ANAB1L1M DALI
Mi
H
RUMAH
SULTAN' IN VA KIF ESERLERi
.
LISANS TEZI
HAZIRLAYAN : Mustafa KACAR 19883
YONETEN : Prof. Dr. Miibahat KOTOKOGLU
istanbul -1984
•
iSTANBUL ONtVERSITESI EDEB!YAT FAKOLTtSi
OSMANLf MOESSESELERI ve MEDEN!YET! TAR!Ht ANAB1ltM
9AL!
MIHROMAH SULTAN'IN VAKIF ESERLERt
( L!SANS TEZI )
Yoneten Haznl ayan
Prof. Dr. MUbahat KOTOKO~LU Mustafa KACAR
19883
K1sa1tmalar Bib1iyo9rafya Onsoz
Giris
i . BlJLQr1
MihrUmah Sultan'1n hayat1 ve· vak1f eserleri
A • ~1ihrUmah Sultan'1n hayat1... .... 5
R . Vak1f eserlerinin incelenmesi ...•.•....•...•.... 8
a . OskUdar Cami'i ve kUlliyesi ...•... 11
b . Edirne Kar1s1 Cami'i ve KUlliyesi ... 25
II • BOLO"l Vak1f qelir ve giderlerinin incelenmesi A. Vak1f qelirleri .... ... 39
a . Cizye gelirleri ••••..•.•.•...•••.•.•...•...•. 39
b. Nukataat gelirleri ...•••.•••.••.•..•...•... 40
8 . Vak1 f ·g; derl eri... 50
a , 994 (1585-86) senesi vak1f muhasebe defteri ... 51
c. 10.26 (1617) senesi vak1f muhasehe defteri ...•.. 64 d 1037 (1628) senesi vak1f muhasebe defteri ... 69 e 1046-61 (1637-1652) senesi vak1f muhasebe defteri. 75 C . Vak1f gelir1erinin ve gider1erinin mukayesesi ...••.... 81
Netice ... 95
Ek 1 er . ... c • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
a . Planlar ... . b . Vesikalar ... .
B.A.
T. S. ~1. A •
c.
E. ~1. ~10.Basbakanl1k Arsivi
Topkap1 Saray1 MUzesi Arsivi . : Cevdet Evkaf Tasn ifi
B !BL!YO~RAFYA
A - Arsiv Vesikalar1
I - Basbakanl1k Arsivi
a - Cevdet Evkaf Tasnifi b - ~1Uhimme No : 5 hUkUm 63
c - M.MD. No. 6014
t·t~m. No. 6072
II - Topkap1 Saray1 MUzesi Arsivi D. 3850
D. 7441/2,3,4,5,7. B - Nesredilmis Vesikalar
Alt1nay, Ahmet Refik, H.lO. as1rda Istanbul Hayat1, istanbul
1333
C - tncelemeler Ve Kaynaklar
(._
Alderson, fl.O.,Tha Strukture oft he Ottoman Daynasty, Oxford 1956
Atayi, Ha~ay1ku'l-hak~y1k fi-TekmiletU's-sakaylk, istanbul 1~68 Baltac1, Cahid, XV. ve XVI. as1rlarda Osmanl1 Medreseleri, Istanbul, 1976.
---Konyal1, Ibrahim Hakk1, OskUdar Tarihi, C.I-II, istanbul, 1950. Karle OlkU, Edirrie Kap1 MihrUmah Sultan CSmi'i ve kUlliyesi,t.O. Ed.Fak.Sanat Tarihi, Bas1lmam1S lisans tezi, lstanbul, 1965. Manboury, Ernest, istanbul Rehber-i Seyyahin, Istanbul, 1926 Mehmet Ziya, Istanbul ve Bo~azici, C.II,t§tanbul, 1928
,
~1Uneccim Bas1 Ahmet Dede Efendi, t·fllneccim bas1 tarihi, C.II,Sad., Ismail ErUnsal, TercUman 1001 temel Eser, S.37.tstanbul, Tarihsiz. Ozkoray, OlkU,OskUdar MihrUmah Sultan Cfimi'i-t.O.Ed.FFak.Sanat tari-hi, Bas1lmam1s Lisans tezi, Istanbul, 1965.
Ulucay, Ca~atay, Padisahlar1n kad1nlar1 ve K1zlar1, Ankara, 1980 Yediy1 1 d1Z, Bahaeddin, "vak1 f" t.A. istanbul, 1982.
NOT : Paftalar Jacb:pervititch, stanboul Corne Dor Secteur I. Costantinanle, 1929 AtatUrk kitapl1a1, Haritalar No, 260/l ve 263/2'den al1nm1st1r.
•
ONSOZ
Osmanl1 Devletinde vak1flar, ozellikle cami, medrese, imaret, mektep, han, hamam vs. ; ilim hayatlnln kaynagl' egitimve ogretimin measeyi ve ayn1 zamanda toplumun sosyal hayat1nda onemli rol oynayan
ibadetin yap1ld1g1 mekan1n birer vak1f kurulusu olmas1 dolay1s1yla, sUp-hesiz cok onemli bir_yer tutar. Vak1flar,toplum dUzenini temin eder ve ko-. rurlar.
Hele, fakirlerin doyurulmas1 icin tahsis edilmis imaretler, yoj-cularln konaklamas1 icin misafirhaneler ve yap1lan hizmetler karslllgln-da bicbir sey istenmemesi, az karslllgln-da olsa devrin sosyal hayat1 hakk1nkarslllgln-da bi-ze fikir vermektedir. BugUnkU durumla kars1last1rd1g1mlz takdirde olay1n gercek yUzU ve bUyUklUgUnU daha kolay anlayabiliriz.
Vak1f, herseyden once bir hay1r isidir. Zengin olan, zenginlik derecesine gore, vak1f yapabilir. Ayn1 zamanda kendi ad1na da vak1f binas1 yapt1rabilir ve bunu bir hizmete tahsis edebilir. incelemekte o1dugumuz, MihrUmah Sultan'in vak1f eserleri, 16. as1r vakfflar1na ornek teskil etmektedir.
servetin sahibi olmustur. Tabiaten de hay1rsever olmas1 hasebiyle OskU-dUr ve Edirnekap1s~nda yapt1rtm1s oldu~u kUlliyeleri vakfetmistir.
Biz de arast1rmam1zda MihrUmah Sultan'1n Istanbul 'daki bu vak1f eserlerini incelemeye cal1sacag1z.
Bu konu hakk1nda bulabildigimiz kaynaklar1 kullanarak bir olcUde eksikleri telaf1 etme gayreti icine girdik. Benden hicbir zaman yardlm-lanm esirgemeyen muhterem hocamlZ Prof. Dr. ~1Ubahat KOTOKOGLU'na sUk-ran1arlm1 sunmay1 bir bore bilirim. Ayr1ca Degerli hocam Doc. Dr. Mehmet
tPS1RL1'ye ve Basbakanl1k Arsivi personeline burada tesekkUrlerimi arz etmek isterim.
~1us ta fa KACAR 18 Ocak 1984
GtRtS*
Vak1f, Arabca durdurmak, al1koymak manas1na gelir. Ist1lah
ola
-rak, tslam DUnyas1nda, ictimai ve iktisadi hayatta onemli rol oynayan "Dini-tctimai" bir mUessesenin ad1d1r.
XV. As1rda Osmanl1 Devletinde vak1f, hukuki bir akid olup ; bu-nunla bir kimse Allah'a yak1n olma gayesiyle (bazen baska sebebler icin) menkul veya gayr-i menkUl, mUlk ve emlakini bazen hususi mUlkiyete
gee-mis mi'ri araziyi I ~ • - A
i d1n1, hayrl, ictimal bir gayeye mUebbeden tahs1s
eder, buna ~ak1f denir.
Vak1f-vak1f yfrpan -Kimse- herseyden once vakfetttgi mal1n mUl-kiyetine sahip, hUr, akil, balig ve bore veya mUsriflik yUzUnden mal1-n1 kullanmaktan al1konulmam1s olmas1 gereklidir.
~1evkuf (vakfedilen sey) ta da bir tak1m sartlar aranm1st1r. Mevkufun geliri devaml1l1k tas1yan, vak1f1n tam mUlkiyeti ve kullanma selahiyeti alt1nda gayr-i menkuller olmas1 gerektir. Hatta menkul
(*) Bahaedd1n Yed1y1ld1Z, "Vaklf" I.A, C.XII/A.!st.1982.S.
-degerler ve gayr7i menkullere bagl1 kale, zirai aletler ve tUkenebilir
mallar1n da vak1f ~lunabilecegi ortaya t1km1st1r.
Vak1f mUessesesinin mense1 hakk1nda, tsl~m hukOkcular1 ve baz1 tslamiyatc1lar, Kur'an'da vak1f kelimesinin gecmemesine ragmen cemiye-tin maddi ve manevi hayat1na yon veren birlik, dayan1sma ve yard1mlasma
-duygusunu isleyen prensiblere dikkati cekerek, menseini !slam prensible-rine baglamaktad1rlar. Hadisler de bu konuda yol gosterici olmaktad1r.
Baz1 arast1r1c1lar, !slam vakf1n1n menseini baska yerlerde aram1s-lar. Baz1lar1, bu mUessesenin cekirdegini !slam-Uncesi Arab adetlerinde, Babil Hukukunda, Roma, Bizans ve Budizim'de mev~ut oldugu buradan !slam vakf1na tesir etmis olabilecegi~i soylerler.
!slam vakf1n1n bu kUltUrlerden baz1 unsurlar alm1s olmas1 muhte-meldir. Ancak.mensei ve iktisab1 ne olursa olsun vak1f, yeni bir terkip
halinde zuhOrundan itibaren, bir !slam mUessesesi hUyiyetini alm1s ve !slam Ulkelerinde meydana gelen ictimai degismelerde mUsbet, (baz1,
donemlerde menfi) izler b1rakm1st1r. Onemli clan vakf1n menseini tesbit- -ten ziyade zuhurunc kolaylast1r~n ve as1rlar boyunca varl1g1n1 korumas1-n1 saglayan, kUltUr'e, cemiyet~e ve yasanan !slam tarihine bagl1 dahili sebeblerin neler oldugunu arast1rmakt1r.
Bir mUessese tesekkUl ettigi muhitin d1s1na c1kabiliyorsa ve bura-larda varl1g1n1 sUrdUrebiliyorsa, bunda kendisini destekleyen baska unsur-larlnda mevcudiyeti bahis mevzu'udur. Mesela, bedava yemek dag1tan imaret
-3-~ vak1flar1n1n TUrk~le~e cok yayg1n olmas1 JUrklerin s~len Sdetlerinin bir devam1 olarak degerJendir6.lebilir. Yine ayn1 mUesseseyi, degisik cemiyet-ler, degisik gayeler icin kullanabilmektedir. Nesel~ Arablar, vakf1, eski adetleri icab1 k1zlar1 mirastan mahrum etmek icin kullan1rken, TUrk'ler ise ayn1 sekilde vak1ftan, k1z ve erkek cocuklara miras1n esit olarak tak-simi icin faydalanm1slard1r. BUtUn bunlar ac1kca g~steriyor ki, vakf1n as1rlar boyu varl1g1n1 muhtelif b~lgelerde sUrdUrebilmis olmas1n1 sadece bir kac sebebe baglamak mUmkUn degildir. Her devrede ve her b~lgede onu ayakta tutan degisik sebebler -bulmak mUmkUndUr.
Vak1f, kelimesi, yukar1da belirtilen ilk manas1 d1s1nda, mevkuf yani vak1f akdinin mevzuunu teskil eden menkul veya gayr-i menkQl
malla-r1 ifade etmek icin de kullan1l~~l~is hatta onun yerini alm1st1r. Bu m~nada vakf1 iki k1sma ay1rmak mUmkUndUr. Birincisi, "ayn1yla intifa olunan" yaAi bizzat kendisinden yararlan1lan vak1flar, ki, bunlara "mUessesat-1 hayriye" ad1 verilmekte olup bunlar, mabedler, medreseler, mektebler, imaretler, zaviyeler, kUtUbhaneler, misafirhaneler, koprUler, hastahaneler, -~esmeler, sebiller, ve makbereler cUmlesindendir. 1kincisi ise "ayn1yla intifa olunmayan" fakat birincilerin sUrekli ve dUzenli sekilde islemesini temin eden, bina, arazi, nakid para v.s. gelir kaynak-larlnln teskil ettigi vak1flard1r. Bunlara·,osmanlllarda"asl-1 vakf" de-nilmektedir.
~
Vak1f1n kendi mUlkU alan mal1n1 vakfetmesi sonucu ortaya c1kan vak1flara "vakf-1 sahlh" denmektedir.
Osmanl1lardaki toprak vak1flar1 Uc k1sma ayr1l1r.
I - Sahiplerfnin mUlkU olan (memluke) tisr5 veya haraci toprakla-nn vakfedilmesi ile meyd.ana gelen vak1flard1r.
2- ~1alikane-divani siste!Jline bagl1 topraklann vakfedilmesi halin-de, vakfedilen sey, "topraktan ve toprak Uzerinde yasayan koylUlerden al1nan her tUrlU vergiler olmay1p, sadece toprag1n kuru bir mUlkiyet hakkld1r.11
3 - "BilcUmle kukuk-1 ser'iye ve rUsQm-1 tirfiye ile serbestiyet "Uzere 11vakfedil~n topraklar, UcUncU k1sm1 teskil etmektedir. Bu
vakfedil-me, toprag1n hukuki mahiyetini degistermemektedir. Vakfedilen sey topra-gln rekabesi olmad1g1 gibi tasarruf hakk1 da olmay1p, sadece toprak Uze-rinde yasayan kimselerden al1nan vergilerin tamam1d1r. ~adisah ve vezirler taraflndan yapllan bu toprak vak1flarl, "mfri aidatl bir haylr cihetine tah-i's edilmis ve mUstakil bir bUtce ile muhtar bir hukuki sahsiyet haline sokulmus te'sisler say1labilir.
Asag1da inceleiece~Pmiz, t·1ihrUmah Sultan'1n vak1f1an, bu UcUncU k1sma girmekte olup, Babas1 taraf1ndan kendisine temlik edilen arazileri, yapt1rm1s oldugu vaklflara gelir temini icin 11
evladiyet Uzere" vakfetmh;-tir.
I . BtJLm1
A- M1HROMAH SULTAN'IN HAYATI :
~HhrUmah Sultan, Kanuni Sultan SUleyman'1n k1z1d1r. Annesi HUrrem Sultan'd1r. Dogum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber 929 (M.l522) kabul edilmektedir.l ~1ihrUmah Sultan'1n dsmi ( cl-~ ) seklinde
yaz1l-d1~1ndan, bunu "Mihrimah", "Mihr-i mah" seklinde okuyanlar.vardlr. Ancak, m§n§ bak1m1ndab· daha uygun sekli olan "MihrUm~h"t1r. Biz de bu seklini kabul ettik.2
Kanuni Sultan SUleyman'n hayatta ka1an tek k1z1 olmas1ndan dolay1, MihrUmah Sultan, babas1 taraf1ndan cok sevilmis ve her istegi yerine ge-tirilmistir. Ayn1 zamanda annesi taraf1ndan da cok iyi yetisge-tirilmistir.
1539 tarihinde evlenme cag1na gelen MihrUmah Sultan, babas1 tara-f1ndan yetistirilen Diyarbak1r Beylerbeyi RUstem Pasa ile evlendirilmek astenmistir. Fakat, RUstem Pasa'y1 sevmeyenler, cUzzaml1 diye iftira et-misler, babas1 da bunun dogrulu~unu Bgrenmek icin hassa doktorlar1ndan birini. Diyarbaklr'a gondermis, "CUzzamda bit olmazm1s'.,giden doktor, 1 • Cavit Baysun, "Mihr5mah Sultan" 1A.S.307~1st.1958. Cagatay Ulucay,
Padisahla,nn Kad1nlar1 ve K1Zlar1, Istanbul, 1980,s .38. 2. Cavit Baysun. a.g.e.,s.307.
RUstem Pasa'da bit gonnUs ve padisah'a cUzzaml1 olmad1g1m mUjdelemis. Pasa !stanbul'a av.detle 1539 senesinde r,lihrUmah Sultan'la evlendirilmis-tir.1 DUgUnleri Sehzade 8ayez1d ve Cihangir'in sUnnet dUgUnleriyle birlik-te yap1lm1stlr.
HUrrem Sultan, iktidar h1rs1yla, Kanuni'nin bUyUk oglu Sehzade Mustafa'y1 oldUrtlip yerine kendi oglu Sehzade Bayezid'i Veliahd yapmak icin damad1 RUstem Pasa ve k1z1 MihrUmah Sultan ile birleserek UclU bir ittifak meydana getirdi. Ayn1 zamanda damad1n1 vezir-i azam yapmak icin de harekete gecti. 1544 y1l1nda RUstem Pasa Vezir-i azam oldu. 2 1553 y1l1nda da Sehzade Mustafa Padisah'ln emriyle katledildi.3 Ancak isin
ic yuzu ogrenilince padisah damad1n1 azlederek, ortaya Clkan huzursuzlu-gu yok edip askeri teskin etti. 4 RUstem pasa ise, o s1rada, Haleb'te bulunan KanGni'ye mektup yazan HUrrem Sultan sayesinde hayat1p1 kurtard1.
MihrUmah Sultan, Annesinin olUmUne kadar Sehzade Bayezid'in veliahd olmas1 icin cal1st1. 1558 senesinde HUrrem Sultan'1n olUmU Uzerine"UclU ittifak•ta bozulmus oldu. Fakat MihrUmah Sultan saraydaki nUfuzundan hie bir sey kaybetmedi. Kanuni-bu defa k1z1n1 yan1nda tutarak her konuda ona ak1l dams1p ona gore hareket etmeye
baslad1~
MihrUmah Sultan, kocas1yla beraber Sehz~de Bayezid'i destekleme-ye devam etti. Boylece, HUrrem Sultan'1n olUmU sarayda hicbir sey degistir-medi. Ancak Sehzade Bayez1d'1n kay1ts1z tutumu Uzerine bir mUddet sonra
kar1-koca Sehzade Selim'in yan1nda yer ald1lar. BUstem Pasa'n~n 1561 yl-I.
C.
Ulucay, a.g.e., s.39.2 . MUneccim Bas1 Tarihi, II. Sad.!smail ErUnsal, TercUman 1001 Temel Eser, istanbul, Tarihsiz.s.593
3 . A.p.e. II.s.565 4. C.Ulucay,a.g.e.,39
-7-l1nda ~lmesi Uzer~ne tek bas1na ve dul kalan MihrUmah Sultan, Sehzade Selim1i desteklemeye devam etti. 1
MihrUmah Sultan, RUstem Pasa•n1n ~lUmUnden sonra bir daha evlen-memis ve esliliklerinden Ayse, HOmasah ve Osman Gey ad1nda Uc cocuklar1
2
olmustur.
Babas1n1n 1566 y1l1nda ~lUmUnden sonra da MihrUmah Sultan, II.
Selim ve III. Murad11n saltanat y1llar1nda'saray1n ve haremin en nUfuzlu kad1nlar1ndan biriydi. 1578 y1l1nda ~ldU. SUleymaniye Cami 1
inde Babas1n1n yan1na
g~mUldU.
3MihrUmah Sultan, Annesi taraf1ndan cok iyi yetistirilmisti. GUzel konusan, gUzel yazan ve cekici bir usluba sahib biriydi. Ayn1 zamanda kUltUrlU oldugunu mektuplar1ndan anlamaktay1z. Hareketleri teknigi uslubu t1pk1 annesininki gibidir.4
~ f·1ihrUmah Sultan, baz1 entli'ikalara veko_mpl:olara kansmas1na ragmen, dindar ve hay1rsever bir kimse idi. Bu yUzden sevilmis ve say1lnnst1r. Babas1n1n hayatta kalan ve cok sevdigi k1z1 olmas1ndan kendisine bir cok arazi ve mukafatlar1n gelirlerini temlik etmisti. GUnlUk geliri 2000 dukat olarak tahmin edilmisti. 5
MihrUmah Sultan, [dirn~ Kap1s1nda tek minareli bir camT,bir cesme, bir medrese,SlbJ¥n mektebi ve bir de hamam insa ettirmis ve vakfetmistir. 1 . C. Ulucay,a.g.e.,s.39
2 . A.D.Alderson. The Structure of the Ottoman Daynasty.oxford,l956.tablo XXX
3 . C.Ulucay.a.g.e. ,s.39.
4 . C.Ulucay.a.g.e.s.39.n1Um tarihi hakk1nda baz1 eserlerde degisik seneler g~rUlmektedir. bkz. Cavid Baysun, "MihrUmah Sultan"IA.,VIII,307.1stan-bul, 1958
Ayr1ca. OskUdar'da iskele kars1s1nda iki minareli bir cami, cesmelimedrese, sibyan mektebi, hamam ve kervansaray insa ettirmis ve vakfetmistir. Yapm1s oldu§u bu vak1flar~n birer'de imareti bulunmaktad1r. 1 Bir de Mekke'de Arafat'a su getirtmistir. 2
B - VAKIF ESERLERINtN tNCELENMES!
MihrUmah Sultan'tn, OskUdar'da ve Edirne kap1s1nda olmak Uzere, Mimar Sinan'a yapt1rtm1s oldugu iki kU1liyesi vard1r. Vak1f olarak yapl-lan bu binalardan OskUdar'daki kU11iye, Cami, medrese , s1byan mektebi, imaret,3kervansaray4, ve cesme, ayr1ca bir de cifte hamam 5 dan mUtesekkil-dir. Halen cami ' sagl1k merkezi olarak kullan1lan medrese ; kUtUphane olarak, mektep ; hamam, ve susuz bir cesme bulunmaktad1r. tmaret ve kervansaray, bugUn mevcut degildir.
-
,
KUlliyenin insas1na ne zaman basland1g1 bilinmemekle beraber, H. 954 (1547-48) tamamland1g1 kitabesinden anlas1lmaktad1r. Ayn1 sene,Mimar Sinan Sehzade Cami'ini de tamamlam1st1r. Buradan da Mimar Sinan'1n bUyUk bir dahi oldugunu anl1yabiliriz. Sayle ki ayn1 zamanda iki ayr1, muazzam abideyi yapabilmekte ve her birinde ayr1 mimari tarz1 gelistirebilmektedir. 1 • C.Baysun.a.g.e. ,s.307
2 . Atayi,Hudeyiku'1-hak0y1k fi-TekmiletU-s-sakaylk.,1Stanbul, 1268.s.l69. SQ.)I011annln yap1m1 H,.990 senesinde baslay1p, 979 senesine kadar devam etmistir.
3 • Evliya Celebi, Seyahatname,I,tstanbul,1314,S.474.1.H.Konyall ,OskUdar Tarihi,I,1stanbul,l976,t?445.1br.ahim Hakk1 Bey,imaret'in yerini, ~·ledre senin solunda, k1smen simdiki helalar1n yerinde oldugunu ve Os~Udar
Kaymakam1 tzzeddin Ca~par taraf1ndan y1kt1r1larak yol ac11d1g1n1 soyle-mektedir. Kervansaray 1n da imaretin yan1nda oldugunu belirtsoyle-mektedir. Oysa 1965 senesinde sanat tarihi bolUmUnde yap1lm1s olan bas1lmam1s lisans tezinde !maret, cami'nin bat1 yonUnde gosterilmistir. bk.OlkU Ozkoray, OskUdar tlihrimah Sultan Cami 'i ,Cami 'nin umumi rolove plan ~allsmas1 ,Ede-biyat Fak.Sanat Tarihi bolUmU,Lisans tezi,!stanbul 1965.
4 . Kervansaray da y1 kt1 nlm1 st1 r. t. H. Konya l1. a. g .e. ,445.
5. Hamam1n hie bir eserde kayd1na rastl1yamad1k. Yaln1z.,OlkU Ozkoray,a.g.tez 14.Bir cifte hamam'1n var oldugunu belirtmektedir. Halen kullan1lmaktad1r. Fakat her hangi bir kitabesi ve kayd1 bulunamam1st1r.
-9-Evliya Celebi Seyahatname'sinde,1 MihrUmah Sultan Cami'i tskele bas1ndadu. Bu c·ami'i Sultan SU1eyman 954 (1547-48) tarihinde insa
ettirip sevab1n1 kftrimesi su1tan-1 merhumenin ruhuna hibe etmistir demek-tedir. MihrUmah Sultan'1n 954 (15~7-48) senesinde, tilmUs o1dugunu ima • ·
eae~.
Oysa MihrUmah Sultan'1n tilUm tarihi 986 (1569-70) d1r.2Diger kUlliye binalar1 da ayn1 tarihte tamamlanm1St1r.3 Medrese ellili medresedir. 16 hUcresi ve bir dershanesi bulunmaktad1r.
tmaret, Evliya Celebi'nin anlatt1g1na gtire, yolucu1ara ve mih-mansarayda sakin olanlara her gUn iki defa bir bak1r sini icinde bir
tas bugday corbas1, bir ekmek, ve her gece bir mum ve her at icin bir yem sadakas1 vak1f taraf1ndan verilmektedir. Oc gUnden faz1a ka1anlara verilme-mektedir.4
Kervansaray ise, cami'nin iki taraf1nda .denize bakan yUz ocakl1 ve yUz at alabilen, UstU kursun1a kapl1 metin bir yerdir. 5 demektedir.
MihrUmah Sultana ait Edirne Kap1s1'ndaki kU11iye _de Mimar Sinan taraf1ndan insa ecilmistir. KUlliyenin insa tarihi kesin olarak bilinme-mektedir. Cami'nin kitabesi bulunmad1§1ndan Tarihi hakk1nda bircok
fikir-ler ifikir-leri .sUrUlmi.istUr. 6 tnsa tarihi 973 (1557} den once olmal1d1r.7 1 lvliya Celebi, Seyahatname.I,472 .
2 . ~1ihrUmah Sultan'1n alUm tarihi hakk1nda bir cok tutars1z tarihler one sUrUlmUstUr. En dogrusu -986'd1r. Bk.Cavid Baysun.''MihrUmah Sultan•
IA.VIII,s.307.
3 . !.Hakkl Konya11.a.g.e.,445. ~. Evliya Celebi,Seyahatname.I,474.
5 . Evliya Celebi.a.g.e. ,s.475.
-6 . !~sa tarihi ~akk1nda Man buri, 960 senesinde bk. !stanbul rehber-i se. a-hlns 323.t·1.Z1ya,983 •. ts~an~ul v~ Bogazi~i,C.II,s.207.t.H.Konyal1 970 YY
,-;; te ba~laylP. 975 te b1tm1~t1r. ~111par Koca Sinan s 165
' 5.· No lu M~himme 63. hUkJm. Cami n1n yan1nda bir.ham~~ insas1 i~in mUsade verilmistir. Ayn1 vesika Ahmet Vefik,H.lO.as1rda Istanbul hayat1, tstanbul.,l333.s.22
Bu tarihte cami'in insas1na 972 (1566) da bas1anm1s, kUlliyenin tamam1 974 (1558) tarihinde tamamlanm1s olmal1d1r.1
Evliya Celebi Cami'nin insa tarihi hakk1nda bir sey soylememektedir Ancak "Sultan Suleyman taraflndan k1z1 icin ve insa masraf1 hazineden Hdenerek yap1lm1st1r. Medresesi, hamam1, vard1r. !mareti ve bim~rh~nesi
yoktur" demektedir. 2
Medreseye ilk mUderris 976 (1560) tarihinde tayin edilmistir. 3 !lk mUderrisi Manav Semseddin Efendi'dir. Medrese
e11ilidir.~
Bir de s ibyan mektebi bul unmaktad1 r. ~1ekteb bugUn cami imam1 na tahs is edilmi s ev olarak kullan1lmaktad1r. Sokak taraf1ndaki duvar1nda kUcUk, tarihsiz bir kitabe bulunmaktadlr. Kitabe soy1edir"Yapt1 MihrUma~ Sultan
Mekteb-i ibtid~-y1 sibyan"
KUlliyenin diger bolUmleri ; cars1, cami civar1nda 63 dUkkan, bir ev ve yan1nda bir bakka1 dUkkan1ndan mUtesekki1 idi.5 Hamam ise, Camiden biraz uzakta insa edi1mis olup, cifte hamamd1r. 1972 senesinde bir sah1s taraf1ndan tamin ettiri1ip is1etmeye ac1lm1st1r. Halen hamam olarak kulla-mlmaktadlr.
1 Himar ~inan taraf1ndan yap11an olrcok eserin insa sUresi bir y11 kadar k1sa sured~_tamam!a~maktad1r.973 (1557) de caminin bittigini dUsUnUrsek
ham~m ve d1g~r1er1n1n tamam1 974 (1558) senesinde bitmis olabi1ir. 2 . Ev11ya Celeb1,Seyahatname,C.I,s.l65.
3 · C~hi!_~a~tac1,0sm~nl1 ~~e~reseleri.tst.l976.s.307.~·1edresenin 976 senesinde
blttl9
9
1n
76
1•btur~yh~
dllk~ay1n
edilen mUderrisin Manav Semseddin efendi oldugu-ncu8ve1 ar1 1n e goreve baslad1g1n1 belirtmektedir.4 . . a tac1 .a.q.e.308.
5. C.Ba1tacl.a.q.e.308.Halen bes dt!kk-'ln ve bir bUyUk kahvehane den mUte- ·
sekkil cars1 dilzen1i ve bak1ml1d1r. (bkz.Pervetic paftalar1)(Pervititch)
OskUdar'daki kUlliyenin incelen~esi, tnci nzkoray, Os~Udar
Mih-rimah Sultan Cami'i ve kUlliyesi, Istanbul 1965. Edirne kap1s1ndaki
-11-a ) OSKODAR t,1!HROI·lAH SULTAN KOLLOYES 1
CAr--11 : DI $ GtJRONOS
Kare bir zemin Uzerine tedricen yUkselen kubbeler gorUlUr. Cami fevkani bir katde Uzerindedir. Bat1 taraf1ndaki ~ift merdivenle d1s
son-...
'cemaat yerine girilir. Camiin kuzey-dogu taraf1ndaki merdivenden ve gUney-bat1 yonUndeki merdivensiz ahsap kap1dan ge~il~rek te camiin b~h~esine
girmek mUmkUndUr.
Dikdortgen bir plan gosteren cami, kesme kUfeki tastan yap1lm1st1r. Duvar koseleri ve filpayaleri hizas1na gelen yerlerde duvarlar kal1nlasarak firizler teskil etmistir. Kubbenin yUkUnU tas1yan kemerler, filpayelerden sonra bunlara batt1r1lm1st1r. Merkezi kubbenin yUkU sekiz takviye payanda3i ile filpayalere oturtulmus alan dort kemere nakledilmistir. Bu kemerlerden bir tanesi camiin d1s cephesine intikal ettirilmek suretiyle bu cephedeki yar1m kubbe kald1r11m1S ; dikdortgen plana, kare planl1 alan yuvarlak
kubbenin yukleri ~ok cesurane bir insai sistemle tas1tt1r1lm1s.
Kull1yelenn sanat tanh1 yonUnden incelenfTlesi, dogrudan sanat tari-hi kUrsUsi.inde vap1lm1s olan tezlerrlen faydalamlarak haz1rlanm1st1r. Keza sondaki cami ve kUlliye planlar1 bu tezlerden al1nm1st1r. Bu cal1smalar1ndan dolay1, bu konuda bana bliyUk yard1mlan olMustur. Kendilerine burada tesek-kUr etmek isterim.
-Nerkezi kJtbe kasna§1nda 16 pencere vard1r. Yar1m kubbe1erde d~r der aksedralar da tse Ucer pencere bulunmaktad1r. Merkezi kubbe kasna~1n1
ceviren her pencere aras1nda ikiser duvar payesi g~rUlUr.
Son cemaat yerinin UstUnU ~rten sacag1n arkas1ndan kUcUk
kubbele-rin ve bu kubbelekubbele-rin fonunu teskil eden cami duvar1n1n kubbeye do~ru
yUkselisi karkulade nisbetli ve ahenklidir. Kubbenin UstU kursunla ~rtulu
dUr. Kursunun bitimi tamburun ust k1sm1nda teskil edilen bir profille birlesmistir. Merkezi kubbenin ve yar1m kubbele~in alemi va sada son cemaat yeri kubbelerinin ve girisin Uzerini orten dort kose kubbenin alemi yoktur. D1s cepheler sag1r nisler ve pencerelerle teskilatland1r11-m1Stlr.
G1R1S CEPHES1
1c son cemaat yerine bakan giris cephesinde onar portal ve dort dikdortgen pencer~ vard1r. Pencerelerin Uzerleri siyah beyaz al1nl1kl1d1r. Bu k1s1mda esas girisin Uzerini bir, ic son cemaat yerinin uzerini ise dort kubbe orter. Bu kubbelerin onUne sahane bir sacak konulmustur. Kursun damlal1g1n orttUgU al1n genis, dUz bir serit halindedir. Asl1nda ic-bukey profile gecis, bir "ic kose d1s" y~rd1m1yla olmustur.
Portal Uzerine isabet eden k1s1m dort kose olup adeta manast1r tonuzunu and1r1r. Son cemaat yerinin Uzerini orten sacak sad1rvan1 icine alarak nihayetlenir. Giris cephesinin iki yan1nda mermer kitabeli ahsap iki minare kap1s1 vard1r. Kap1n1n Uzeri k1rm1z1 beya! kilit taslar1yla sUslenmistir.
-13-YAN CEPHEL~R
Bu cephelerde de UclU pencere nizam1 g5rU1Ur. Bat1 cephesinde s5veleri profile.nmi$ ve kemer k1sm1 rcnkli mermerden 5rUlmiis abidevi bir kap1 vard1r.
Dogu cephesi tiirbelere bakmaktad1r. Bu cephenin de pencere nizam1 UclUdUr. Bat1daki kap1 kitabesi profiller, pencere soveleri ve etraf1 demir parmakl1klar, duvara sonradan yerlestirilmis giines saatleri cami'in tezyinat1n1 kuvvetlendirmektedir.
~1! HRAB YOND :
~ihrab duvar1 diiz olup, burada UclU pencere nizam1 g5ze carpar. Pencereler, sivri kemerli, yuvarlak ve dikdortgen seklindedir. Ayn1 zamanda mihrab taraf1nda hazire bulunmaktad1r.
~HNARELER
tki minaresi bulunan cami'in, gorUnUsU muhtesemdir. !ki minarede de sddelik esast1r. Govdeden serefeye gecis mukarnaslarla saglanm1st1r. Mermer sebekelerle isli olup girisin iki yamnda yer al1r. Sagdaki minare, soldakine nazaran daha incedir.
SON CEriAAT YERLER1 :
Caminin on duvar1nda bUyUk bir tesirle yUkselen saca~1n alt1 son cemaat yerinin onUndeki k1sm1 ve sad1rvani ortmektedir. Son cemaat yerinin UstU bu sacaktan d1sar1ya yUkselen kubbeli ve revakl1 bir k1s1mla
ortU)mU$-tUr. Sekiz menner'sUtun basl1g1mn tas1d1g1 bu kubbeler sUtunlara renkli kemerlerle oturtmustur. Aralar1na kemerlerin iticiligine kars1 konulumus demir gergiler goze carpmaktad1r. Son cemaat yerinin ve onUndeki gecit k1sm1n1n ayr1ca bir avluya ba§lanm1s olmas1 diger camilere nazaran bir ozellik meydana getirir.
Camii deniz kenar1na insa edildiginden avlusuz olarak yap1lm1st1r. Bu sebeple cift son cemaatyeri kullanmak uygun gorUlmUstUr.
Bu avlu ve revakl1 k1sm1n kald1r1lm1y olmas1ndan dolay1 son cemaat yerinin onUnde b1rak1lan sacak alt1n1n da son cemaat yerine eklenmis oldugunu gormekteyiz. Adeta son cemaat yerinin bolUnmesinden meydana Clk-mlS bir plan meydana gelmistir. Bu sebepten, bu yerleri ic ve son cemaat yerleri diye birbirinden ay1rabiliriz.
tc son cemaat yerinde dort kubbe ve girisin UstUnde de tonuz kubbe bulunmaktad1r.
Son cemaat yerinin d1s k1sm1nda sacak meylinin aynen hissetir1imesi senelerce evvel yap1lm1s olan bu yap1da fonksiyonel elemanlar1n form
arast1rmalar1na alet edilerek bozulmadan kullan1lm1s olmas1 bugUnkU anlam-da insa edilmis yap1lar1 hat1rlatmaktad1r. Bu samimi anlam-davran1s kubbeleri ve sacaklar1 tas1yan sUtunlara kadar intikal etm~s sacag1n meylinden dogan yUkseklik fark1 sUtunlarda da yUkseklik ve alcakl1k temin edilerek
hisset-tirilmistir.
-
-15-Diger taraft'an sad1rvan1n UstUne insa ed~lmis sa~ak alt1mn dUz
bir sek~lde kapat1lmaya ca11S1lmas1 ve meyilden gelme k1r1kl1klar1n
yanla-ra intikal ettirilisi yeni saca§1n ana saca§a baglant1s1ndaki uygunsuzluk bu k1sm1n sonradan eklendigini gostermektedir.
!~ son cemaat yerinin bir k1sm1 ile d1s son cemaat yerinin ve sadlr-van1n UstUnU orten sacag1n alt1ndaki pasal1 ve c1tah karakteristik ahsap tavanda da korasyon bak1m1ndan cok ilgi cekicidir.
tc son cemaat yerinde sinan postementli ve mukarnas stalaktit basl1kl1 yUksek sUtunlar kullanllmlStlr.
D1s son cemaat yerindeki sUtunlar1n kaideleri basit bir yUzUk seklindedir.
$ad1rvan1 tas1yan sUtunlar da orijinal olup kaidelerinde selvi moti-fi gorUlUr.
D1s son cemaat yeri sUtunlar1, ic, son cemaat yeri sUtunlar1ndan daha alcakt1r. Basl1klar1 yine baklaval1d1r. Bu tUtunlar hafif sivri TUrk kemer1eri. ile baglanm1st1r. Ayr1ca kap1lar1n Uzerindeki kitabenin sa~ak profilleri tas isciligindeki oymalar ve yaz1lar cok sanatkaranedir.
D1s son cemaat yerinden. ic son cemaat yerine Uc basamak yUksekli§in-de tek kenarl1 bir setle ~1k1l1r. 1c son cemaat yerinin dosemesi mermer, d1s son cemaat yerininki ise serbest tasla dosenmistir. Bunlar1n etraf1
yani revaklar1n aras1 yuvarlak kesitli kare taksimatl1 kursun baglant1l1 demir parmakl1klarl~ cevrilmistir.
Son cemaat yerinin girise nazaran sag1nda ahsap bir mUezzin mahfili bulunmaktad1r. Ayr1ca son cemaat yerinin ortas1nda portalin, sag1nda ve solunda mihrap vazifesi g~ren bir nis vard1r.
1C GtJRONO$ :
tci, kenarlar1 17,80 x 22,50 M. ebad1nda uzun bir dikd~rtgen teskil eder. t•terkezi kubbe, d~rt filpaye Uzerine kemerlerle oturtulmustur. Kubbeyi tas1yan payelerden iksside portal duvar1nda gizlidir. Orta kubbenin yan1a-r1nda ikiser eksedra ile genisleyen Uc yar1m kubbe daha vard1r. Kuboeye gecis pandantiflerle saglanm1st1r. Pandandiflerin tamburla birlestigi yere konsol halinde c1kma yap1lm1s ve bu konsolun kenar1 demirpparmakl1klarla kapat1larak Ust kubbenin ve pencerelerin bak1m1 icin gezilebilir bir hale getirilm'istir.
Mihrab1n sa§ ve sol yan1ndaki kare mekanlar birer kUcUk kubbeyle ortUlmUstUr. Porta 1 in bu1 undugu kuzey cephes in de i se yan m kubbe yoktur.
Eksedralar mukarnas dolgularla yumusat1lm1stn. ~1erkezi kubbeyi
tas1yan filpaye basl1klar1 da mukarnasl1d1r. Sinan bu cami'de kubbe, yar1m kubbe, eksedrave mukarnaslarla zengin kubbe sistemi meydana getirmistir. Yar1m kubbeler bas1klast1r1lm1s ve giris yerindeki yar1m kubbe kald1r1larak genis bir mekan elde edilmistir.
-17-Cami'de cini yoktur. Son devir kalem isleri, renkli vitraylar, kap1, pencere ve vaaz kUr§UsUnde ~ok kiymetli oyma ve bakma tazyinat camiye
harkulade gUzellik vermektedir. HUnkan mahfelindeki sUtunlar, baklava bas-llkll pembe granittendir. Kubbe tezyinat1 tamamen ge~ devir isidir. Aslln-da cami 'deki bUtUn kalemisi ge~ devre aidtir.
Cami'nin kendi bUnyesindeki tezyinat1 daha 5nemlidir. Bunlar, sUtun-lar1n kaide ve basl1ksUtun-lar1nda, sitaliktitlerde, mermer sebekelerde,sove taslar1nda, bronz sutun ~emberlerinde, al~1 pencerelerde, pencere ve kap1 kanatlar1n1n ahsap ve al~1dan~1kma geometrik sekillerden meydana gelmistir. Ayr1ca demir parmakl1klar, tunc kap1 tokmaklar1 tezyinat1n1 tamamlar.
MtNBER.:
Mihrab'1n sa§ taraf1nda minber yer al1r. 0~ sual1 y1ld1zlar ve geomet-rik sekiller halinde oyulmus mermer sebekelidir. t~i~e ge~mis da1relerden meydana gelen gemotrik sebekenin islenisi ger~ekten ~ok gUzeldir.
Minberin etraf1 profillerle ~evrilidir. Minberin Ust k1sm1 kitabeli ve mukarnasl1d1r. Kap1 sovelerinde bir ~ift kum saati vard1r. KUlah k1sm1 uzun ve sUslUdUr.
MtHRAB :
Mihrab, mermerden ve staliktitli olarak yap1lm1st1r. Derinligi cok degildir, ancak Ust taraf1 mukarnasl1d1r. Mihrab sovesi ile duvardan ay-r1lm1st1r.
D1sanya c>1k1nt1S1 yoktur. Oldukc;:a sadedir. Sovesinin ic;:ine bir yaz1 firizi yerles~irilmistir. Sonradan yap1lm1s olan yald1zl1 sUslemeler sadeligini bozmaktad1r.
HONKAR ~1AHFEL! :
Girisin sag1nda yer alm1st1r. Simdi buras1 mUezzin mahfeli olarak kullan1lmaktad1r. Ahsap bir k1s1mla bolUmlere ayr1lm1st1r. Eskiden 8 sUtun Uzerine oturmaktayd1. Simdi sadece 7 sUtun gorUnmektedir. SUtunlarla bak-lava basl1klar aras1nda bronz cemberler vard1r. Korkuluklar geometrik sebe-kelerle sUslenmistir.
~10 EZZ 1 N ~1AHFEL1
D1sar1da k1ble kap1s1 Uzerinde ufak bir k1s1mdan ibarettir. Ahsap olarak yap1lm1st1r.
KADINLAR MAHFEL! :
Girisin yan1nda c;:ok yeni insa edilmis alan kad1nlar mahfeli, esas mi-mariyle hie bir ilgisi yoktur.
PENCERELER :
Camide dikdortgen, sivrikemerli ve roz pencere olmak Uzere Uc;:1U pencere nizam1 goze c;:arpar. A1t kat pencerelerin geometrik motifli, tahta kapaklar1 orjinald1r. Caminin ic;:inde, mihrab1n sag1nda ve solunda ikiser pencere bulunur. Bunlar ic;:eriye 151k girmesi ic;:in yap1lm1s dikdortgen sek-1inde bUyUk pencerelerdir. Ayn1 zamanda bu pencereler birer nis meydana ge-tirirler.
-19-Dogu ve bat1 yonlerinde Ucer tane bUyUk dikdortgen pencere bulun-maktadlr. Ost taraftaki pencereler, sUs icin ve renkli camli veya -aire veya yar1m daire seklinde vitraylar kullan1larak yap1lm1s pencerelerdir.
KAPILAR
Cami 'nin kuzey ve bat1 taraf1nda olmak Uzere iki giris kap1s1 var-d1r. As1l bUyUk kap1 kuzey cephesindedir. Bu kap1 Uc taraftan mermer silme sovelidir. Portal nisinin ici stalaktit s1ralarla doludur. lki yandaki bo,-luklarda ve stalaktit s1ralar1n1n alt1nda rozetler gorUlUr. Kap1 sovesi mermerdendir. Bas1k kemeri k1rm1z1-beyaz iki renkli kilit taslar1ndan yap1lm1st1r. Sag ve solda, duvar kal1nl1g1 icinde stalaktitli yan nisler
bulunur. Portal in iki yan1na kum saatli, yuvarlak govdeli sutuncuklar
yerlestirilmisti~.
Kap1 kanatlar1, kUndekari stilindedir. Geometrik sekilde s1ralanm1s, alt1gen ve y1ld1z seklinde kesilmis kUcUk parcalar1n birlestirilmesinden meydana gelmistir. Aralar1nda sedef kakmala~ bulunur. Her iki kanad1n Ust taraf1nda sedef Uzerine yaz1l1 "kelime-i tevhid" in birer parcas1 bulunur. Ortas1n da da birer "kabara bulunmaktad1r. Bundan baska yine sedeften dor-der tane sUsleme pulu vard1r. Bronz kap1 halkalar1 degisik ornekler
gosterir. Kap1 tokmag1 I8YY.dan kalmad1r.
Bat1 taraf1ndaki kap1, nis'i Ustte iki renkli, sivri kemerle niha-yetlenir. Kemerin ortas1nda bir Ayet-i Kerime yer alm1st1r. Kap1n1n bas1k
Bu kap1n1ry da kanatlar1 kUndekarf tekni0indedir. Sedef kakmalar
bulunur.
Kuzey Giris kapisin1n Uzerinde cami'nin kitabesi bulunur. Her iki kap1da mil Uzerine oturtulmustur. CUmle kap1s1 Uzerinde rumi ve k1vrak dallardan yap1lm1s cok oUzel orjinal oyma tezyinat gorUlUr.
HAZ!RE :
Cami'nin gUneydogusunda ve gUney taraf1nda hazire bulunmaktad1r. Burada bircok mezarlar gorUlUr. Bu mezarlar1n kimlere ait olduklar1n1 ogrenmek icin, bk.t.Hakkl Konyal1, OskUdar Tarihi C.I.tst.1976.
s.221-229.
TORBELER :
Caminin kuzeydogu taraf1nda iki mUstakil tUrbe vard1r. Bunlar kes-me tastan insa edilmistir. Birinci tUrbe oldukca basit bir kap1dad1r.
Kare mekan1n UstUnU sekizgen kasnakl1 bir kubbe orter. Kubbeye gecis pan-dantiflerle saglanm1st1r. TUrbenin ici beyaz s1va ile kapl1d1r, tek tezyi-nati alt1 renkli camd1r.
TUrbenin girisinde TUrk Ucgenli iki sUtun yer al1r. Bu k1sm1n Uze-rini dikdortgen ve kare olmak Uzere iki besik tonoz ortmektedir. !cinde
ise dort mermer mezar bulunur. Bunlar Osmanl1 klasik mezar tipindedirler. Fakat bu mezarlar tUrbenin icine sonradan konulmus olmal1d1r. CUnkU tUrbe icine sadece saduka konulmaktad1r. Oysa bu mezarlar mermer ve gayet sUs-lUdUr.
-'2'\-Kitabesi y~ktur, kime aid oldugu bilinmemekle beraber Ayse Sul-tan'1n olabilir. Pe'ncere nizam1, iki katl1, altta dikdortgen ve mermer sebekeli, Ustte ise sivri kemerli petek caml1 pencereler yer alm1st1r. Giris hari\: her cephesinde 4 er pencere bulunur.
tkinci tUrbe mimari bak1mdan daha zengindir. Giris k1sm1nda 4 tane mukarnas basl1kl1 sUtun ve duvara gomUlU iki sUtuncuk vard1r. Sonradan yap1lm1s ahsap kap1n1n UstUnde orjinal kitabe bulunmaktad1r.
Cepheler mukarnas basl1kl1 sutunlu ve sivri kemerlerle Uc nis'e bolUnmUstUr. Yandakiler sag1r nistir. TUrbenin kubbe ve pandantiflerinde son devre ait ka1em isi sUsleme goze \:arpar. Yaln1z kubbenin gobek
kls-mlnd~ cogu silinmis yaz1 orjinald1r.
TUrbenin kubbeye gecisi pandantiflerle saglanm1st1r. tcinde harab ve bak1ms1z bir halde alt1 tane sanduka vard1r.
~'JEDRESE
Fevkani tipte insa edilmistir. Cami'nin dogu taraf1nda yer al1r. BugUn bir OskUdar sagl1k 1·1erkezi, bir k1sm1 ruh sagl1g1 t1erkezi ve bir k1sm1 da belediyeye aittir. GUney bat1 taraf1ndan aynca bir giris sag1a-n1p, buraya yeni bir bina eklenmistir. D1sar1dan bak1ld1g1nda bu k1s1m hemen belli olur. Medresenin ic duvarlar1 tamamen beyaz badana ile boyannn st1 r.
YUksek bir merdivenle medresinin kap1s1na Clk1l1r. alt taraf1ndaki duvarlar orjinal olup yedi tane takviye payandas1 ile desteklenmistir. Bu duvarlar1n Ust k1sm1 asl1na uygun olarak sonradan yap1lm1st1r.
Medresede iki katl1 pencere nizam1 gorUlUr. Alta sivri kemerli dikdortgen ve al1nl1klar1 tugla s1ral1 ; Ustte ise yuvarlak alc1 sebekeli pencereler gorUnmektedir. Medresenin UstU 43 kUcUk ve bir bUyUk kubbe ile kapl1d1r. Kubbelerin UstU orjinal kursunla muhafaza edilmistir. Ayr1ca her adada bir tane almak Uzere 17 tane bacas1 vard1r.
Eskiden medresenin cami taraf1ndan, simdi kapat1lm1s alan bir giris kap1s1 daha vard1. !c taraftan hala dalap alarak kullan1lmakta alan bu kap1n1n Uzerinde k1rm1z1-beyaz iki renkli kilit taslar1 yer al1r. Kap1n1n Ust taraf1ndaki niste mukarnas s1ralar bulunur. Medrese,avlulu ve revakl1 bir sekilde simetrik bir plan gostermekte olup, cami ile cak gUzel bir uyum meydana getirmistir. Dikdortgen avlunun etraf1nda, 22 mermer sUtunun tas1d1g1 hafif saivri kemerli revaklar bulunur, BugUn, revaklar1n onU, camla kapat1lm1s ve karidor alarak kullan1lmaktad1r. Bir k1sm1 dahi aralar1nda b~lUnerek odalar seklinde kullan1lmaktad1r.
Medresenin kuzey-dagu taraf1nda eskiden ders akutulan bUyUk dersane,
bulunmaktad1r. Buras1 kare mekana sahiptir. Arka duvar1 d1sar1ya dogru bir c1k1nt1 meydana getirir. Ancak simdi yap1lan yeni insalar dolay1s1yla c1k1nt1 farketmez. Kubbeye gecis pandantiflerle saglanm1st1r. Bu odan1n 5 penceresi vard1r. Pencereler gecme demir parmakl1kl1d1r.
-23-Nedresenin,cami'ye bakan k1sm1nda odalar yoktur. Di~er 3 tarafln-da ise kare mekanli, kU~Uk kubbeli, birer pencereli odalar bulunmaktad1r. Bu odalarda birer tanede ocak vard1r. Yaln1z gUney-bat1 daki oda orjinald1r. Simdi, biri dolap olarak·kullanllmakta olup 2 penceresi vard1r. Oca k1sm1 6 koseli k1rm1z1 tugla kapl1d1r. Oca~1n Uzerinde bir de davlunbaz bulu-nur. Oda simdi bUro olarak kullan1lmaktad1r.
Eskiden avlu da 6 koseli k1rm1z1 tugla doseliymis. SUtun basl1klar1 baklaval1d1r. Medresedeki odalara son y1llarda mimari ac1dan hi~ bir kiy-meti olmayan baz1 eklemeler yap1lm1st1r.
Burada medrese odalar1ndan baska mutfak, tuvalet ve banyo vard1r. Avluda bir de havuz vard1r. Bunun eskiden sad1rvan oldugunu dUsUnebiliriz.,
CUnkU, musluklar1n yeri hale bellidir. Medrese her seye ragmen cok bak1ml1-d1r.
SIB~Am l·iEKTEB! :
Cami'nin gUney taraf1ndaki yokusta mektep insa edilmistir. Kitabesi olmad1g1ndan hangi tarihte yap1ld1g1 belli degil~ir. Yaln1z, simdi depo olarak kullan1lan alt k1sm1 (camla kapl1d1r) ndaki bir cesme kitabesinde Fatma Hatun i~in yap1ld1g1 yazmaktad1r.
BugUn kUtUphane olarak kullan1lan mektep iki bUyUk kubbeli, kesme tastan insa edilmistir. Ancak ic taraf1 tamamen s1val1d1r. Yokustaki kap1s1ndan qirilince kUcUk bir girisin ard1ndan, kUcUk kubbeli k1sma
giri-lir. Bu k1s1m1n ca9deye bakan taraf1 camla kapl1 olup, insana buran1n daha once bir avlu olaral kullamld1g1n1 dusilndUrmektedir. Sonradan kapat1l1p oda sekline sokulmustur. Kubbesi digerine nazaran daha alcak ve ufak captad1r.
!kinci k1sma bir basamakla gecilir. Bu k1s1m dahi hemen hemen ayn1 kare ve simetrik plan gosterir. Birinci odan1n kubbesi 4 pandantif'e oturur. Bir bUyUk iki kUcUk pencere ile d1sar1 ac1l1r. !cerdeki 4 pencere kapat11-m1st1r.
tkinci odan1n kubbe insas1 daha degisiktir. Kareden, kubbe yuvarla-glna, ici mukarnaslarla dolu 4 trompha gecilir. Ku~be zekizgen bir kasna-ga oturur. Bu odada ikili pencere nfzam1 gori11Ur .Alta dikdortgen, demir parmakl1kl1, yuvarlak al1nl1kl1 4 pencere ; Uste ise 3 oval pencere yer alm1st1r. Al1nl1klar1 sivri kemerli olan bu pencerelerin camlar1 alt1gen-dl r.
Mektep, bir kornisle adeta ikiye ayr1lm1st1r. Bu k1s1mda kareden sekizgene gecilir. Onun da UstUnde kursun kapl1 kubbeler vard1r.
CESt··iE :
Caminin kuzey taraf1ndaki girisin onUnde yar al1r. Detayl1 o1arak yap1lm1s dikdortgen, kesme tastan olup haznesinin yUzUne mermer ~aplan~ls
t1r. Ozerinde sivriltilmis yuvarlak bir kemer vard1r. Kitabe yeri bu keme-rin Uktilnde bulunur.
-25-b ) ED1RNEKAPI ~·1tHRH1AH SULTAN CAt·lt 1 VE KOLL1YES1 ED!RNEKAPI .. CArl!! :
~·1ihrimah Sultan Camii !stanbul'un en yUksek tepelerinden biri Uze-rine Kanuni Sultan SUleyman'1n k1z1 t1ihrimah Sultan ad1na t·1imar Sinan taraf1ndan insa edilmistir.
Camii ve mUstemilat1 Uzerinde tarih kitabesi bulunmad1g1 i~in ya~1l1s tarihi hakk1nda kesin bir bilgimiz yoktur.
CA~l 11 N 1 C 1 :
Mihrimah camiinde mekan dogu bat1 istikametlerinde yer alan Ucer kubbe ile inkisaf etmis bir plan gosterir. Dort ask1 kemerle abide-vi bir kubbe yUkselir. Bu durum daha kU~Uk olmas1na ragmen Balipasa mesci-dinde de ayn1d1r.
Camiide yan galeriler neflerin bUyUk bir k1sm1n1 kaplar. Dolay1s1y-la galeriler kubbenin alt1ndaym1s gibi gorUnUr.
Kubbe, kose payeleri taraf1ndan tas1nmaktad1r. Kubbe ag1rl1g1 camiinin d1s1nda takviye kuleleri taraf1ndan kars1land1g1 icin perde du-varlarlnln ve dogu bat1 istikametindeki ikiser sUtun ile giris ve mihrap ,yerindeki duvar payelerinin hicbir tas1y1c1 fonksiyonu yoktur. Bu yUdden
duvarlar pencerelerle kapl1 bir durumdad1r.
Kubbeye gecis pandantifler vas1tas1yla temin edilmis olup bunun Uzerinde yUksekce, pencerelerle ac1lm1s ve nihayet kubbe yer al1r.
Galeriler tamii mihrap yonU haric olfllak Uzere Uc taraftan cevirmek-tedir. Bunlar camiip zemininden bir sekiyle yiikseltilmis clap iki katll-d1 r.
Yan cephelerdeki galerileri yediser ince sUtun Uzerinde yUkselen siv-ri kemerler tas1maktad1r. Gisiv-risin iki yan1nda yer alanlar ise yedi siitun Uzerinde yUkselen sivri kemerler taraf1ndan tas1n1r. Bu kemerler yesil~beyaz
dan alternatif olarak s1ralanm1s mermerlerle sUslenmistir. SUtun basl1klar1 . baklaval1d1r.
Yan galeriler alttan besik tonoz, Ustte ise Uc kUbbe ile ortU1UdUr. Kubbeye gecis pandantiflerle saglanm1st1r. Giris k1sm1ndaki galeriler ise hem hem de altta besik tonozla ortUlUdUr. Alt galeriler birbirine icten gecis temin eder.
a ) M1HRAP Cok sade beyaz mermerdendir. Bes koseli alan i•1ihrap disinin Ust k1sm1 kademeli bir kemerle cevrilmis olup ici yer yer alt1n yald1zl1 ve stalaktitlidir. Mihrap nisinin hemen UstUnde bir kitaber yer al1r. ~1ihrap ve kitabe dikdortgen mermer bircerceve icine allnm1st1r. Bu cercevenin s1n1rlar1n1 iki yanlardan duvara gomUlmUs olan koseli sUtunlar tayin eder. 11ihrabln en iist k1sm1 stilize palmet motiflerinin sUsledigi Ucgen bir al1nl1kla nihayet bulur.
b ) M1NBER : Klasik devir ozelligi gosteren minber tamamen mermerden yapllm1st1r. tlermer sebekelerin dUz sat1hlar1 rumi palmet ve k1vr1k dal mo-tifleriyle sUslenmis olup, ortadaki madalyon panolar1n ve korkuluk
levhala-
-27-r1n1n ici ise geometrik gecmeler alt1 sual1 y1ld1z motiflerinden meydana gelmistir. Dart sivri kemerler Uzerinde yUkselen minber kUlah1 mimari ve alt1n yald1z ile sUslenmistir.
c) HONKAR ~1AHFEL1 : Evliya Celebi Seyahatname'sinde bu camiin hUnkar mahfilinin olmad1g1n1 kaydeder. Fakat bugUn dogu k1sm1nda bir hUnkar mahfili mevcuttur. Bunun sonradan yap1lm1s oldugu orijinal bir bolUmUn olmad1g1 ve tezyinat1n1n hicbir ozelligi yoktur. Buras1 kendi icinde birtak1m esit bolUmlere ayr1lm1s olup, alt1gen ve alt1 koseli y1l-d1z motifleriyle soslenmistir. En Uste ise stilize palmet motiflerden bir _, yer al1r. Bu ahsap k1s1m tamamen kirli beyaz boyayla boyanm1st1r.
d ) PENCERELER : Kubbe kasnag1nda yesil ve mavinin hakim oldugu 24 pencere bulunur. Bunlar Ust k1sm1 yuvarlak olan dikdortgen pencereler-dir. Rer birinin etraf1 kalem isi bir pordUrle tezyinedilmistir.
Perde duvar1n1n Ust k1sm1nda Uc s1ra halinde dordU rozet clan 19 sivri kemerli pencere yer al1r. Dogu ve bat1 perde duvarlar1n1n alt k1s1mlar1nda ac1lm1s clan pencereler ayn1 sisteme tabidir. Burada Uc s1ra pencere gorUlUr. En Ust s1radakiler sivri kemerli olup,bifi;bUyUk ikisi kUcUktUr. Oc adettir. Alt iki s1ra ise dikdortgen mermer cerceveli pence-relerdir. 12 tanedir.
Mihrap duvar1nda ise yine Uc s1ra pencere yer al1r. Ost iki s1ra sivri kemerli olup, vitray caml1d1r ve 25 tanedir. En alt s1radakiler
ise dikdortgen merme~ cerceveli olup sekiz tanedir. Giristeki pencereler de mihrap yonUndeki p~ncerelerle ayn1 durumdad1r.
e ) KALEt1 1 SLER! BugUn camiin hicbir yerinde cini yoktur. Ve oldu§una dair hicbir iz yoktur. Yaln1z Tophane
.
MUhUrdarl1~1ndan mUteakid Ali Bey'den naklen Eskiden camiin baz1 yerlerinde cini varm1s ama sonradan hepsi yok olmus.istanbul Abideleri. 7 gUn Nesriyat. T.C. Vak1flar ~as MUdUrlU§U Arsivi.
Kalem isleri, ~1Us1Uman olmayan ustalar j:araf1ndan yap1lm1s hicbir. sanat degeri olmayan say1s1z cicekler ve hie bos yer b1rakmadan camiin
icini bir ag gibi ormUstUr. Restorasyon S1raslnda yapllnns olan bu
tezyi-nat- kaz1nd1~1nda camiin yap1s1na uygun essiz sUsleme seklini
CAf•H!N DISI: 1 - D1s GtirUnUsU
Mihrimah camiinde genellikle vertikal hatlar hakimdir. Camiin dort taraf1nda bUtUn gorUnUse hakimbir vaziyette yUkselen perde duvar1 ve olduk-ca yUksek bir kasnakla belirtilen kubbe bu gorUnUsU kuvvetlendirmektedir.
Camiin hem yUksek bir tepe Uzerine insa edilmis olmas1 hem de kasnak ve kubbenin yUksek olusu uzak mesafelerden dahi gorUlmesini saglar.
-29-Fakat bu arada vertikal hatlar1 hafiften ve yap1n1n gorUnUs denge-sini sa~layan organl~rda cok ustal1kla kullan1lm1St1r.
Kubbe kasnaB1n1n hemen alt1ndan basl1yan kademeli k1s1mlar perde duvar1n1n alt k1sm1na kadar iner. Bu durum camiin geometrik bir dUzen icinde gortinmesini saglarken, perde duvar1n1n hemen alt1ndan basl1yan ve camiyi cepecevre dolasan dUz kornis hatt1 yine camiin cephelerinde gorU-len pencere s1ralar1 bu dUz kornis hatt1 yine camiin cep~elerinde gorUlen pencere s1ralar1 bu dUzeni kuv~etlendirir.
Her klasik camiide oldugu gibi kasnak hafif meyilli payandalarla desteklenmis ve aralar1na alc1 sebekeli yuvarlak kemerli pencereler yerles-tirilmistir.
Kubbenin yanlara dogru ac1lmas1n1 saglayan ve kubbeyi destekleyen takviye kubbeleri cok koseli olup, bunlar da esas kubbelerle oldugu gibi kursunla kapl1d1r, her birinin Uzerinde alemler vard1r.
Mihrap YonU
Her cephede oldugu gibi mihrap yonUnde de istinad kuleleri aras1n-daki genis sivri kemer kavsi icinde perde duvar1 yer al1r. Perde duvar1n1n Ust k1sm1na Uc s1ra halinde sivri kemerli ve alc1 sebekeli pencereler ac1lm1st1r, istinad kuleleri aras1nda kalan bolUmde mihrap duvar1 korni-sin hemen alt1ndan baslamak ve zemine kadar inmek Uzere yukar1dan asag1ya dogru d1sa dogru meyilli bir c1k1nt1 yapar. Perde duvar1n1 ikiye belen kornisin alt duvar1nda ikisi mihrap c1k1nt1S1n1n birer yan1nda olmak Uzere
dort sivri kemer yer al1r. E.u kemerler icerisinde Uc sua pencere gorUlUr. Bu pencereler alc1 s~bekeli olup, sivri kemerlidirler. Alt s1radakiler ise mermer dikdortgen cerceveli ve demir parmakl1kl1d1rlar. Pencere al1nl1klar1 sivri kemerli kesme tast1r.
Bat1 cephes i :
Perde duvar1n1n hemen alt1nda camiin yan mahfillerini meydana geti-ren Uc kubbeli k1s1m yer al1r. Kubbelerin eteginden baslay1p burada da zemi-ne kadar devam eder. Bunlar birbirizemi-ne sivri kemerlerle baglanm1s olup, herbirinin icinde en Ustte Uc, diger s1ralarda ikiser olmak Uzere Uc s1ra pencere yar al1r.
Bunlardan Ust s1radakiler sivri kemerli ve alc1 sebekeli, alttakiler ise dikdortgen cerceveli olup, sivri kemerli al1nl1klar yer al1r. Pencereler d1stan demir par:makl1kl1d1r. Her iki cephede de esas portalden basta bir kUcUk kap1 daha vard1r. Bu kap1 soveleri pembe somakinden olup, gri-beyaz dekore edilmis mermer yuvarlak kemerli bir kap1dan giris temin edilir. Yen cephelerde eskfden camiin sacaklar1n1 tas1yan konsol ve sUtunlar da yer almaktad1r.
Gir'i$ YonU :
Avlu zeminden yUksekte olup, stalaktit basl1kl1 mermer granit sUtun Uzerinde yUkselen sivri kemerlerin tas1d1g1 yedi kubbeli son oemaat yeri abidevi bir gorUnUs arz eder.
-31-SUtunlar gerek camii duvar1na gerekse birbirlerine demir atmalarla ba~lanm1slard1r. Camiin d1s yUzUndeki sivri kemerlerden ortadaki portale isabet etmistir. Bu kemer hem daha bUyUk, hem de yUksektir. Kemerler
i~inde iki s1ra ikiser pencere a~1lm1st1r. Pencereler dikdortgen ~erceveli dir. Alttakiler sivri, Usttekiler ise yuvarlak kemerlidir. Sag ve sol
cihetlerde minare ve yan mahfillere gecen ikiser kap1 pencere gorUnU$Unde olup, geometrik gecmelerle tezyin edilmistir. Son cemaat yerindeki nisler de cok koseli olup, stalaktitlidir.
Kap1 bUyUk sivri kemer icinde dikdortgen bircerceve ile belirtilmis olup, baklava motifli bir firiz kap1y1 Uc taraftan dolas1r. Dikdortgen kitabe boslugu Uzerinde ise Ucgen bir al1nl1k ve bu al1nl1g1 s1n1rlayan stilize palmet ve rumi motiflerden bir firiz vard1r.
Kap1n1n iki yan1nda sivri kemerli bUyUk kemerin yanidu~arlar1nda ~ok koseli nisler nihayet kumsaati _bicimindeki kose sUsleri portal1 zenginlestiren unsurlard1r.
r~1inare
Camiin sag taraf1nda minare vard1r. Tamirlerle orijinalligini kaybet-mistir. Kesme tastand1r. Serefenin alt k1sm1 stalaktitlidir. Restoreden sonra kaba bir gorUnUs alm1st1r.
Avlu :
l~abedin avlu plan1 Sokullu ~ehmet Pasa ve Mesih Pasa camiilerinin lu-lu plan1na cok benzer.
-Camii avlusuna,giris d~rt kap1 ile temin edilmistir. 5unlar da simetrik olup, ikisi dogu ve bat1da l.lugUn kullan1lmayan ikisi de kuzey-dedir. iceri medrese binas1na bitisik kUcUk bir yar1 blokundan girilir. Su k1s1m da medresede oldugu ·gibi tas ve tu§ladan renklendirilmistir. Kare mekanl1 Ustii kubbeli bir kUcUk odac1g1n avluya ve caddeye bakan
dik-d~rtgen kesme tas cerceveli birer penceresi ve birde kUcUk kap1s1 vard1r. Bir kUcUk, bir de bUyUk iki sivri kemer Uc cepheyi de sUsler.
Avlu zemini sokak seviyesinden yUksekte olup, cok sade bas1k
yuvarlak kemerli bir kap1dan merdivenle avluya c1k1l1r. Kars1m1zda camiinin sol giris kap1s1 yer al1r. Sag taraftari ayna tonozlu dehlizden ise sad1rvan avlusuna gidilir. Burada imam ve kayyum odalar1 son cemaat yerine medrese kubbelerinden daha yUksek kubbeler ve kademeli kemerlerle baglant1 temin eder.
Avlu Uc taraftan revaklarla ac1lm1st1r. Bunlar1n hemen arkas1ndan sag ve sol taraflarda medrese odalar1 yer al1r.
Avlu sUtunlan baklava basl1kl1 olup, mermerdendir. Bunlar birbiri-ne demir atmalarla bagl1d1r. Avlu revaklar1n1n kubbeleri tugla i$ciliginin gUzel orneklerini verirler.
Avluya girisi temin eden kap1lardan sad1rgana ulasan dekoratif olarak tas dosenmis yollar vard1r. Bunun d$j1n~a zemin toprakt1r. Yollar1n birlestigi noktada zarif bir sad1rvan yer al1r.
-33-Sad1rvan 16 8Utunlu ve 16 muslukludur. -33-Sad1rvan1n sUtun ba5l1kla-r1ndaki ve tunc bile5)klerindeki incelik hize Sinan'1n bir eseri
kar51s1n-da oldugumu hat1rlat1yor. $adarvan1n ortas1nda bir fiskiye bulunmaktad1r.
D!~ER KOLL1YE B!NALARI
1 - tledrese Odalar1 :
Medrese odalar1 avlunun sag ve sol taraf1nda olup, 20 tanedir. Bun-lar kare planl1 ve kubbe ile ortUlU kUcUk odac1kBun-lard1r. Kubbeye geci5 pandantiflerle olup, bunlar icten s1va ve badana ile ortU1mU$tUr. Her oda-n1n avluya bakan dikdortgen cerceveli ve demir 5ebekeli bir penceresi olup, yine her odan1n tahta bir kap1s1 vard1r. Odalar1n icerisinde sokak taraf1ndaki duvara ac1lm15 bir ocak ve iki yan1nda dikdortgen pencereler yer al1r. Bunlar dolapl1k olarak kullan1l1r.
D15tan avlunun yan duvarlar1 ayn1 zamanda medrese odalar1n1n da
d15 duvar1n1 meydana getirir. Dogu duvar1 restore edilmi5tir. K1rm1z1 tugladan aralar1na beyaz hare konmak suretiyle dekoratif olarak ortUlmU$-tUr. Duvar yUzUnU tamamentugla ile orUlmU$ dekoratif kemerler kaplar.
Kemerlerin birle5im noktalar1ndan a5a51ya kadar inen duvar payele-ri ve bunlar aras1nda kalan sahada ise yine k1rm1t1 tugladan meydana gel-mi5 dekoratif kemerlerin sUsledigi iki5er nis yer al1r. Odalar1n
UstUnde-ki kubbeler kur5unla ortUlU olup, arkalar1ndan ocak bacalar1 yUkselir.
Bat1 duvar1 ise orijinal olup, muntazam olmayan tastan dekoratif olarak yap1lm15t1r.
S1 by an ilekteb,i
Camiin sa~
-
taraf1ndaki mezarl1~1n ~nUnde kUlliye binalar1ndan biri 'olan Sibyafl tiektebi ye• al1r.
8uras1 bir kenar1 18 metre, digeri 7 metre olan dikdortgen bir me-kandlr. Mektebin ic k1sm1 iki oda halindedir. Biri daha bUyUktUr. Digeri ise kareye yak1nd1r. !ki odadan birbirine gecis ara duvar1na ac1lm1s mermer sUveli bir kap1 ile temin edilmistir. Bu kap1 ceviz agac1ndan ya-p1lm1st1r ve tezniyat olarak geometrik gecmeler ku1lan11m1st1r.
Giris istikametine gore sagdaki oda zemini daha yUksek olup, icten besik tonozla grtUlUdUr. Odan1n bat1 duvar1nda simdi kullan1lmayan mermer cerceveli dikdortgen sag1r rencereler yer al1r. Herhalde bu k1s1mlar vaktiyle dolapl1k olarak kullan1l1yordu. Simdi temiz bir sekilde badana yap1ld1g1ndan raf isine rastlanmam1st1r.
Bunlar1n UstUnde sivri kemerli pencereler yer al1r. Pencereler d1s-tan alc1 sebekelerle kaplanm1st1r.
GUney ve Kuzey cepheleri (ic) birbirinin ayn1d1r. Bu k1s1mda iki s1ra pencere gorUlUr. Ost pencereler yine icten sivri kemerli ve d1stan alc1 sebekelidir. Alt s1radakiler ise mermer cerceveli olup, dikdortgendir
Odamn Elogu klsm1nda ise giris kap1s1 ve onun solunda yine mermer
-35-cu k1s1m hocalar1n oturmas1na mahsus olan 6zel dairedir. Di~er
da ha bUvUktUr. Buras1 bolUntUsU olmayan bir mekan olmakla beraber
oda ~ ,
burada biri pandantifleri c;:ok a~a~1dan ba~layan bir kubbe, di§eri de ayna, tonoz olmak Uzere iki 6rtU sistemi kullan1lm1st1r.
Do§u pencereleri iki s1ra halindedir. Ost sivri kemerli ve d1stan alc1 sebekeli alt ise mermer cercevelidir.
~
1ermer
cerc;:eve dikdortgendir. Pencereler ikiseriki~er
kars1l1kl1 yer al1r. Zemin muntazam kesilmis alt1gen taslardan meydana gelmistir.D1stan sekizgen kasnaklara oturan Uc;: kubbe ile ortU1UdUr. Yap1 mal-zemesi olarak bir s1ra muntazam kesme tas Uc;: s1ra tugla ku11an1lm1st1r.
Dogu Cephesi
Ost Uste iki pencere yer al1r. Ostteki muntazam kesme tas ve dikine olarak 3 s1ra tu§ladan alternatif olarak yap1lm1s sivri kemerli olup alc;:1 sebekelidir. Alttaki ise muntazam kesme tastan dikdortgen c;:erc;:evelidir.
Bat1 cephesfde ayn1 sekildedir.
GUney ve Kuzey Cepheleri :
GUneyde TUrbe, Kuzeyde iiezarl1§a bakan cepheler bir yana b1rakllacak olursa hocalara ait b61Umdeki pencere sistemleri Dogu ve Bat1 cephelerin ve dolay1s1yla da birbirlerinin ayn1d1r. Bir farkla ki burada da iki s1ra ha-linde ikiser pencere yer al1r.
Diger tarafta ~ ise dikdortgen mermer cerceveli ikiser pencere zemine kadar inmis olup .bunlar1n UstU dikine konmus clan yanlar1 siskin sivri tugla kemerle tezyen edilmislerdir. Pencere cercevesi ile kemer aras1nda kalan yar1m daire bosluklarda ince tugla dizileri ile tamamen ortUlmUstUr.
TUrbeye ac1lan kap1lar1n soveleri tamamen mermerden olup, yuvarlak kemerlidir. Kemerin UstUnde mermerden dikdortgen bir kitabe boslugu
b1rak1lm1St1r. Kap1 cercevesinin UstU sivri kemerli iki s1ra kikine tugla ile tezyin edilmistir. ~1untazam olmayan hayli eski tas isciligi bunu gosterir.
Mezarl1ga bakan cephede ise yine ayn1 pencere ve kap1 sistemlerini gorUyoruz. Yaln1z buradaki kap1 kemeri beyaz-pembe somaki mermerin alter-natif olarak s1ralanmas1ndan meydana gelmistir. Pencere ve kap1 UstUndeki kemerlerin diger tarafta tugla ile doldurulmus bosluklarl burada muntazam kesme tastan yap1lm1St1r.
Nektebin onUnde simdi kubbeleri tamamen cokmUs her taraf1 yeniden restore edilmis ve kiymetli lahitleri parcalanm1s bir tUrbe vard1r. Bura-da 13 kadar mezar harabesi gorUlUr.
RUstem Pasa'n1n damad1 Sadrazam Ahmet Pasa ile Mihrimah Sultan'1n akraba ve taallukat1 burada medfunmus. Mektebin sokak taraf1ndaki duvar1 Uzerinde soyle bir kitabe vard1r.
-37-C 1FT E HA~1N1
Camiiye gore G4ney-Bat1 istikametindedir. Camii ile birlikte insa edilmistir, cifte hamam seklinde insa edilmis olup, Mimar Sinan'1n eseridir. BuqUn harap bir ~aziyettedir, depo olarak kullan1lmaktad1r.
GlUck hamam1n yap1l1s tarihini 1548 olarak gosteriyor(l) eamiin kesin yap1l1s tarihi bilinmemektedir. OskUdar'daki ayn1 adl1 camii 1548 y1l1nda yap1lm1st1r. Buna gore diyebiliriz ki Edirnekap1 'daki hamam da ayn1 tarihte yap1lm1ssa tabiidir bu hamam da 1548 tarihinde yap1lm1St1r.
Hamam1n her iki k1sm1 da simetrik bir plana gore tanzim edilmistir. Camekanlann d1s ·duvarlan kUcUk yuvarlak taslarla koseler de mUntazam kesme taslarla orUlmUstUr. Sivri kemerli pencereler Ustleri ahsap bir cat1 ile ortUlU camekan k1sm1n1n cephesini sUsler.
S1cakl1k kubbeleri harcla kaplanm1st1r. Duvarlar1nda moloz tas1 ve tugla kullan1lm1st1r.
Hamam d1s gorUnUsU itibariyle cok sade bir tesir b1rakmaktaduc. Erkekler k1sm1na giris cadde Uzerinde, kad1nlar k1sm1na giris ise gUneyde-dir. Her iki taraf1 simetrik olarak insa edilmis camekanlar1n kenarlar1 12 metre olan birer karedir. tc taraflar1 tas payelerle cevrilmistir. Gluck'a gore ahsap cat1lar zelzeleden sonra y1k1lan kubbelerin yerini alm1st1r. Bu cat1lar1 da ahsap sUtunlar tas1r. Tavan1n kose k1s1mlar1nda yelpaze bicimli Ucgenlerden sek'izgen bir sekil meydana gelmistir. Kad1nlar camekan1n1n tavan1 karedir ve kHselerde de Ucgenler yoktur.
Erkekler k1sm1nda iki s1ra halinde, kad1nlar k1sm1nda ise yaln1z Ust s1rada pencereler a~llffil$tlr. Buna mukab~l altta sivri kemerli nisler duvara hareketlilik kazand1r1r.
Her ikisi de soguklukla U~e ayrllm1st1r. Ortadaki d~kdortgen
k1sm1n UstU aynal1 tonozla ortUlmUstUr. Erkekler soguklugunda sag tarafta kubbeli bir oda, solda ise kemerle ayr1lm1s bir yer vard1r. Kad1nlar soguklugunda dikdortgen mahalin iki taraf1nda birer kubbeli oda vard1r.
S1cakl1klara hamam1n halvetinden ge~ilerek gidilir. •ler iki sicak-llk tam bir simetri gosterir. Eyvanlar ha~vari plana gore tanzim edilmis olup, koselerde halvetler yer al1r.
llalvet kap1lar1n1n a~1ld1~1 kesilmis~ ~oselerde ~1cakl191n ortas1 sekizgen bir mekan yap1s1 gosterir. Kubbeler bu mekan1n duvarlar1 Uzerine oturur. Eyvan k1sm1nda iki trombla yar1m kubbeye ge~is temin edilir. Yar1m kubbelerin Uzerinde alt1gen lSlk pencereleri vard1r.
Sinan bu eserinde de dort eyvanl1 ha~ seklindeki klasik planl1 ha-mam formunu devam ettirmistir.
II • BOLOM
VAKIF GEL!R ve G!DERLER!NtN !NCELENMESt
A - VAKIF GEL!RLERt :
MihrUmah Sultan'a ait vak1flar1n gelirleri vak1f mukataalar1ndan toplanan ver9ilerden mUtesekkildir. Vak1f mukataalar1n1n hepsine ait ge-lirleri tesbit etmek mUmkUn olamam1st1r.l
a . G!ZYE GEL!RLERt :
Vak1f koylerinden, t·1iri taraf1ndan toplanan cizye vergisinin belir-li bir miktar1 vakfa iade edilmektedir. 18 ve 19 as1rlarda bu miktar
2
vakf1n Cizye geliri olarak 3500 gurustur. (560000 Akce)
Gu cizye MihrUmah Sultan'1n vak1f mukataalar1ndan Selanik inebaht1 Silistre ve Pasa Livalar1na bagl1 koylerinden toplanmaktad1r.
1 B.A.fW.No.6072.gucrerim.ll24.Tarih11 vak1f muhasebe defteri,Bu
defter-de gelirler toplam halindefter-de verilmistir. bkz.vesika.I.
tlihrtimah Sultan vak1flar1n1 k1z1 Ayse Sultan'a hibe etmistir. Aym zamanda Rustem Pas a 'n1 n' vak1 f1 an da Ayse Sultan' a tevarUs ettigin-den yukar1da belirtilen miktar:1n t1mam1n1n MihrUmah Sultan'a ait vak1flar-dan tapland1g1n1 soyliyememekteyiz. Ancak bu miktar Ayse Sultan'a ait vak1flar1n taplam Cizye geliridir. 1·
Vakfa iade edilen Cizye gelirlerinin hangi tarihten itibaren
3500 gurus aldugu tesbit edilememekle beraber ~esikalarda gecen 11
• • • • • •
ber-mutad-1 kadim Uzre al1nan ...• 11
ibaresinden bu miktar1n uzun bir sUre degismemis aldu9unu anl1yaruz. 2
b ) f'.lUKATAAT GEL!RLERt
Ayr1 ayr1 tesbit edebildigimiz koyler ve ait alan gelirleri asag1da gosterilmistir.
Selanik Sancag1na tabi Karaferye kazas1n1n vak1f kayd1:Nahiye-i Karaferye der Liva-i Selanik. 3
An mUlk-i sultan aldur ki Karaferye kazas1nda vak1 alan Kariye-i Bod rum ve Kuban a ) ve Tak kasn ( ) ve ~1inlak (
ve tsfenc ) ve Kircal ( ) Anyes i ( )
ve AI)IMakasn ve Leciste ) ve Kaysuhur
ve Sil i ve 0-- Oskatna ( ) nam kariyeleri seidetU'l-muhasenat ve Sehide tU'l mumat merhum ve magfurunleh Sultan SUleyman Han tabe seraha Hazretleri SeyidetU'l-muhadarat ekliletU'l~muhassenat ta'cul-ali ve S-sa'adat
I. 8.A.C.E ..
Na.2851 ve 10170 s.Ca.l204 tarihli arzuhal 2. B.A.C.E. Na.285l.ve T.S.N.A.D.744/2
-41-HihrUmah Sultan damet ismetUha hazretlerine cem ... hudut ve S1n1rlar1yla ve tevabi 1
i ve levah1k1yla ve bil~l ve cibali ve enhar ve escariyle ve harac ve yave-harac ile bey~u·l-mal ve mal-1 gaibile ve mal-1 makfudu ve yavesi ve kackunu ve resm-i cUrm-i cinayat1 ve rUsum-i ganem ve gallat1 ve
t ,.
bad-1 havas1 ve tayyarat1 ve baki. mUteveccihat1 ve mUteall ika11ly1a ve 1-hasl 1 kafe-i mahsulat-1 ser•iyye ve ammeiaidat-1 orfiyesiy1e memma-zikir ve1em-yUzker serbest mefruzu•1-ka1em maktu•u•l-kldem min-kU11 1
il-vucuh temlik edUp dilerse sata ve isterse bag1slaya murad iderse vakf ede ol babta evlad-1 emcad-1 ali-nejad1nd~·ve vUzera ve Umeradan ve erkan-1
ayan1ndan mutasarr1f1n-1 emva1 ve mUbasirin-a1
malden ve gayriden hie fert kainen men-kan ve keyfe mekan bi-vech-i mine•l -vUcuh mani ve
d~fi olmaya tebd1l ve tagyir k1lmaya ve her kim tebd11 ve tagylr ederse indallahu mU1UkU1
l vudud idad-i mUcrimin ve zUmre-iasiminden ola deyU mUlk-name ve .s1n1rname-i serifleri ihsan eyledik1erinden gayri sa•adetlU padi-sah1mlz ea•za1lahu ensarahu hazret1eri dahi uslub-1 mezbur Uzre mukarrer tutup mukarrername-i serifleri erzani ve mezkur kariye ahalisinden
kUrekci ve azab yaz1lmaktan ve yeniceri oglan1 vermekten ve sancaktan ve ulaktan ve celebten ve UstUbU .(?) vermekterr vesair avar1z-1 divaniye ve tekalif-i ~rfiyeden rnuaf ve mUsllem olmalar1 ic;:Un dahi ellerinde nisan11 ahkam-1 serif1eri o1magln Defter-i cedid-i Hakani{e dahi kayd olundu.
Bu kazadan ve ona tabi kariye1erden toplanan·y111lk gelir cem•an 80.000 akc;:edi r.
Keza, Se1anik Sancag1na tabi 1
Bilatimine ( ) kazas1 1 n1n koy1erinden Anbilake ( )den toplanan y1l11k vergi m1ktarl 9360 Akc;:edir. Bu vergi1er soJle s1ra1anmaktad1r.
Kariye-i Anbilake ni.ilk-i Hazret-i t·1ihrUmah Sultan tabi •-; Bilatimine
Neferan 200 adet, bive 22 adet toplam 22 adet. Ha s1 1 at tspenc Resm~-i otluk ~ll nta 10 Keyl Sa • i r 5 Keyl Osr-i pembe 16 ( ? ) tJsr-i bagce
Bagat-1 donUm 33 resim Adet-i destebani-i bagat ma•dane-i davar
resm-i aqnam
q
(
...
)Resm-i arus
Resm-i yaylak-1 Hasanbaba
6432 1000 268 70 4.8 618 420 54 150 220 90 3
-43-l
Keza Selanik Sancag1na tabi' Avrathisarl kazas1na bagl1 K1lkl$ ) kariyes in de 16 adet rnUslUrnan 125 adet zirnrniyan 141 neferan Hasi1at Cift 9 adet 1srenc; 236 hane
Ken dUm 100 keyl
Niyabet ve resm-iarus rna'
198 akc;e 5900 akc;e 2500 akc;e
destebani ve tapuy-1 zernin (54 akc;eden)7074 akc;e 14662 akc;e
Keza BBgUrtlenci narn-i diger Altuncu tabi'i Avrat hisar1 Cift1ik 12 adet lias 11 at Cift 5 adet Y(irUkan 49 hane lspenc; 133 hane tl ~ r-i ga 11 at ve hububat
tJiyabet ve resrn-1 arus rna' destibanl ve tapuy-1 zernin
Yekun 13662 Fark 4270 110 akc;e 294 akc;e 3325 akc;e 5363 akc;e 3000 akc;e 9392
T1rhala Sancag1 1
na bagl1 Yenisehir kazas1 ve buna tabi 1kariyeler"'
"
-in y1ll1k has1lat1
.
.
Bakrac Tatan Top lam
Neferan 23 adet ) adet 32 26
Bive 3 Z1mm1• aC!et 4 36
26 36 62
Has1lat :
Resm-i cift 346 Akce
H1nta 46 Keyl 1196 akce
Sa 1
i r 21 Keyl 294 akce
Tapuy-1 zemin ve destebani 30 akce
)086 Yekun ma1
gayri 3760 akcedir.
~oca !lyas Deresi nam-1 diger Hac1 Koca Basan Neferan 4 adet
Has1lat
Resm-i cift 48 akce
~hnta · 10 Keyl 260 akce
Sa 1 ir 3 keyl 42 350 yekun rna 1 gayn 364 akcedi r. · H1z1r Obas1 yekun 3335 akcedir.
Hac1 Sofu : Neferan 16 adet Z1mm1 2 adet Has1lat Resm-i cift H1nta Sa 1 ir Tapuy-1 zem1n Koca Basan has11at1: ~11 nta Sa 1 ir Burcak
Osr-1 Koca 13asan Has1lat 111 nta sa 1 i r yulaf -45-yekun 46 keyl 38 keyl 12 keyl 4 keyl 3 keyl Yekun rna 1 gayri 12 keyl 5 keyl 4 keyl 192 akce 1196 akce 490 akc;e 51 akc;e akc;edir. 312 akce 56 akc;e 27 akc;e 312 akce 70 akce 27 akce yekun rna• gayri 4192 akcedir.
Hac1 Mustafa Obas1 : Neferan 10 adet Z1mm1 3 adet
Has1lat1, rem-i cift ve h1nta ve sa'ir ve resm-i tapu-1 zemin vedesteban1 yekun rna' gayri 1834 akce ma'tekmi1-i sab1ka 3000 akcedir.
Resm-i cift ve ~Ucerred h1nta
sa' ir
48 key1 15 tapuy-1 zemin ve desteban1
H1z1r Obas1
.
.
Neferan 16 adet Z1mm1 3 adet Has11at Resm-i cift h1nta 110 keyl sa~-ir 35 key1 tapuy-1 zemin osr-i bostanyekun ma'gayri 4344 akcedir1
l . tcmal defterinde 3724 akcesi ifraz edi1mistir.
132 akce 1248 akce 210 akce 50 akce 180 akce 2860 akce 490 akce 200 akce 21 akce
Yukaradaki yekun mufassa1 defterdeki kay1tt1r.
Bu iki kariyede timar sahiblerinin a1d1klar1 vergi1er de
