonda bu­ ldan Kâbe tasvirli çini ise. 31x51 cm ^^•dındadır'. Şekillerin işlenişi ve

kom-pffBSpyuan teşkili balummdan

Ayasof-j^daki ile bttyük benzerlik göstermek­ ledir. Dört kenarda sıralanan palmetli IjonHir burda da üst kısmıda, hafif siv-fUnıdktedir. Beyaz zemin üzerine

yapıl-gaş olan kompoâsyon iki kısma

aynl-naktadır.

Üst kısuıda Çin bulutlan ile süs­ lü ahnlık ve bunun altında bulu­ nan Kur'anm 96 ve 97 ci ayetlerinden ıbınıış kitabe ver almaktadır.

Ait kısımda büyük bir dikdörtgen halinde esas kompozisy<Mi yapılmıştır. DBıt kenan kubbeli revaklann çevir-Bdcte olduğu avlunun üst sağ köşesin-ddd küçük bir çıkmtı içinde "Medre-» 4 Davudiye" yazılmıştır. Sağ alt kö­ lede ise gene bir medrese ismi yazılı okv, bu da "Medrese-i Süleymaniye" £r. Kevak kubbelerinin arkasında da-ka büyük ölçüdeki binaların kubbeleri I^Ssterilmiştir.

Minarelerin sıralamşma gelince: Oç minare tam köşelerde u ç l a n dı-şan doğru olmak üzere, diagonal şe­ kilde, dördüncü köşedeki ise yana yat­ mış durumda yapılmıştır. Sağ yan ke­ narda bulunan yatay durumdaki iki

minare ile çini üzerinde altı minare resmedilmiştir.

Revaklann içinde Kâbe'nin dışan *9İan kapılanmn isimleri yazılı bulun-naktadırki bunlar, üst kenarda soldan »•ğa, ı veda, ı ummehani, Bab-»«ruz. Bab-ı tbrahim, Bab-ı Davudiye (davudiye medresesine açılan kapı).

O) Kurd EniııiMi (Ka%ah fUeseo) A n orientaUsch.e

Bab-ı Ömre dir. Sol yan kenarda bulu­ nanlar ise: Bab-ı Ba'le, Bab-ı Pazar.

Bab-ı Ali, Bab-ı Safa, Bab ı Nebi dir. Alt kenan soldan sağa takibeden kapı isimleri sırayla şöyledir. Bab-ı Fatma Bab-ı Hadice, Bab ı Ebubekir. ve Bab ı Osman*. Sağ yanda 5 kapı ismi bulun­ makta olup bunlar: Bab-ı Selâm. Bab-ı Smyye, Bab-ı Süleymaniye (Sü­ leymaniye medresesine açılan kapı) ve Bab-ı Hud dur.

Esas kısmı temsil eden ortadaki şekilin etrafına bir t a k ı m binalar sıra­ lanmaktadır. Çatıları merkezdeki Kâ-be'ye yönelmiş olan bu binalar mezhep­

lere ait makamlan temsil etmektedir. Sağ yanda Hanefi makamı iki katlı ve diğerlerinden daha büyük ölçüdedir. Üst tarafta makam-ı Malik, ters resme­ dilmiş gibi görülmekte isede bu, komp-zisyonun teşkili bakmmdan böyle yapıl­ mıştır. Diğer makamları gösteren bina-lann tepeleri kâbe'ye doğru çevrilmiş şekilde resmediUşi ile sanatkâr bir sar­ gı ifadesi vermeye çalışmıştır. Sol yan­ da biri k&beyi çeviren, diğeri tam yan­ da olan iki makam daha bulunmakta olup. bunlardan yandaki, makam-ı Hambeli, şebekeler üzerindeki ise ma­ kam-ı şafii dir. Her nedense Şafii mez­ hebini gösteren makam daima köşede bulunmaktadır.

Orta kompozisyonun altmda bir­ biri üzerinde iki bina daha resmedil­ miştir ki, bunlardan üstteki Kubbe-i Abbas olup Hz. Muhammedin amcası-nm ismini taşımaktadır. Altakînin ismi ise gene yanına yazılmıştır ve bu da kub be-i Ferraj (Temizlik işlerine bakan ga-yumlann bulunduğu bina) dır. Bu iki şeklin üzerinde Rahbei Kâbe ve Tak yazılan okunmaktadır. Şebekeleri gös­ teren koyu çizgiler içinde makam-ı tb­ rahim ve Minberi Hanefi yazıları ile bu yazılann ifade ettiği şekiller yeral maktadır. Tam ortada koyu renkli bir

(») Bu ilimler H ı . Muhunmedin en >-akın doMla-n doMla-n ı doMla-n a d l a doMla-n d ı r

300

dikdörtgen şeklinde gösterilmiş olan Kâbe'nin sol tarafına Hacer-ül Esved, sağ kenarına ise altın oluk yazısı yazıl­ mıştır. Altm oluk yazısmın üzerindeki açık renkli b i r çörten kabe üzerindeki sulan akıtmaya yaradığı anlaşılmakta­ dır.'. Gene Kâbe'nin sağında hilâle ben­ zeyen bir şekil yapılnuş ve yanma Hic­ ri ismail yazılmıştır'".

Çininin renkleri hakkında fazla birşey söylenememekte ise de diğer benzer örneklerde olduğundan pek farkh olmadığı sanılmaktadır. Kenar palmetleri ve almlık içindeki çin bulut­ lan mavi, alınlık konturlan kırmızı ve revak çevrelerinin yeşil olması kuvvet­ le muhtemeldir.

TOPKAPI SARAYI AHMET KÜTÜPHA­ NESİNDEKİ ÇİNİ (Resim: 3):

Topkapı sarayı ikinci avlusu için­ de bulunan I Ahmet kütüphanesinin alt katında, doğu duvarı süsleyen çiniler arasında tek parça halinde birde Kâbe tasvirli çini bulunmaktadır". 303 x 52,5 cm ebadmdaki çininin üst köşeleri ke­ silerek hafif sivriltilmiştir. Dış kenar-lann içe bakan yüzeyinde bir sıra pal-metlerden meydana gelmiş olan bordür yeralmaktadır. Kaba bir işçilikle ya­ pılmış olan kenar bordürü içinde i k i kısımdan meydana gelmiş olan kom­ pozisyonun üstü, diğer örneklerde ol­ duğu gibi bir kuran kitabesi ve kıv-n k dallarla süslü alıkıv-nlıktakıv-n ibarettir. tkinci kısmı tşekil eden Kâbe ve etrafındaki revaklar, klâsik geleneğe uygun olarak gösterilmiştir. Dış kısım­ da revak kubbeleri ile kubbelerin alem­ leri belirtilmiş, içte her revak kemeri içine bir askı asimıştır. Alt ve üst

ke-(9) Bu çörten allından yapılmış olup, eşitimi; olan-lan yerlerinden çıkartılarak, Topkapı sarayı, Hırka-l Saadet dairesinde bulunan mukaddes emanetler arasın­ da saktanısaktadır.

(10) Hicri İsmail; Hz. tbrahimin o^lu tımaiU kur­ ban etmek istedlSl mafiarayı temsil etmekledir.

(11) Kurd Erdman, (Ka^ah fliesen) Arı orientalische.

narlar ortasında çıkıntı yapan, revak duvarlanna bitişik sembolik bina şekil-leri yeralmaktadır.

Orta kısımda k â b e , koyu siyah renk­ te olup, etrafındaki yer d ö ş e m e s i daha açık renkte b o y a n m ı ş t ı r . Gene ü ç yan­ da mezheplere ait binalar, b u guru­ bun diğer örneklerinde o l d u ğ u gibidii-. Şafii ve Hanefi meshebine ait o l a n ı i k i katlı olarak gösterilmiş, d i ğ e r l e r i tek kat halinde yapılmıştır. A l t k ı s ı m l a r d a bulunan i k i sembolik binadan b i r i zem­ zem kuyusu diğeri ise K u b b e i Abbas tır. Sağ taraftaki k ü ç ü k şekil ise m i z a n ı şems t i r " .

İSTANBUL TOPKAPI S A R A Y I Ç İ N t SEKSİYONUNDA B U L U A N Ç İ N t (Re-sim: 4 ) .

Topkapı Sarayı Çinili K ö ş k çini seksiyanunda bulunan ve 541 envanter nolu kâbe tasvirli çini 37 x 61 c m eba­ dında olup, dış çerçevenin iç k e n a r l a r ı bir sıra, mavi renkli p â l m e t l e r d e n bor-dürle çevrilmiştir, t k i b ö l ü m e a y r ı l m ı ş olan iç kompozisyonun ü s t k ı s m ı n d a in­ ce çizgili b i r d i k d ö r t g e n i ç i n d e beyaz zemin üzerine, K u r a n ' ı n bakara suresin­ den i k i ayet yazılmıştır. D i k d ö r t g e n k i ­ tabe çerçevesinin üzerini s ü s l e y e n üç­ gen alınlığın içi sitilize b i t k i m o t i f l e r i ile doldurulmuştur. A l t k ı s m ı n d a çini­ nin 2/3 ünü kaplayan d i k d ö r t g e n revak-ların dış kenarları revak kubbeleri, iç kenarlan ise kemerlerle ç e r i l m i ş olup iki kısım arasında ince b i r hat b ü t ü n kenarları d o l a ş m a k t a d ı r . M a v i renkli bu hat, alt ve ü s t kenar o r t a l a r ı n d a çı­ kıntılar yapmakta ve b u ç ı k ı n t ı l a r ince saplı pâlmet motifleri ile s ü s l e n m e k t e ­ dir.

Dört köşede u ç l a r ı d ı ş a d o ğ r u olan 4 minare yeralmakta olup, bunlardan üçü diagonal, sol alt k ö ş e d e k i ise yatay durumdadır. Ayrıca s a ğ yanda bulunan

(12) islamlıkta be» vakit gUneşln d o t u f u ve batışı ile tayin edilmekte olduğundan burda da b i r gtinej saati yapılmıştır

TÜRK ÇİNİCİLİĞİNDE KÂSE TASVİRLERİ

301 ilci yatay durumdaki minare ile çini

jjzerinde 6 minare gösterilmiştir. İç kı­ sımda rcvaklann yam sıra yazılmış olan kâbe kapılarının isimleri sıralanmakta­ dır. Bu isimlerin hemen hemen her çi­ nide ayrı ayn oluşunu, mecazi m a n â d a konmuş olduklarına bağlayabiliriz. Sol köşeden itibaren sağa doğru sırayla ka­ pılanı) isimleri şöyledir. "Bab-ı Ümme-hani, Bab-ı İbrahim. Bab-ı Nedve, Bab ı Ukeyl, Bab-ı Serac, Bab-ı Süleyman, Bab-ı Selâm, Bab-ı Nebi. Bab-ı A l i , Bab-j 2^keriya Bab ı Nede ve Bab-ı Sa

Anahtar deliği şeklinde şebekelerin sınırladığı orta kompozisyonda firuze zemin üzerine biraz daha koyu renkte kabe binası resmedilmiştir. Şebekelerin sol kenan üzerinde diagonal olarak bu­ lunan iki katlı bina Şafii mezhebine aittir. Sağ kenarda Hanefi mezhebine ait makam, gene i k i kat halinde ve di­ ğerlerinden daha büyüktür. Bu i k i mez­ hebi temsil eden şekillerin i k i katlı ve bütün detayları ile resmedilmesine mu­ kabil, sol kenardaki Hambeli ve üst ke­ nardaki Mâliki mezhebine ait makamlar daha küçük ve daha sade yapılmıştır. Hakikât halde islâmlığın 4 b ü y ü k m'es-hebinden en geniş kitleye hitabeden Ha­ nefi meshebi olup bunu Şafii meshebi takip etmektedir.

Kâbe'nin alt kısmında Tak ( K a p ı ) ile büyük bir Minber ve avlu zeminin­ de 3 temsili şekil yeralmaktadır k i bun­ lar: Cak-ı Zemzem (Zemzem kuyusu) Kubbei Abbas ve Mizan-ı Şems (Güneş saati) dir. Dikdörtgen çerçevenin alt kısmındaki çıkıntıya bitişik ve ters ola­ rak yapılmış şeklin yanındaki yazıda medrese-i Süleymaniye ismi okunmak­ tadır.

İSTANBUL MAHMUTPAŞA'DA BİR A N TIKACI DÜKKÂNINDA İ K E N SATIL­ MIŞ OLAN ÇİNİ (Resim: 5):

çininin bugün nerede bulunduğu bilin­ memektedir". 3 4 x 5 2 c m öbadmdaki panonun dahil olduğu tipler arasmda, farklı görünüşü ile dikkati çekmekte­

dir.

İki yan kenarda ince ve ö r g ü motif­ l i b o r d ü r l e r i n içinde dikdörtgenin üç-kenarı ile üst k e n a r ı n köşeleri pâlmet-lerle çevrilmiştir. Üst kısımda dikdört­ gen b i r k a r t u ş içine yazılmış kelime-i Tevhit yazısı ve buna bitişik kıvrık dal­ larla süslü üçgen alılnık bulunmakta­ dır.

Altta, çininin 2/3 ü n ü kaplayan esas kompozisyonun avlu revaklan ve revak kubbeleri arasında yanlara ve köşelere doğru uzanan minareler görül mektedir. Alt k e n a r ı n ortasındaki çı­ kıntının yanında gösterilmiş olan şekil "Medi-ese-i Süleymaniye" ismi yazılarak belirtilmiştir.

Çininin tam ortası gene Kâbe ve kâbe etrafını çeviren şebekeler ile. Tak, Minber ve ü ç yanda yönleri kâbeye doğ­ r u olan mesheplere ait m a k a m l a r ı n re­ simleri yapılmıştır. Her b i r i n i n altında isimleri yazılmış olan bu m a k a m l a r ı n içinde en b ü y ü k olarak yapılmış olanı, bu çinide de Hanefi meshebine ait ola­ nıdır. Altta bulunan şekiller, Mizan-ı Ş e m s , Kubbbe-j Abbas ve Cak-ı Zemzem dir.

Çinin en önemli hususu ise, sağ ü s t köşedeki diagonal minarenin yanma ya­ zılmış olan tarihtir. Fisene 1050 H tari­ h i okunan bu çinin milâdi 1640 tarihin­ de yapılmış olduğu anlaşılmaktadır.

İSTANBUL TÜRK V E İSLAM ESER­ L E R İ MÜZESİNDE BULUNAN İ K İ Ç İ N İ (Resim: 6 ) :

T ü r k ve t s l â m eserleri müzesi çini seksiyonunda bulunan kabe tasvirli i k i çinide, gerek kompozisyon ve şekiHe-1952 yılında Mahmutpaşa antikacı

Kentte iken fotoğrafı çekilmiş olan bu

(13) Kurd Erdman aynı eser sayfa 194.

Muazzez Diker 1st. On. Ed. Fak. tanat larlhi ba­ sılmamış lisans tezi.

302

r i n işlenişi bakımından bir evvelki çini ile büyük benzerlik göstermektedir.

Müze envanterinde 827 ve 828 nu­ mara ile kayıtlı bulunan her i k i çini de, normal ebattaki çinilerden biraz daha büyüktür. Beyaz zemin üzerine sır altı tekniği ile yeşil, mavi kırmızı ve laci­ vert renklerin kullanılmış olduğu çini­ lerden 828 envanter nolu olanının alt kısmı kırılarak eksilmiştir

827 envanter nolu çininin ebadı 34 X 62 cm olup, dört etrafını örgülü bir bordur çevirmektedir. Halı ve seccade­

lerde olduğu gibi köşeleri üçgenler şek­ linde doldurulmuş olan çininin iç çer­ çevesi bir mihrap şeklini almıştır. Kö­ şelerdeki boşluklar mavi ve lacivert renkli kıvrık dal ve rumilerle süslüdür. Çerçevenin iç yüzeyi 4 kenarda hepsi iç yüzeye bakan bir sıra palmet dizisi ile çevrilmiştir.

Çininin ortasında yarıdan fazla bir kısmı dolduran Kâbe ve etrafmdaki re-vaklar ikinci bir kısım teşkil etmekte­ dir. Üstte i k i bölüm halinde bir alınlık bulunmakta olup, üçgen alınlık beyaz zemin üzerine kırmızı renkte çin bulut­ lan ile kaplanmakta ve bunlar, ortada birleşerek ters bir palmet meydana ge­ tirmektedir. Altta ise, ince çizgili bir çerçeve içine Kur'andan alınmış bir ayet yazılmıştır. Bu ayetin tefsiri kâbe tasvirleri için oldukça Ijüyük önem ta­ şımaktadır. Burda: "Doğrusu insanlar için ilk kurulan ev, Mekkede, Dünyalar için mübarek ve doğru yol gösteren Kâ-be'dir. Orada apaçık deliller vardır. Ib-rahimin makâmı vardır. Kim oraya gi­ rerse güvenlik içinde olur. Buraya yol bulabilen insana Allah için Kâbe'yi Hac­ cetmesi gereklidir" denilmekte olup; Kabe tasvirlerinde daima resmedilmiş olan îbrahimin makâmı belirtilmekte­ dir'*.

Çerçeve içindeki ayetin altında ikinci bir ayet daha yeralmaktadır.

Çi-(14) Kuran'ı Kerim ve Türkçe anUmı A n k t n 1961, Myfa 32. (Ali I m m ı SCuresl 96.97 ct ay«t).

ni üzerinde esas kompozisyonu teşkil eden Kâbe ve k â b e e t r a f ı n d a k i ç e ş i t u bina şekilleri ve revaklar i k i boyutlu resmedilmiştir. Revak kubbeleri k a i m çizgilerle çizilmiş ve her b i r i n i n üzerin­ de alemleri dahi g ö s t e r i l m i ş t i r . Revak-larm 4 köşesi ile sağ kenar ü z e r i n d e gös­ terilmiş olan 6 minare, gene T ü r k stilin­ de yapılmış minarelerdir. A l t kenar re-vaklanna bitişik y a p ı l m ı ş b i r t a k ı m bü­ yük kubbeli b i n a l a r ı n mahiyetleri bilin­ memektedir. Revaklarm iç avluya bakan

kısımlan kemerler halinde olup, her kemer içine zincirle a s ı l m ı ş b i r a s k ı ve­ ya kandil gösterilmiştir. Diğer yandan, bu çinide de revak k e n a r l a r ı n a kâ-benin kapılarının isimleri y a z ı l m ı ş t ı r . Bunlar üst kenarda soldan i t i b a r e n ; Bab-ı İbrahim, Bab-ı Davudiye, Bab-î Ömer, Sol kenarda; Bab ı Azime, Bab ı Ummehani, Bab-ı Ciyad, Bab-ı Nebi, Bab-ı Banen, sağ kenarda ise. Bab ı Safiye, Bab-ı Suvel ( Y ü k s e k ) ve alt ke­ narda Bab-ı A l i , Bab ı Nizam, Bab-ı Sü leymaniye dir.

Orta kısmı gene k â b e ve etrafında-ki şebekeler ile mezheplere ait makam­ ları gösteren binalar meydana getir­ mektedir. Orta kısmın a l t ı n d a k i ü ç şe­ kilden, soldakinin a l t ı n d a Bakiye-i Ka-raşan ortadakinin a l t ı n d a K u b b e t i Ab­ bas ve sağdaki k ü ç ü k şeklin a l t ı n d a da Mizam şems y a z ı l a n y a z ı l m ı ş t ı r .

Türk ve İslâm eserleri m ü z e s i n d e bulunan ikinci k â b e tasvirli çini müze­ de 828 envanter n u m a r a s ı ile kayıtlıdır. 827 nolu çini ile hemen a y n ı özellikte olmakla beraber, alt k ı s m ı n y a r ı y a ya-k m ya-k m i m ı ş ve e ya-k s i l m i ş t i r . B u g ü n için elimizde kalan k ı s m ı 4 4 x 3 7 cm eba-dınlalır. Müzedeki 827 envanter numa­ ralı çiniye göre, daha ince b i r işçilik gösterir. B ü t ü n şekillerin k o n t u r l a n ince çizgiler halinde b e l i r t i l m i ş t i r , ü s t köşelerin dolgulan daha sadedir. Kâbe etrafını çeviren r e v a k l a r ı n içine asıl­ mış olan kandiller ç o k muntazam bir şekilde yapılmıştır. B u n l a r ı n haricinde bütün kompozisyon aynı olup, her

iki-T Ü R K ÇİNİCİLİĞİNDE KÂ8E iki-T A S V İ R L E R İ

sinin de aynı ustanın elinden çıktığın­ dan hiç şüphemiz yoktur. Muhtemelen g27 nolu çini daha önce yapılmış ve jessam onda gördüğü hatalı yanlan 828 nolu çinide düzeltmiştir.

TOPKAPI SARAYI ÇİNİ SEKStYO-paiNDA BULUNAN ÇİNİ (Resim: 8 ) : Çinili Köşk çini seksiyonunda bu­ lunan ikinci bir Kâba tasvirli çini, 539 envanter numarası ile kayıtlıdır. B u guruba dahil olan çinilerden sadece d ı ş çerçeve itibarile ayrılmaktadır. 34 x 63 cm ebadmdaki tek parça halinde yapıl-nuş çininin diğer benzer i k i örneğinden biri Paris Luvr müzesnde diğeri ise Londra Victoria Albert müzesinde bu­ lunmaktadır.

üç dilimli pâlmet şeklinde motif­ lerden meydana gelen dış b o r d ü r ü n içinde, mavi renkli pâlmetlerden iç boı> dür kompozisyonun etrafmı çevirir. Çi­ ninin üst kısmı kemer şeklinde düzen­ lenerek, köşeler arabesklerle süslenmiş-miştir. Bordürler içinde kalan yüzeyin 2/3 ünü kabe ve revaklar

kaplamakta-ia. Revaklı avlunun zemini açık firu­

ze, Kâbe etrafını çeviren şebekelerin içi ise mavi renkte boyanmıştır. Burda d ^ ş i k bir husus ta daima siyah ve kahverengi ile gösterilen Kabe'nin koyu yeşil renkte yapılmış olmasıdır. Klâsik Kâbe tasvirlerinde görülen, mezheple­ re ait makâmlar, zemzem kuyusu, gü­ neş saati çok sade bir şekilde burda da görülmektedir. Kenarlarda Kâbe'nin ü ç büyük kapısının isimleri yazılmıştır k i bunlar; sol köşede Bab-ı Davudiye, sağ köşede Bab-ı Selâm, ve yanda Bab-ı De-rubiye dir.

Revakh çerçevenin alt kenar orta-smdaki çıkıntının sağında ü ç kule ve medrei Süleymaniye yazışı ile i k i şe-refeli bir minare bulunmaktadır. Dört köşede yer alan diagonal minarelerden başka iki tanede sol yanda bulunan tek Şerefeli minare ile çini üzerinde yedi minare gösterilmiştir.

303 LONDRA VİCTORİA ALBERT V E P A R İ S LUVR M Ü Z E L E R t N D E K İ ÇÎ-N İ L E R : (Resim 9 - 1 0 )

Victoria Albert bulunan ve 1900 senesinde satın a l ı n m a k suretiyle mü­ zeye girmiş olan 427-1900 envanter nu­ m a r a l ı kabe tasvirli çini 3 6 x 6 1 cm. ebadmdadIr'^ Topkapı Sarayı çini sek-siyonundaki 539 nolu çini ile aynı Özel­ likte olan bu çinide, sadece Kabe kapı­ larının isimleri daha fazladır. Değişik olarak sol kenar üzerinde şu kapı isimleri b u l u n m a k t a d ı r . Yukardan aşa-ğıpa: Bab-ı Arafat, Bab-ı Ummahani, Bab-ı Ciya, Bab-ı Safiye, Bab-ı Ya'la vc Bab-ı Bazen. Bunlardan başka sağ ke­ narda ü ç medrese ismi yazılı olup, bun­ lardan ikisi diğer çiniler üzerinde de b u l u n m a k t a d ı r . Sağ alt köşedeki ise şimdiye kadar bilinmeyen b î r medrese ismi olup buda, Medrese-i Fabita'dır.

B u gurubun son b i r örneği de Pa­ ris Luvr müzesinde b u l u n m a k t a d ı r " . 3919 envanter n u m a r a l ı çini 35x59 cm. e b a d m d a d ı r . Tamamen Topkapı ve Victoria Albert müzesindeki çinilerin aynıdır. B u çinide de minareler diago­ nal ve yatay durumda olmak üzere i k i şekilde sıralanmaktadır.

İSTANBUL TOPKAPI SARAYI HAREM DAİRELERİNDE BULUNAN ÇİNİ­ L E R : (Resim 11 . 1 2 . 13)

Topkapı Sarayı Harem Dairesinin ü ç ayrı b ö l ü m ü n d e bulunan Kabe tas­ v i r i çini panoların, diğer Kabe tasvirli çinilerin aı-smda ayrı b i r yeri bulun­ m a k t a d ı r . Aynı usta tarafından yapıl­ mış olduğu kesinlikle bilinen ü ç pano­ dan ikisinde Teberdar Keşşah A l i İs­ kenderiye imzası b u l u n m a k t a d ı r " .

(15) R. Eltingbauscn, Zeitschrifl der Dcutschcn Morgenlandischcn Gesellschft, sayfa 116.

(16) CaiKİefroy Dcmomb)HCs. IcjpjKMcrincge i la Mekke. Paris 193J. cilt I I I .

(17) M . Miller, Bes^ond Ihe sublime port The Grand Seraglio of Stainbul, New Haven 1931. sayfa 66.

Tahsin ö z , Les Faiences Turc. London 9J3. Olto Dorn, Dss tslomischc tznik, Berlin 1941. sayfa H I .

SABİH ERKEN

304

B i r i Valde Sultan ibadet odasında 24x24 cm. ebadmda 48 çiniden müte­ şekkil, diğeri Şehzadeler Mektebinde, 24x25 cm. ebadmda 60 çiniden meyda­ na gelen ve üçüncüsü Kara Ağalar Mes­ cidi mihrap nişi içini tamamen kapla­ yan 24x24 cm. ebadmda 60 çinilik her üç panoda da aynı özellikler görül­ mektedir.

Yeşil, mavi, kiremit kırmızısı ve nefti yeşil renklerin kullanılmış, olduğu çinilerde, kompozisyonda tamamen ay­ nıdır. Her ü ç panoyu birbirinden ayı­ ran küçük nüans farkları bulunmakta olup, bunlar sadece teferruatta kalmak-maktadır.

î k i katlı gösterilmiş olan revakla-n revakla-n dış tarafdaki kubbelerirevakla-nirevakla-n yarevakla-nlarevakla-nrevakla-n- yanlann-da Kabe kapılannın isimleri okunmak­ tadır. Diğer Kabe tasvirli çinilerden ba­ zılarında bu isimler daha değişik ola­ rak verilmiştir.

Örgülü b i r dış çerçeveyi takiben i k i yanda kalan bordürlerden sol ta-raftakinde ince saplı yapraklar arasına yazılmış olan kapı isimleri şunlardır. "Bab-ı Ummehani, Bab-ı Suef, Bab-ı Haya, Bab-ı Rahme, Ba(b-ı Cisiyan, Babn Ya'la" dır. Üst sol köşede uzun saplı b i r bitki motifi ile bir mina­ re yeralmaktadır. Sağ yan ise daha enteresan bir görünüşe sahiptir. Tepe kısımlan aynı hizada olan i k i minare yan b o r d ü r ü doldurur. Minarelerin şe­ refeleri aynı hizada olmasına rağmen, birinin bojoı daha aşağıdan başladığı için resme b i r derinlik kazandırmıştır. Her üç panoda da aynı şeyi görmekte isek te, değişen husus sadece minareler üzerindeki nakışlardır. Sağ yanda mina­ reler ile revak kubbeleri arasına Kabe kapılannın isimleri yazılmış bulunmak, tadır. Burada da yukardan aşağıya: Bab-ı Selâm, Bab-ı Fatma, Bab-ı A l i , Bab-ı Nedve, ve Bab-ı Ziyad isimleri o-kunmaktadır.

Panonun en üstünde dış çerçeveye, dikdörtgenin içindeki yeşil renkli çini­

lere Besmele ve bunun altındaki nakış­ lı kısmı takiben gene yeşil renkli zemi­ ne "Kelimei tevhit yazısı yazılmıştır, îki yanda bulunan minareler ile sınır­ lanmış olan yazılar adeta caminin mina­ relerine asılan mahya durumunu a l m ı ş ­ tır. Kabe etrafını çeviren i k i katlı re-vaklann üst kenardaki kubbeleri ara­ sında gene Kabe'nin üç kapısının isim­ leri bulunmaktadır. Bu kapılar: Bab-ı Veda, Bab-ı İbrahim ve Bab-ı Umre'dir.

Revaklann çevirmiş o l d u ğ u iç avlu mozaik şeklindedir. Zeminin alt kenarından başlayan ve s a ğ d a i k i , solda bir tane olan minareler a r a s ı n a anahtar deliği şeklinde orta kompozis­ yon işlenmiştir. B u kısımda zemin kal­ dırım t a ş l a n gibi olup, K â b e , Kah­ verengi ile boyanmıştır. Kabe e t r a f ı n ı saran hâle şeklindeki şebekelerin alt kısmında Tak ( k a p ı ) ve minber yeral­ maktadır. Mesheplere ait m a k a m l a r çok küçük ve silik k a l m a k t a d ı r .

Panoların alt k e n a r ı n d a yazılmış Kabenin diğer kapı isimleri a l t ı n d a k i yeşil b o r d ü r ü n üst köşesinde 1077 H . tarihi, sol köşesinde ise çiniyi yapan us­ tanın ismi olan "Taberdar K e ş ş a h A l i İskenderiye" yazılıdır. Saraydan özel sipariş ile yaptırılmış olan bu çinilerin en önemli ü ç yere monte edilmiş olma­ sı ayrı bir değer taşımaktadır.

ORİJİNALİ ŞAHSİ KOLLEKSİYONU-MUZDA BULUNAN ÇİNİ ( R e s i m : 14)

Orijinali elimizde bulunan Kabe tasvirli bir çini de, değişik b i r ö r n e k o-larak karşımıza çıkmaktadır. B ü t ü n ü 28 X 30 cm. ebadında olan b u panonun alt ve üst kısımlarında kompozisyonu tamamlayan birer p a r ç a n ı n daha oldu­ ğu sanılmaktadır. Elimizde bulunan çi­ ni, ortadan boyuna ikiye ayrılmış ve sağ kısım kırılarak ü ç p a r ç a haline gel­ miştir.

Çini, iç içe sıralanan b o r d ü r l e r şek­ lindeki yan kısımlar ve esas

kompozis-TÜRK ÇİNİCİUİĞİNDE KÂSE TASVİRLERİ

yonu teşkil eden ortadaki Kabe ile etra-fuu çeviren revaklardan meydana gel-0,ektedir.

Gerek zeminin düzgünlüğü ve ge­ rekse kompozisyonun teşkili ile renkle­ rin güzelliği, çiniyi yapan s a n a t k â r ı n ustahğmı ortaya koymaktadır. î k i yan­ da bulunan minareli dikdörtgen bölüm­ ler hariç zemin tamamen beyaz ve ade­ ta mermer parlâkhğmdadır. î k i yanda ince ve mavi kenar çizgisinin smırladığı yan kısımlar, boyuna dikdörtgenlere a y nlmaktadır. Firuze renkli zemin üzerin­ de koyu renkli çizgilerle yapmış mina­ reler yan kenarları süsler. Alt kenar, or­ ta kısımda olduğu gibi beyaz zeminli bı­ rakılmış, ve gene çift çizgilerle ayrılmış dikdörtgen içine sembolik olarak b i r takım binalar işlenmiştir. Yan kenar­ larda bulunan üst üste i k i minareden alttakiler i k i şerefeli, üsttekiler ise tek $erefeli olarak yapılmıştır. Minare kai­ deleri her i k i yanda da dik dörtgen ve bursa kemerli mekânlar şeklinde göste­ rilmiştir.

Alt kenar ortasındaki beyaz zemin­ li bölümde üç sembolik bina resmi bu­ lunmaktadır k i bunlardan soldakinin yanında ' Medreset-il Fatiyane", sağ kö-şedekinin yanında da "Medreset-el Sü-leymaniye" yazılmıştır. Orta kısımda kiremit kırmızısı renkte, zeminden ka­ bartma olarak yapılmış kendi içinde de bölümlere ayrılan b i r dikdörtgen bu­ lunmaktadır. Daha çok bir külliyeyi temsil eden bu dikdörtgenin de içinde firuze çizgili ikinci bir kısım daha yer abr.

İki yan ve alt kenarı takibeden iç bordür Kabe etrafını çeviren revaklan meydana getirir. B u kısımda zemin lâ­ civert, revak kemerlerinin içleri ise be­ yazdır. Üç dilimli olarak gösterilmiş o-lan revak kemerlerinin üst kenarda bu­ lunmayışı. Alt ve üst kenarda mimari şekillerin kesilmiş olması çininin alt ve üst kısımlarında birer parçasının da­ ha olduğunun açık delilidir.

305 î ç kompozisyona gelince: î k i çizgi­ l i fakat bu sefer firuze renkli olarak ü ç k e n a r ı çeviren revaklardan ayrılmış ev­ lan orta zeminin alt kenarmda, her i k i köşede, yanlarda olduğu gibi minareler b u l u n m a k t a d ı r .Bu minareler de i k i şe­ refeli olarak yapılmış olmasına rağmen, yandakilerden ç o k az b i r farkla ayrıl­ m a k t a d ı r . Burda şerefeler kiremit kır­ mızısı renginde b o y a n m ı ş t ı r . Gerek iç ve gerekse yanlarda bulunan minareler­ de m ü ş t e r e k taraf, kaidelerin Bursa ke­ merli gösterilmiş olması ve p a b u ç kıs­ m ı n d a k i desendir. Hafif b i r kavisle gövdeye geçişi sağlayan p a b u ç kısmı, mavi renkli çizgilerle üçgenler şeklinde boyanmıştır. Alt kenarın ortasında, i k i adet kubbeli bina bulunmakta olup, bunlardan soldaki "Kubbe-i Feraj",

sağdaki ise "Mizan-ı Ş e m s " ( g ü n terazi­ si) olduğu yanlarına yazılmıştır.

Orta kısmı, ü s t kenara yakın olarak kaplayan Kabe ve etrafını çeviren hale Kiremit renginde çizgili ve anah­ tar deliği şeklinde yapılmıştır. Kabe etrafını çeviren şebekeler olduğu bili­ nen b u çizgilerin sol köşesinde şâfi-i mezhebine ait b i r m a k â m yeralmakta-dır. Diğer üç m a k â m ı temsil eden bina

şekillerinin K â b e etrafını çeviren hale­ den ayrı olması Çiniyi yapan ustanın belkide meshebini ortaya koymaktadır. İ b r a h i m ' i n m a k a m ı ise şebekelerin içi­ ne alınmak suretiyle kâbe kadar kutsal b i r yer olduğu anlatılmaya çalışılmış­ tır. Koyu kahverengi ile b o y a n m ı ş olan K â b e n i n üzerinde firuze renkli bir ku­ şak b u l u n m a k t a d ı r . İki boyutlu olarak

resmedilmiş Kâbenin sol alt köşesinde hacer-ül esved, sağ köşesinde ise H i c r i İ s m a i l hâle şeklinde belirtilerek yanla­ rına isimleri yazılmıştır.

Kâbe tasviri etrafında i k i sıralı çiz­ gilerle belirtilmiş olan şebekeler, adeta hücreler halinde b ö l ü n m ü ş t ü r . Or­ ta k ı s m m ü ç yanında meshepleri

tem-(18) Bir ne\i muvakkilhanc durumuMİa oUn bu bina­ da zanun tayini yapılır.

SABİH ERKQ4

306

sil eden üç bina şekli daha yeralmakta olup. herbiri başka başka yapılmıştır. Sağ yanda içi bursa kemerli olan bina, makâm-ı hanefi, sol yandaki makam-ı Hambeli ve yukarda ters durumda bu­

lunan makam-ı Mâliki'dir. Üst kısımda Mâkam-ı Malik'in i k i yanmda üçer adet vazo şeklinde zemzem kaplan bulun­ maktadır. ( " ) Kabeyi çeviren şebeke­ lerin altmda büyük bir minber ile kü­ çük bir bina şekli daha vardır k i bun­ larında yanlarındaki yazılardan zem­ zem kuyusu ve Hz. Muhammedin min­ beri olduğu yazılıdır. Zeminde gene bi­ ri tek ve üçü yan yana zemzem kapları yeralmaktadır.

Bütün kompozisyonda renklerin parlak olması ve bilhassa kırmızının oldukça güzel oluşu çinin X V I I yüz­ yıla ait olduğunu ortaya koyar. Ge­ rek zeminin düzgün ve temiz olu- _ şu ve gerekse, firuze, mavi renklerin

kullanılışı X V I yüzyılın ikinci yansında yapılmış olan çinilerle aynı özelliği göstermektedir. Diğer yandan motifle­ rin koyu ve ince çizgilerle belirtilmiş olması gene X V I cı yüzyıl çinilerinde görülen hususiyetlerdendir.

Sır altı tekniği ile yapılmış olan çinide, çiniyi yapan ustanın büyük bir şekilcilik anlayışı olduğu görülmekte­ dir. Beyaz hamurlu kilden yapılmış o-lan çininin îznikte yapıldığı kuvvetle muhtemeldir,

BURSA MÜZESİNDE BULUNAN Çt-N t : (Resim: 15)

Bursa müzesinde bulunan 35 x 35 cm. ebadmdaki kabe tasvirli çini, oriji­ nali elimizde bulunan çini ile büyük bir benzerlik göstermektedir. Üzerindeki kitabede (1085 H ) 1674 tarihinde yapıl­ mış olduğu anlaşılan çinide kompozis­ yon gene i k i kısımdan meydana gelmiş­ tir.

(19) Hactann » m z e m suyu gelirdiUeri bu topbn benzerleri, moma Mnpulleri diye bilinen, hri5tlyan ha-cılsnmn yağ kaplarını andınnaktadır.

İki yanda firuze zemin ü z e r i n e ü s t üste ikişerden d ö r t minare bulunmakta olup, minarelerin kaideleri b i r e r ha­ cim halinde yapılmıştır. Minarelerin pabuç kısımları mavi çizgilerle kavisli ve konik olarak t a r a n m ı ş , minare göv­

deleri üzerinde küçük aydınlık pencere­ leri işaretlenmiştir.

Esas kompozisyonun yeraldığı dik­ dörtgen zemin beyaz renktedir. A l t kö­ şelerde yan b o r d ü r l e r e b i t i ş i k i k i mina­ re ile, çini üzerinde 6 adet minare res­ mi bulunmaktadır. Zemin o r t a s ı n d a büyük bir çenber içine a l ı n m ı ş olan si­ yah renkte boyanmış kabe yeralmakta­ dır. Kâbe etrafını çeviren ç e n b e r şek­ lindeki şebekelerin ü ç t a r a f ı n d a yönleri ortadaki kâbeye d o ğ r u olan mezheple­ re ait makamları temsil eden binalar bulunur. Her b i r i n i n y a n l a r ı n a isimleri yazılmış olan m a k a m l a r ı n şekil olarak en büyüğü Hanefi mezhebine ait ola­ nıdır. Çininin i k i köşesinde yanyana üçer tane zemzem k a b ı r e s m e d i l m i ş t i r -ki, bu guruptaki d i ğ e r ç i n i l e r d e de ay­ nen görülmektedir. K â b e e t r a f ı n d a yer-alan şebekelerin altmda cak-ı Zemzem (zemzem kuyusu) nu temsil eden kub­ beli bir bina ve bunun s a ğ ı n d a î s l â m âleminin kutsal minberi olan, Minberi Nebi'nin resmi yapılmıştır. A l t kenara bitişik olarak ikişer i k i ş e r y a p ı l m ı ş kubbeli binalar ile bunlar a r a s ı n a yazıl­ mış kitabe b u l u n m a k t a d ı r . Kitabede 1085 tarihi ile " S a h i b ü l hayrat Bahçe­ ci Hasan Ankarayi vasıl t a b i Yenişe­ hir" cümlesi o k u n m a k t a d ı r .

KAHİRE TÜRK V E İSLÂM ESERLE-R î MÜZESİNDEKİ Ç İ N İ : ( ESERLE-R e s i m 16)

Kahire T ü r k ve î s l â m eserleri mü­ zesindeki 3251 envanter n o l u K â b e tas­ virli çinide 39 x 35 cm. e d a b ı n d a olup çevresi örgülü b i r b o r d ü r l e çevrilmiş­ tir. Üst kenar o r t a s ı n d a yer alan kitabe ile yan kenarlarda i k i ş e r d i k d ö r t g e n bölüm orta kısmı ü ç k e n a r d a n sarar. Her i k i yandaki d i k d ö r t g e n l e r i n içinde kaide kısımları kemerli ve tek şerefeli

TÜRK ÇİNİCİLİĞİNOe KA8e TASVİRLERİ

g^iaxelct bulunmaktadır. A l t kenar

yanlara göre daha dar olup orta kısım­ daki küçük bölmeye çiniyi yapan usta-^ ismi olan Ameli Ahmet yazılmıştır. İsmin sol tarafmdaki küçük d i k d ö r t g e n jçine de çininin yapılış tarihi olan "Ef-yak-ı - fisene 1070 H " tarüıi kaydedil­ miştir. Sağ köşede ise gene küçük b i r dikdörtgen içine bazı binaları temsil eden küçük şekiller işlenmiştir. Yan ke-oarların alt kısmında bulunan minare­ lerin kaideleri ile, ortadaki dikdörtgen-jerin arasında kalan kısımda, solda b i r , sağda iki adet alınlıktı kapı yeralmak-tadır.

t)st kenar b o r d ü r ü n d e kaplayan büyük bir kartuş içine "Kelime-i şeha-det" yazılmıştır.

Çinin tam ortasında bulunan esas kompozisyonun etrafında, d ö r t kenarı dolaşan revaklar âzami derecede uslup-bştırılmıştır. Her revak kemeri orta­ sında bir kapı yapılmak suretiyle re-vaklann arkasında birer odanın bulun­ duğu belirtilmek istenmiştir.

Beyaz zemin üzerinde, yeralan şe­ killer tamamen türk mimari ü s l u b u n a uygundur. Merkezde bulunan koyu renkli Kabe, gene çenber şeklinde b i r

ştbeke ile sarılmaktadır. Kâbe'nin sol

köşesinde Hacer-ül Esved gösterilmiş­ tir.

Burada da Kâbe etrafında d ö r t meshebi temsil eden ve yönleri merke­ ze doğru binalar yeralmakta ve gene hanefi meshebini temsil eden şekil di­ ğerlerinden farklı ve büyük olarak ya­ pılmıştır. Üst köşelerde üçer adet yan yana kulplu testi şeklinde zemzem kap­ lan ve sol ü s t kenann yanında çiniyi vakfeden şahsm ismi "Sahibül hayrat Mehmet ağa" yazılmıştır.

307

(20) IMıunıııed MusUfa. (Kahire koHektiyonlannaa bıAuiMi Tâtk Samtı Şabeserleri) MiUetlenrau I . cl Wı* Suctı kongresi teblijlcri, AnJt. 1 9 » , $»yfa 305,

Kabe etrafmı çeviren şebekeler, altta gene anahtar deliği şeklin de gös­ terilmiştir.

KAHİRE ARAP MÜZESİNDE BULU­ NAN ÇİNİ: (Resim: 17)

Kahire Arap müzesinde olduğu bi­ linen kabe tasvirli b i r çini de kompo­ zisyon teşkili b a k ı m ı n d a n gene b u gu­ ruptaki çinilere dahil bulunmaktadır. Ancak b u çinide görülen farklı b i r hu­ susiyet, diğer ö r n e k l e r d e tek parça üze­ rine işlenmiş olan kompozisyon burda 6 karo halindedir. Kabe tasvirinin etrafında da çiniler duvan süslemekte ve hepsinin aynı zamanda yapılmış o l ­ d u ğ u anlaşılmaktadır.

Büyük sivri kemerli b o r d ü r için­ de, enine 4 sıra halinde bulunan çi­ nilerin t a m a m m ı gösteren b i r fotoğra­ fı elimizde b u l u n m a d ı ğ ı n d a n k a ç adet olduğunu bilmemekteyiz. Ancak, ü s t k ı s m ı kemer şeklindeki panonun zemi­

n i n rengi k â b e tasvirinin zemini ile aynı olmasına bakarak b ü t ü n çinilerin si­ p a r i ş üzerine aynı zamanda yaptırıl­ m ı ş olduğunu r a h a t l ı k l a söyleyebiliriz.

Koyu renk zemin üzerinde kâbe-nön etrafı, açık renkli lâle, yapraklar ve nar çiçeklerinden müteşekkil b i r b o r d ü r l e s a r ı l m a k t a d ı r . 6 p a r ç a halinde

bulunan K â b e tasvirinin üzerinde sti­ lize Çin ^bulutlarının meydana getir­ diği sivri b i r alanlık ile bu alanlıgm ortasındaki b ü y ü k b i r k a r t u ş içine ya­ zılmış "Kâbe-i Şerif" yazısı ile süslen­ mektedir. Dış çerçeve ile Kabe etrafını çeviren revaklann arasındaki dikdört­ genler içine de, ü s t ü s t e i k i mina­ re resmi bulunur. Minarelerin kaideleri burda da birer m e k â n şeklinde gösteril­

miştir. Revak kemerleri burda da üçer dilimlidir. İç çerçevenin alt kenarında başlayan ve kabe avlusunu gösteren ze­ m i n i n i k i köşesinde gene i k i minare b u l u n m a k t a d ı r . Böylece çini üzerinde 6 minare yeralır. Iç kısımdaki i k i mina­ re arasında, alt kenara bitişik olarak

308 SABİH ERKEN b i r i büyük, diğeri daha küçük olan

yan-yana i k i temsili bina resmi bulunmak­ tadır,

Orta kısımda Kâbe etrafı, gene a-oahtar deUğl şeklinde yapılmış şebe­ kelerle çevrilmektedir. Şebekelerin sol

köşesinde bulunan bina diğerlerinde olduğu gibi makanhi Şafii, bımun ya-nmdaki şekil ise minber ve Kabe kapı­ sıdır. Şebekelerin dışında solda, ma-kam-ı HambeK, sağ yanda mama-kam-ı Hanefi, ve üst kenardaki ise makam-ı Nfâliktir. Üstteki şeklin her i k i yanmda yeralan şekiller de zemzem kaplandır. Kâbenin alt kısmındaki zeminde büyük bir minber ile buna diagonal olan kü­ çük b i r şekil bulunmaktadır k i buda zemzem kuyusunu temsil eder.

ÜSKÜDAR SOLAK SİNAN CAMtl MİHRABINDA BULUNAN KÂBE TAS­ VİRLİ ÇtNÎ : (Resim: 18)

İstanbul Üsküdar'da bulunan So­ lak Sinan camii, çok basit ve ahşap çatılı küçük bir bina olmasına mukabil, yanm silindirik mihrabi süsleyen bu çininin buraya nasıl gelmiş olduğu bilinmemektedir. 26 x 27 cm. ebadında iki karodan meydana gelen çinilerden

üstte bulunan Kâbe tasvirli, alttaki ise Mukaddes emanetler arasında aslı Top-kapı Sarayı müzeai Hırka-i Saadet da­ iresinde saklanan ve "Kadem-i saadet" ismile bilinen altından yapılmış Hz. Muhammedin ayak izinin çini üzerine geçirilmiş şeklidir. Bizim için ikinci plânda kalan "Kadem-i Saadet" tasvi­ rinin yanlarında Hz. Muhammed ile ilgili yazılar yazılmıştır.

Kâbe tasvirli çini ise bu grupta bulunan çiraiierin en basitidir. İki yan­ da firuze renkli zemin üzerine ikişer­ den dört minare yeralmaktadır. İki yandaki minareli dikdörtgenlerin ara­ sında kalan yüzeye Kâbe ve diğer tem­ sili binalar resmedilmiştir. Alt kena­ ra bitişik olan üç minare ile çini üzerinde yedi minare resnvi bulunmak­

tadır. Kâbe etrafında bulunan nvezhep. lere ait binaların altlarına isimleri ya-zılmak suretiyle belirtilmiştir. Ü s t kı­ sımda bulunan zemzem k a p l a r ı m a ş r a ­ pa gibi kulpludur, Çirji ü z e r i n d e , zey-tin yeşili, kiremit rengi firuze yeşil ve mavi renkler kullanılmıştır. Diğer ben-zer örneklere göre kaba ve basit b i r iş­ çilik gösterir.

KASTAMONU K Ü R E HOCAPAŞA CA-MİİNDE BULUNAN Ç l N t ( R e s i m : 19)

Üç ayrı yerde, bulunan çiniler, ayrı bir gurup teşkil etmektedir. Sade b i r kompozisyona sahip o l m a s ı n a r a ğ m e n oldukça önemli b i r guı-up teşkil eden bu çinilerin en önemlisi m u h a k k a k k i Kastamonuda b u l u n a n d ı r . Hoca p a ş a caminin kıble d u v a r ı n d a , karanfil, ha-tayi ve hançer şeklinde yapraklardan meydana gelmiş b o r d ü r ü n çevirdi­ ği büyük b i r d i k d ö r t g e n teşkil eden pano, 8 karodan m ü t e ş e k k i l d i r . Esas tasvir, alttan yukanya ü ç ü n c ü s ı r a d a k i çiniler üzerinde y e r a l m a k t a d ı r . Kom­ pozisyonun en ü s t ü n d e i k i k a r t u ş içine "Lâ ilâhe illâUah, Muhammeden resul-allah, bunun altına da " E y lâtif cisim­ lerin gizlileri, bizi k o r k t u k l a r ı m ı z d a n koru" cümlesi yazılmıştır.

Beyaz zemin ü z e r i n d e i k i k ı s ı m teşkil eden tasvirde, d ı ş t a b i t k i motif­ leri arasına yerleştirilmiş ince uzun ve üçer şerefeli T ü r k stilindeki minareler bulunmaktadır. Minareler a r a s ı n a üst­ te, Kuran'ın Fatiha s û r e s i n d e n b i r âyet yazılmıştır. Çevreye sırayla Kabe kapı­ larının isimleri yazılmış olup, b u n l a r : Bab-ı Ümmehani, Bab-ı Şerif, Bab-ı Haya, Bab-ı Rahme, Bab-ı Safa, Bab ı Cisat, Bab-ı Ya'le dir. Sol k ö ş e d e sene

1087 H tarihi kaydedilmiş ve t a r i h i n sağında, köşeye d o ğ r u : Bab ı A l i y i Ke-remuUah veçhe, Bab-ı Abbas, Bab-ı Ne-biy-i Aleyhisselâm, Bab-ı Ö m e r , Bab-ı İbrahim ve Bab-ı Veda isimleri bulun­ maktadır k i , bunlar da K â b e n i n diğer kapılarının isimleridir. Çerçevenin sağ kenarında ise yukardan aşağıya ş u

ka-T Ü R K Ç İ N İ C İ L İ Ğ İ N D E K Â B E ka-T A S V İ R L E R İ

309 pılarm isimleri yazılmıştır. Bab-ı

Sıb-tıye, Bab-ı Nedve, Bab-ı Ziyad, ve Bab-ı Selâm.

Dış kenarda yeralan 4 minareden başka kompozisyonun iç çerçevesi için­ de de alt kenara bitişik solda b i r ve sağda i k i minare daha yeralır k i , bun­ larda dış çerçeve üzerinde bulunan m i ­ nareler gibidir. Ancak dıştakilertin kai­ deli ve burmalı olmasına mukabil içte-kilerden sadece sol köşedeki burmak fakat hepsi kaidesizdir. Kâbe etrafını kubbeli revaklar çevirmektedir. Revak-h avlu ortasında oldukça b ü y ü k ve ahşılagelmiş şekilde şebekelerin çevir­ i p kâbe bulunur. Kâbeyi temsileden şekil kompozisyona derinlik verecek şekilde üç buutludur. Sol köşesinde Ha-cer-ül Esved gösterilmiş ve yanma is­ mi yazılmıştır. A l t köşeye m a k â m - ı Şa-fi ve Cak-ı Zemzemi (zemzem kuyusu) temsileden binalar yapılmıştır. K ü ç ü k dikdörtgenlere aynimış olan iç zemi­ nin etrafını üst kısımda hilâl şeklinde bir şebeke sarmaktadır. Üç yanda yer­ alan mesheplere ait binalardan b a ş k a ibrahim'in makamı da gösterilmiştir.

Kompozisyonun en altında ise, çi­ çekli dış çerçeve içine i k i k a r t u ş halinde bulunan kitabelerden soldakinde "Nak­ kaş Müstecepzade Süleyman b i Eşref-yan", sağdakinde ise, " S a h i b ü l hayrat Hüseyin Çelebi İbnil Hac Mustafa Gü-reci" yazıhdır. B u kitabeler bizim için büyük önem taşımaktadır. Aynı zaman­ da vakfiye durumunda olan bu kitabe­ lerden çininin, Hayır sahibi Hüseyin Çelebî îbnil Hac Mustafa Güreci tara­ fından Nakkaş Müstecep zade Süley-mana( 1087 H ) 1674 tarihinde yaptı-nlmış olduğu anlaşılmaktadır.

TÜRK VE İSLÂM E S E R L E R İ MÜZE­ SİNDE 830 ENVANTER N O L U Ç İ N İ : (Resim: 20)

istanbul Türk ve İslâm eserleri müzesinde 830 envanter n u m a r a s ı ile kayıtlı bulunan, 81 x 54 cm. ebadmdaki

K â b e tasvirli çini de 6 karodan meyda­ na gelmiş olup, her b i r karo 27 x 27 cm. dir. S ı r altı tekniğinde, beyaz zemin üzerine yeşil, mercan kırmızısı, ve la­ civert renkler kullanılmış olan kompo­ zisyonda şekillerin k o n t u r l a n siyah çiz­ gilerle belirtilmiştir.

Çinileri teşkil ettiği kompozisyo­ nun etrafını, S harfi şeklinde b i r b i r i içine geçmiş kıvrık dallar arasmda i k i renkli yapraklar ve her i k i yaprak ara­ sına k o n m u ş pâlmet şeklinde motifle­ r i n teşkilettiği b i r bordur çevinnekte-dir. Koyu renk zemin üzerine açık renk­ te işlenmiş olan b o r d ü r ü n iç ve dış k o n t u r l a n , daha açık renkte ince çizgi­ lerle belirtilmiştir. Kompozisyonu mey­ dana getiren çinilerin yüzeyleri çat­ lak ve bozulmuştur. Alt kenarda d ı ş çerçeveye bitişik olarak başlayan kom­ pozisyonda, Kâbenin etrafını çeviren revaklar ikinci b i r çerçeve meydana ge­ tirmektedir. Dış çerçeve ile revaklarm teşkil ettiği iç çerçeve arasında, ü s t t e yanlardakinin 3misli genişlikte boşluk­

lar kalmakta olup, b u b o ş l u k l a r a d a Kâ­ be etrafında bulunan minarelerden beşi yerleştirilmiştir.

Çinyi yapan ressam daha çok i k i buutlu resim çınlayışına uygun olarak şekilleri yerleştirmiştir. A l t kenardaki şekiller adeta birbirine karışmış ve girift b i r durum almıştır. Buna muka­ b i l yanlar ve orta kısımda daha sade ve daha açık b i r şekilde resmedilmiştir. H a k i k â t halde, Kâbenin esas giriş cep­ hesini gösteren alt kenar, resimde ol­ duğu gibi aslında da, birçok kapı ve binalann toplanmış olduğu kompleks b i r durum göstermektedir. î k i yandaki b o ş l u k l a r d a , kaideleri dikdörtgen ve p a b u ç kısımları hafif konik, gövdeleri i k i renkte b u r m a l ı olarak gösterilmiş olan minareler ü ç e r şerefeli ve birbi­

rine benzeyen Türk stili minarelerdir. Panonun sağ kenarında bulunan b i r i n c i minarenin üzerinde gene ü ç şe­ refeli b i r minare resmi yapılmış

olma-310 SA8İH ERKEN sına mukabil sol kenar boş bırakılmış­

tır. Üst kısımda dse, revaklann arkasın­ da büyük kubbeli binaların siluetle­ r i gösterilmiştir. Revaklann iki köşe­ sinde, gövdeleri yandan itibaren görü­ nen gene üçer şerefeli minareler bulun­ maktadır. Ressam, revakları birinci pl­ â n a almak suretiyle, gerek kubbeli bü­

yük yapılann ve gerekse minarelerin y a n s ı m gizleyerek resme, üçüncü buu­ tun havasım vermeye çalışmıştır.

Birinci çerçeveye bitişik olarak en üstte, zemine konmuş kartuş içinde kelime-i tevhit yazısı yazılmıştır. Ka­ be etrafını dikdörtgen bir çerçeve gi­ b i çeviren revaklar, kemeıli ve kubbeli

olarak gösterilmiştir. Kâbe etrafını çeviren daire şeklindeki şebekeler ise revaklarla birleşmiştir. Alt kenarın her i k i köşesinde bulunan i k i minare ile çini üzerinde gösterilmiş olan minare­

lerin sayısı yedi adettir.

Diğer kâbe tasvirlerinde olduğu gi­ b i burda da anahtar deliği şeklinde kâ-beyi saran şebekeler ve ortasındaki kâ­ be resmi, 4 karo üzerinde yeralmakta-du". Tam ortada çinilerin Mrleştigi ye­ re koyu renkte yapılmış kâbe, kompo­ zisyonun merkezini teşkil etmektedir. Koyu renkli şekilde, Hacer-ül Esved açık renkte bir hilâl şeklinde gösteril­ miştir. Kâbenin etrafı burda da kaldı­ rım taşlan şeklinde tezyin edilmiştir. ATtNA BENAKİ MÜZESİNDE BULU-MAN KABE TASVtRLt ÇİNİ: (Resim: 21)

Atina Benaki müzesinde bulunan çini ilk defa burada neşrediimemekte-dir. Daha önce Migeon tarafından tanı­ tılmış olan eseri (*') biz, sadece diğer örneklerin yardımıyla tarihlendirmeye çalışacağız. 49,5 x 75 cm. ebadında olan çininin etrafını örgülü bir bordür çe­ virmektedir. Kompozisyon teşkili bakı­ mından Küre Hocapaşa camii ve Türk

(21) C . Migceoo, Exposition d'art mtmılman, Alex-aadrie. İ92S, EltinghauMa, Alhen, 1»X, nyte 7S.

tslâm eserleri müzesindeki ö r n e k l e r l e büyük bir benzerlik gösterir. Beyaz zemin üzerinde, alt kenardan itibaren başlayan şekillerin işlenişinde perspek­ tif res^m anlayışı burda da g ö r ü l m e k ­ tedir. Ressam, hernekadar ş e m a t i z i m -den kurtulmak istemekte isede, genede bir kısım şekilleri ş e m a t i k olarak gös­ termektedir.

Kâbe etrafım d ö r t kenarda ç e v i r e n kubbeli revaklar ş e m a t i k geleneğe uy­ gun bir şekilde işlenmiştir. Revaklann iki yanındaki b o ş l u k l a r a y e r l e ş t i r i l m i ş olan minareler, kaideleri ö n ü n d e k i bir­ takım binaların b u l u n m a s ı ile resme bir derinlik havasını g e t i r m i ş bulun­ maktadır. Üst kenarda yeralan i k i m i ­ nare ile yandaki tek minare de ş e m a t i k bir görünüştedir. Ü s t t e k i minarelerin külâh ve birinci şerefelert a r a s ı n d a , kutsal günlerde b ü y ü k camilerin mina­ releri arasına asılan mahyalar gibi i k i mısra yazılmıştır.

"Her kime Kâbe nasib olsa h ü d a rah­ met ider

Her kişi sevdiğini ona isimiyle dâvet eder"

Çinide b ü t ü n minareler ve mina­ relerin alemleri m ü b a l a ğ a l ı b i r şekilde gösterilmiştir. Üstteki i k i minare ara­

sında, Kâbe etrafım çeviren revaklar-dan daha yüksekçe ü ç b i n a n ı n ü s t kı­ sımları görülmekte olup, bunlardan soldaki adeta b ü y ü k b i r ç a d ı r ı andır­ maktadır. K â b e n i n etrafını ü ç kenar­ dan çeviren revaklann sivri kemerleri düz bir hatla kesilmiş olup, ü s t t e , keli­ me-i tevhit yazısı yazılmıştır.

Büyük avlunun o r t a s ı n ı hemen he­ men tamamen kaplayan K â b e ve etra­ fındaki şekiller, diğer kabe tasvirli çini-lerdekinden daha değişik b i r özelliğe sahiptir. Noktalar halinde d o l d u r u l m u ş zeminin ortasında k â b e etrafını çevi­ ren şebekeler, mesheplere ait makam­ lar, büyük minber, tamamen ş e m a t i k işlenmesine mukabil, K â b e , t a m b i r

T Ü R K Ç İ N İ C İ L İ Ğ İ N D E K A B E T A S V İ R L E R İ

perspektif görünüş içinde y u t l a n gös­ terilerek yapılmıştır. Dikkati çeken

bir hususta, diğer guruplarda peshepleri temsil eden binalardan pıakam-ı Hanefi, daima büyük gös­ terilirken burda en küçük olarak ya-pılnuştır. Makam-ı Şafii, alt kısmın­ da şebekeler içine alınmış ve karşısına İslâm aleminin kutsal minberi olan jılinber-i Nebi yapılmıştır. Kâbenin sol yanında şebekeler üzerinde bulunan Icubbeli ve i k i katlı bina, makâm-ı ham-belidir. Üstteki ise Makâm-ı Mâlik olup perspektif bir görünüş ile yapılmıştır. Sağ kenara sıkışmış olan makam-ı Ha­ nefi ise küçük kubbeli bir bina olarak gösterilmiştir. Kompozisyonun alt ke­ narındaki kubbeli binalar üzerinde ve kabe avlusu içinde bulunan kare kaide­ li iki minare ile çini de yedi minare gösterilmiş bulunmaktadır. B u çininde orijinalini görmemiş olduğumuzdan reıJderi hakkında fazla b i r şey söyle­ mek mümkün olmamaktadır.

İSTANBUL RÜSTEM PAŞA CAMİİN­ DE BULUNAN K A B E TASVİRLİ Çİ­ Nİ : (Resim: 22)

Diğer bir Kâbe tasvirli çinide İs­ tanbul Rüstempaşa camii sonceraaat yerinde bulunmaktadır. X V I cı yüzyılın ikinci yansına ait en nadide çinileri i l e haklı bir ün yapmış olan R ü s t e m p a ş a camiine ayn b i r güzellik katan k â b e tasvirli bu çinide, ayrı b i r kompozisyon teşkili göriilmektedir. 30 x 30 cm. eba-dmdaki çinide daha çok şematik ve ba­ sit bir kompozisyon h â k i m bulunmak-tadu". Muhakkâkki çini daha son­ radan ya ısmarlama suretiyle yahut-ta başka b i r yerden alınarak getirilmiş ve soncemaat yeri duvarını kaplayan çi­ nilerden bir karo sökülmek suretiyle buraya yerleştirilmiştir. Etrafı düz b i r çerçeve ile sınırlanmış olan çininin d ö r t köşesi ve i k i kenan ortasmda bulunan minareler ortadaki Kâbeye yönelmiş vaziyette diagonal b i r durum almıştır. Orta kısma Kâbeyi temsil eden şekil ve

311 üzerine hacer-ül Esved yapılmıştır. Da­ ha sonra bahsedecek olduğumuz diğer K â b e tasvirli çinilerden bu gurupta bu­ lunanlarda da orta kısım aynı şekilde verilmektedir.

R ü s t e m p a ş a camiinde bulunan çi­ nide de K â b e etrafında bulunan b i r ta­ k ı m ek binalar gösterilmiş olup, bun­ lar gene mesheplere ait m a k a m l a r d ı r . Kâbenin hemen altında zemzem kuyu­ su. Minberi Nebi gösterilmiştir. Koyu renkte yapılmış olan Kâbenin sol kö­ şesine Hacer-ül Esved, sağ köşesine ise h i c r i İsmail yazıları yazılmıştır. Kâbe etrafını çeviren şebekelerin Anahtar deliği şeklinde yapılmış olması ile İs­ lâmlığa açılan kapı gibi mecazi b i r an­ lam verilmeğe çal.şılmıştır.

Kâbenin ü s t kısımlarında bulunan ve ikişer ikişer sıralanmış olan k u l p l u ince uzun zemzem k a p l a r ı b u t i p i n di­ ğer örneklerinde de b u l u n m a k t a d ı r . Dış çerçeve üzerinde gene b i r t a k ı m k ü ç ü k şekiller daha b u l u n m a k t a d ı r k i , bunlar, k â b e k a p ı l a n n ı temsil etmekte­ dir.

R ü s t e m p a ş a camiindeki çininin en b ü y ü k hususiyeti ise, alt kenar ortasın­ daki dikdörtgen çerçeve içine yazılmış olan kitabedir. Çiniyi yapan u s t a n ı n is­ m i olan bu yazıda "Sahibu Ekmekçiza-de Muhammed beşe, sene Sebini ve elf 1071 H " tarihi okunmakta ve Böylece çininin 1660 tarihinde yapılmış olduğu anlaşılmaktadır.

BURSA MÜZESİNDE BULUNAN K A -B E TASVİRLİ ÇİNİ (Resim: 24):

İ s t a n b u l Rüstempaşa camiinde bu­ lunan K â b e tasvirli çininin grubunda bulunan b i r diğer çinide Bursa müze­ sinde b u l u n m a k t a d ı r . Aynı ölçüde, 30 x 30 c m olan çinide şekiller ve kompozis­ yon tamamen aynı olması çininin aynı u s t a n ı n elinde çıktığı kanısmı vermek­ tedir.

Kenarlan ince ve mavi renkte çiz­ gi ile sınırlanmış olan çininin zemini

312 StllBİH ERKEN gene beyaz renktedir. îleminin tam or­

tasına Kâbe şekli yerleştirilmiş olup, çevresindeki diğer binalar daima kabe-ye yönelmiş şekilde sıralanmışlardır. Böylece çini üzerinde diagonal bir kom­ pozisyon meydana gelmiş bulunmakta­ dır. Diş çevçevenin dört köşesinde bu­ lunan minareler gene merkeze yönel­ mişlerdir. Bu dört minareden başka alt kenarda i k i ve sağ kenarda bir adet minare yatay durumda olup cem'an ye­

d i minare bulunmaktadır. Üst kısımda ve yanlarda bulunan minareler arasına dört meshebi temsil eden kubbeli bina-lann gene kâbeye yönelmiş durum­ da olup bunlardan sadece üstte Ma-kam-ı hambeli ve sağ yanda Makâm-ı Hanefi'nin yanlarına isimleri yazılmış­

tır.

Alt kısımda yeralan şekiller Kabe avlusunda bulunan diğer binaları tem-siletmektedir. Kenarda ve üstte bazı kapılar şematik olarak gösterilmiş ve yanlanna isimleri yazılmıştır. Bunlar Hz. Muhammed'in yakmlarıaın isimle­ r i olup, Bab-ı Abbas, Bab-ı Ömer, Bab-ı Sa'Ia ve Bab-ı Veda dır. Orta kısımda Kâbenin sol tarafına Hacer-ül Esvad, şebekelerin dışına ise altın oluk yazı­ lan yazılmıştır. Üstte, meshepleri tem­ sil eden şekiller ile diagonal minareler arasına ikişer tane zemzem kabı kon­ muştur,

BERLİN STAATLtCHE MÜZESİNDE BULUNAN KABE TASVİRLİ ÇİNİ (Resim: 23):

Staatliche müzesinde 6220 envanter numarası ile kayıtlı bulunan diğer bir çinide 28,5 x 36 cm ebadında olup 1073 H tarihlidir». Tek parça halinde olan bu çininde iznik atölyelerinde yapılmış olduğu tahmin edilmektedir. Sade bir kompozisyon şemasının uygulandığı çininin en büyük hususiyeti gene şekil­ lerin diagonal olarak yerleştirilmiş

ol-(22) Kâtherina 0 « o Don», Türkıtche Keramik, Anka-r» 1957, tayfa l î î . taf. 7». Kurd Er<tınan, Kofes "Kabah flıesen," Ars orien(aii«che.

maşıdır. Kareye yakın d i k d ö r t g e n ha­ linde bulunan çininin ü s t k ı s m ı n d a , be­ yaz zemine K u r a n ' ı n Bakara suresin­ den bir ayet yazılmıştır. Y a z b m m en sonunda ise çininin yapılış t a r i h i olan 1073 H (1662) tarihi k a y d e d i l m i ş t i r , i n -ce mavi bir çizgi ile çevrilmiş olan kom­ pozisyonun ettrafmda kademeli üçgen pirametler halinde bulunan şekiller re-vakları temsil etmektedir. T a m ortada yeralan siyah renkli k â b e i k i b u u t l u olarak yapılmış ve çevresi hilâl şeklin­ de şebekelerle sarılmıştır. Kabe'nin üç yanın da gene mesheplere ait makam-lan temsil eden binalar b u l u n m a k t a d ı r . Bu binaların hemen hepsi kubbeli ola­ rak yapılmıştır. İ ç l e r i n d e en b ü y ü ğ ü sağ yan kenarda bulunan olup, b i r şa­ dırvan şeklinde yapılmış o l m a s ı ile dik­ kati çekmektedir.

Çininin d ö r t k ö ş e s i n d e bulunan diagonal minarelerden b a ş k a , a l t ke­ narda i k i ve yan kenarda b i r adet mi­ nare ile çini üzerinde 7 minare yapıl­ mış olup sadece ü s t k ö ş e l e r d e k i ikişer şerefeli, diğerleri tek şerefelidir. Kâbe­ nin alt kısmında bulunan ve nispeten stilize edilmiş şekiller. Tak ( k a p ı ) . Min­ beri Nebi ve zemzem kuyusudur.

Beyaz zeminde b i n a l a r ı n gövdesi firuze, kubbeleri lacivert ile b o y a n m ı ş ve saçak kısımları k i r e m i t k ı r m ı z ı s ı ile belirtilmiştir. R e v a k l a r ı n b u l u n d u ğ u kenarlarda minarelerin gövreleri kire­ mit rengi, şerefeleri ise firuze renkte boyanmıştır. Şekiller a r a s ı n a i k i ş e r iki­ şer ince uzun zemzem k a p l a r ı yerleşti­ rilmiştir. Revaklı kenarlara bitişik bu­ lunan küçük şekiller ise burda da Kâ-be'nijı k a p ı l a n m temsil etmektedir. NİĞDE MURATPAŞA C A M İ İ N D E BU­ LUNAN Ç İ N İ : (Resim: 2 5 ) :

Muratpaşa camiinin kıble duvadm-da bulunan 26 x 52 c m e b a d ı n d a k i Kâ­ be tasvirli çini de tek b i r karo halinde­ dir. Şekillerin işleneşinde o l d u ğ u kadar kompozisyonda da ç o k p r i m i t i f b i r

ha-TÜRK ÇİNİCİLİĞİNOe KABE TASVİRLERİ

313 ya bulunan çininin işçiliği de çok

ka-j^dır. Üzerinde yedi minare resmi ya-pjöiiş olan kompozisyonda, Kâbe et­ rafını çeviren revaklar hurdada kub-j ^ l i olarak gösterilmiş ve kâbe etra­ fında gene mesheplere ait binalar sı­ ralanmıştır. Ancak diğer örneklerdeki-lerden tamamen değişik olarak, bina-lann kubbeleri dış yönlere doğı-udur. Gerek iç gerekese dış kısımda yeralan minarelerin hemen hepsi tek şeref el i olup gövdeler burmalı olarak işlenmiş­ tir.

KÜTAHYA ULU CAMtİNDE BULU-fUN K A B £ TASVİRLİ ÇİNİ (Resim: 26):

41 X 41 cm ebadında olan çininin bütün özellikleri çok geç devirde yapıll-mış olduğunu göstermektedir. Kütah-yada yapılmış olduğu kuvvetle muhte­ mel olan bu çinide de çok kaba b i r iş­ çilik bulunmaktadır. Kompozisyon çok karışık bir şekilde işlenmiş, b ü t ü n şe­ killer adeta b i r birine karışmış durum­ dadır. Kâbe tasvirlerinde alışıla gelmiş olan şekillerden başka, çini üzerinde daha birçok şekil yapılmak suretiyle, esas kompozisyon bu şekiller arasında kaybolmuştur.

Kâbe etrafını çeviren dikdörtgen plânmdaki revaklann arkasında birta­ kım kubbeli binalar, çevredeki dağlar ve hatta Mekke şehrinin p a n o r a m a s ı çiniye işlenmiştir.

TEKFUR SARAYI Ç t N Î L E R İ N D E KÂBE TASVİRLERİ:

Kâbe tasvirli çinilerin son b i r gru­ bu daha bulunmaktadır k i bunlar, T ü r k çiniciliğinin en son devri olan Tekfur sarayında yapılmış olan çinilerdir. Pers­ pektif resim anlayışmın tamamen res­ me girdiği bu çinilerde teferuata faz­ laca yer verilerek esas anlatılmak iste­ nen konu adeta silinmektedir.

K A H İ R E ARAP M Ü Z E S İ N D E BULU-N A BULU-N Ç İ BULU-N İ (Resini: 27):

Perspektif resim anlayışının tam m a n a s ı ile görüldüğü Tekfur sarayı çini­

lerinden b i r örnek Kahire Arap müze­ sinde b u l u n m a k t a d ı r . Üzerindeki kita­ bede 1139 H tarihi ve Mehmet Şami im­ zası okunan bu çininin etrafım örgülü b i r bordur çevreler. Çinide, kompozis­ yona o kadar çok şekil sığdırılmaya ça­ lışılmıştır k i , adeta hepsi birbirine kar­ mış d u r u m d a d ı r .

Üstte, i k i sıra halinde yapılmış olan siyah tepeler, Mekke şehrinin etrafında bulunan dağlar olup bunlar, soldan sa-ğas ırayla: Cebeli arafat, Cebeli sevr, cebeli Kubeys dir. Sağ köşede bulunan şekil mescidi î b r a h i m i temsil etmekte­ dir, î k i sıra halinde bulunan dağlar arasında yer yer hurma a ğ a ç l a n yer al­ makta ve b u n l a r ı n altına bazı yazılar yazılmış isede pek çoğu okunamamak-tadır.

Ortada siyah renkte görülen kâbe tamamen perspektif b i r anlayış ile ya­ pılmış olup etrafını revaklar çevirmek­ tedir. Kâbe etrafında sivri külahlı ve k u l ü b e şeklindeki binalar mesheplere ait m a k a m l a r d ı r . Revaklann dışında gö­ rülen binalar ile daha çok Mekke şehri­ n i n p a n o r o m a s ı verilmeye çalışılmış­ tır. B ü t ü n b u şekillerin altında, alt ke­ nara bitişik olarak yapılmış dağların ü s t ü n d e çiniyi yapan ustanın ismi ve çinin yapılış tarihi o k u n m a k t a d ı r . Kita­ bede: Mehmet el Şami ve 11394 tarihi okunur k i bu tarih milâdi 1726 ya Lâle devrine rastlamaktadır.

BURSA MÜZESİNDE BULUNAN KÂ-B E TASVİRLİ ÇİNİ (Resim: 28):

Üzerinde kitabesi olmadığmdan ya­ pılış tarihi kesin olarak bilinmeyen Bursa müzesindeki çini, 30 x 30 cm eba­ dında ve tamamen perpektif anlayışla yapılmış b u l u n m a k t a d ı r . Gerek teknik ve gerekse şekillerin işlenişi bakımın­ dan, b i r evvel b a h s e t m i ş olduğumuz

çi-314 SABİH ERKEN ni ile aynı özelliklere sahip bulunmak­

tadır. Bu çininin de Tekfur sarayında yapılmış olduğu kuvvetle muhtemeldir. Kahirede bulunan çiniye göre daha sa­ de bir anlayışla meydana getirilmiş olan

çinin orta kısmını tamamen Kâbe ve kâbe etrafmı çeviren revaklar kapla­ maktadır. Avlu ortasında kabe çok kü­ çük ölçüde gösterilmiş olup koyu renk­ tedir, Kâbe etrafını, tek çizgi halinde gösterilmiş olan şebekeler çevirmekte ve mesheplere ait makamlar rast gele yerlere konmuş bulunmaktadır.

Burda ressam perspektif anlayışın daha henüz çok acemisidir. Bütün şe­ killer adeta küçük bir çocuğun elinden çıkmışçasına basittir. Revakların dört köşesinde Türk stilinde 4 adet minare yerainmktadır. Sağ yan kenarda ikinci bir revaklı avlu daha bulunmakta olup, burada da üç minare ile bütün külliye­ de 7 minare gösterilmektedir.

Kompozisyonun üst kenarında, üze­ rinde sivri kuleler olan tepeler Mekke şehrinin etrafında bulunan dağları tem-silctmektedir. Bunlar arasında gösteril­ miş olan revaklı avlulu bazı tasvirlerin üst kısımlarında isimleri yazılmış olan medreselerden birini temsil etmektedir-ki bu da Medrese-i Davudiye dir. ISTANBUL YENİ VALİDE CAMİ-tNDE BULUNAN KÂBE TASVİRLİ Çİ­ Nİ (Rcslrmt: 29):

1597-1663 yıllan arasında valide Turhan sultan tarafından yaptırılmış olan Yeni Camiin, kubbeyi taşıyan ku­ zey batı payesi üzerinde bulunan 44,5 X 30 cm ebadmdaki Kâbe tasvirli çini, teknik ve kompozisyon teşkili ba­ kımından, Tekfur sarayı çinilerinin bu­ lunduğu guruba girmektedir. Ancak, Minarelerin biçimleri biraz daha deği­ şik bir şekildedir. Burda da esas kom­ pozisyon, orta kısmı kaplayan Kâbe ve etrafını çeviren revaklardan meydana gelmektedir. Çevresi birbirine uymayan çinilerle kaplanmış olan panonun üze­

ri 6 sıra halinde ve y a k ı n a r a l ı k l a r l a konmuş lâma demirlerle k a p a t ı l m ı ş ol-duğundan bazı kısımları g ö r ü l m e m e k t e ­ dir. Ancak görülebilen k ı s ı m l a r ı bize çini hakkında yeterli b i r f i k i r vermek­ tedir.

Üst kısımda sembolik d a ğ l a r ara­ sında, Kâbe revaklannm d ö r t köşesin­ den çıkan minareler ile s i v r i k ü l a h l ı bir bina şekli y e r a l m a k t a d ı r . Yanlar­ da ise birbiri üzerinde ikişer minare bulunmaktadır. Kompozisyonun orta­ sında gene siyah renkte g ö s t e r i l m i ş olan Kâbe y e r a l m a k t a d ı r k i , sol köşe­ sinde hacer-ül Esvad sağ y a n ı n d a ise Hicri İsmail belirtilmiştir. Mesheplere ait makamları temsil eden binalar ü s t kısımda b u l u n m a k t a d ı r . K â b e n i n etra­ fında s ü t u n l a n n teşkil ettiği b i r daire bulunmakta ve rast gele yerlere zemzem kaplan sıralanmaktadır. Dairevi alt ke­ nar ortasında, i k i kemerli Tak ( K a p ı ) bulunmakta olup, b u n l a r ı n a l t ı n d a M i n -ber-i Nebi ve zemzem k a p l a r ı yer alır. Orta kısımda zemin firuze renkte, re­ vaklar kiremit kırmızısı, revak üzerleri mavi renkte boyanmıştır. Üst kenarda bulunan sembolik dağlar, yeşil, k i r e m i t kırmızısı ve mavi renklerden meydana gelmekte ve zemin beyaz olarak bırakıl­ mıştır.

İSTANBUL E Y Ü P C E Z R İ K A S I M ­ PAŞA CAMİİNDE B U L U N A N K Â B E TASVİRLİ ÇİNİ (Resim: 30):

Cezri K a s ı m p a ş a camiinde mihra­ bın solundaki pencere ü z e r i n d e 25 x 25 cm ebadmdaki 6 çiniden meydana gel­ miş kâbe tasvirli panonun d ö r t k e n a r ı 9 cm genişliğinde çiçekli b i r b o r d ü r l e çevrilmiştir. Üst kısım ü ç p a r ç a çini­ den bir alınlıkla s ü s l e n m i ş olup, Bor-dür içindeki i k i k a r t u ş a kelime-i tevhit yazısı yazılmıştır.

K i r l i yeşil renkte zemin ü z e r i n e ya­ pılmış olan K â b e ve revaklar ile d i ğ e r binalarda görülen perspektif anlayış artık olgunlaşmış b i r şekilde k a r ş ı m ı z a