Farklı Örtü Materyallerinin Hernandina Klemantin Mandarini Fidanlarının Bitki
Gelişimi, Klorofil İçeriği ve Klorofil Işıma Verimi Üzerine Etkileri
Meral İNCESU* Bilge YILMAZ Turgut YEŞİLOĞLU Berken ÇİMEN Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, 01330, Adana
*Sorumlu yazar Geliş Tarihi: 20.11.2013
e-mail: mincesu@cu.edu.tr Kabul Tarihi: 15.12.2013
Özet
Turunçgiller tropik, semitropik ve subtropik iklimlerde yetiştiriciliği yapılan bir meyve grubudur. Turunçgil yetiştiriciliğinin yapıldığı bu bölgelerde görülen yüksek sıcaklıklar bitki gelişimini ve fotosentezi olumsuz yönde etkilemektedir. Turunçgil fidanlıklarında bitkileri yüksek sıcaklık ve ışığın yarattığı olumsuz etkiden korumak amacıyla gölgeleme materyalleri kullanılmaktadır. Özellikle son dönemlerde geliştirilen ışık seçici renkli gölgeleme materyalleri solar radyasyonu ve sıcaklığı azaltmakta, böylece bitki gelişimi ve büyümesini teşvik etmektedir.
Bu çalışmada 1 yaşlı Hernandina klemantin mandarini fidanlarının %50 gölgeleme özellikli renkli Aluminet; %20 gölgeleme özellikli kırmızı renkli Red leno; %13 gölgeleme özellikli beyaz renkli Clear combined shade net ve %75 siyah renkli gölgeleme özellikli netlerde gösterdikleri yaprak sayısı, bitki gövde çapı, bitki anaç çapı, SPAD ve PS II aktiviteleri değerlendirilmiştir.
Çalışma sonucunda yaprak sayısında en yüksek artış %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 Aluminet uygulamalarından elde edilirken, kontrol bitkilerinde en düşük artışın gerçekleştiği tespit edilmiştir. Anaç çapı ve kalem çapında en yüksek artış %75 siyah renkli ve %50 Aluminet uygulamalarında saptanmış, diğer uygulamalar birbirine yakın sonuçlar vermiştir. En yüksek PSII aktivitesi ve en yüksek klorofil içeriği %75 gölgeme özelliğindeki siyah renkli gölgeleme ağı altındaki bitkilerde tespit edilmiştir. Kontrol grubu bitkileri en düşük klorofil içeriğine sahip olmuştur.
Anahtar kelimeler: Turunçgil fidanı, örtü materyali, bitki gelişimi, klorofil ışıma verimi
Effects of Nursery Shading on Plant Growth, Chlorophyll Content and PSII in Hernandina
Clementine Mandarin Seedlings
Abstract
Citrus is grown tropic, semitropic and subtropic climate conditions. In these regions high temperature led to reductions of the plant growth and photosynthesis. In citrus nursery, seedlings are frequently shaded to avoid heat damage. More recently, photo-selective shade materials designed specifically for manupulating plant development and growth has decrease solar radiation and temperature.
In this work, we examined the effect of different colors and shade intensities (50% aluminet, 20% Red Leno, 13% Clear combined and 75% black shade net) on one years old Hernandina Clementine seedlings growth. Leaf number, plant scion diameter, plant rootstock diameter, SPAD and PSII parameters were investigated.
At the end of the experiment, leaf number was found higher in 75% and 50% shade net treatments. In control plants leaf number was the least among the treatments. Scion and rootstock diameter were induced in 75% and 50% shade net treatments and the other treatments were found to be similar. PSII and chlophyll content was found to be highest in 75% shade treatment. The lowest chlophyll content was obtained from control plants.
Keywords: Citrus seedling, shade material, plant development, PSII
GİRİŞ
Turunçgiller tropik, semitropik ve subtropik iklimlerde yetiştiriciliği yapılan bir meyve grubudur. Yetiştiriciliğini sınırlandıran en önemli etmen düşük sıcaklıklardır (Yeşiloğlu, 2012). Turunçgillerin büyümesi için gerekli olan ideal sıcaklık 22-30 oC’dir. Sıcaklığın 42 oC’ye kadar ulaştığı bölgelerde yüksek sıcaklık turunçgil bitkilerinde fotosentetik aktivitenin azalmasına ve küçük meyve dökümlerine neden olmaktadır
(Raveh ve ark., 2003; Guo ve ark., 2006). Bu denli yüksek sıcaklıklar stomaların kapanmasına, hücre aktivitelerinin ve fotosentetik membranların zarar görmesine neden olmaktadır (Guo ve ark., 2006).
Yüksek sıcaklıklarda CO2 fiksasyonunun azaldığı bir çok araştırıcı tarafından bildirilmiştir (Berry ve Björkman, 1980; Pastenes ve Horton, 1996; Raveh ve ark., 2003; Guo ve ark., 2006). Yüksek sıcaklık stresi bitkilerde fizyolojik ve biyokimyasal işlevlere zarar vermektedir.
Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 7 (1): 42-46, 2014 ISSN: 1308-3945, E-ISSN: 1308-027X, www.nobel.gen.tr
Fotosentez oranındaki düşüşlerin nedeni, kloroplastların yapısal ve fonksiyonel olarak zarar görmeleri ve klorofil birikimindeki azalmalardan kaynaklanmaktadır (Yıldız ve Terzi, 2007). Solar radyasyon düzeyleri yarı nemli bölgelerde fotosentezde fotoinhibisyonlara (photo inhibition) neden olabilir (Raveh ve ark., 2003). Fotoinhibisyon fazla ışık sonucu fotosentezin engellenmesi olup (Türkan, 2008) yüksek ışığa maruz kalmış fotosentetik organizmaların oksijen reaksiyonlarında meydana gelen bir strestir (Adir ve ark., 2003). Bu stres öncelikle PSII’de meydana gelmekte ve PSII reaksiyon merkezinin aşırı uyarılması sonucunda etkisizleşmesi ve zarar görmesi ile sonuçlanmaktadır (Adir ve ark., 2003; Türkan, 2008). PSII kompleksinin yüksek sıcalık ile inaktivasyonu, suyun moleküler oksijene oksidasyonunu katalizleyen manganez kümelerinin yıkımı ile başlamaktadır (Yıldız ve Terzi, 2007). Uzun süre yüksek radyasyona maruz kalmış bitkilerde klorofil degragasyonları ve fotosentez azalmaları bu nedenlerden dolayı görülür. Ancak yaprak yüzey sıcaklığını düşürecek önlemlerle net CO2 asimilasyon oranı optimum sıcaklıktaki düzeye yaklaştırılabilir (Raveh ve ark., 2003).
Işık seçici (Photo-selective) renkli gölgeleme materyalleri solar radyasyonu ve sıcaklığı azaltmaktadır (Zoran ve ark., 2012; Lobos ve ark., 2013). Işık seçici ağlar maviyemiş, kivi, orkide ve şeftalide büyüme; Aspidistra elatior, Philodendron spp ve Pittosporum spp de vejetatif kalite; kivi, orkide ve şeftalide çiçeklenme; elma, mavi yemiş, üzüm, kivi, şeftali, armut ve biberde meyve verim ve kalitesini etkileyebildiği için kullanılmaktadır (Stamps, 2009). Işık seçici ağlar bitki tarafından alınan ışığın spektral kalitesini ve miktarını etkileyebilecek özellik taşımaktadır (Justen ve ark., 2012). Son dönemlerde renkli gölgeleme malzemeleri bitki gelişimi ve büyümesinin teşviki için uygun hale gelecek şekilde dizayn edilmiştir. Bu ağlar seralarda olduğu kadar dış ortamda da kullanılabilirler. Bu materyaller kuş, dolu, böcek ve yüksek radyasyon gibi zararlanmalara karşı fiziksel koruma yapmakta; nem, gölgeleme, sıcaklık gibi çevresel faktörlerde modifikasyonlar sağlamakta, ayrıca yayılan ışığın oransal etki düzeyini değiştirerek ışığın kalitesini de etkilemektedir (Justen ve ark., 2012; Zoran ve ark., 2012). Işık seçici renkli gölgeleme materyalleri ile ilgili birçok çalışma sebzelerde (Rylski ve Spigelman, 1986; Lopez ve ark., 2007; Zoran ve ark., 2012) ve bazı meyve türlerinde (Shakak ve ark., 2004; Ersoy ve
Demirsoy, 2006; Li ve Syvertsen, 2006; Jakopic ve ark., 2007;Basile ve ark., 2008; Stamps, 2008; Lobos ve ark., 2013) yürütülmüştür.
Ülkemizin de içerisinde bulunduğu Akdeniz havzasında yüksek sıcaklık ve ışık stresi bahar aylarının ortasından Yaz sonuna kadar özellikle fidan aşamasındaki bitkilerde büyük problemler yaratmaktadır. Turunçgil fidanlarında da yüksek sıcaklık ve ışık, yaprak yanıklıklarına ve büyümede yavaşlamalara neden olmaktadır. Birçok fidan üreticisi Yaz dönemlerinde farklı gölgeleme materyalleri kullanarak fidanları yüksek sıcaklık ve ışık stresinden korumaya çalışmaktadır. Bu çalışmada fidan üreticilerinin yaygın olarak kullandığı gölgeleme materyali yanında, farklı renk ve geçirgenlikteki ışık seçici örtü materyallerinin bitki gelişimi ve fotosentetik aktivitelerinin karşılaştırılması yapılmıştır. Bu çalışmadan elde edilecek sonuçlarla üreticilere gölgeleme materyaline alternatif olabilecek şekilde hem gölgeleme hem de bitki gelişimine olumlu yönde katkı sağlayabilecek materyal seçilmesi amaçlanmıştır. Çalışmada yerli turunç üzerine aşılı 2 yaşlı Hernandina klemantin mandarini fidanlarında 4 farklı gölgeleme materyalinin büyüme, klorofil ve PSII etkinliği üzerine olan etkileri incelenmiştir.
MATERYAL VE METOT
Yerli turunç üzerine aşılı 2 yaşlı Hernandina klemantin fidanları kullanılmıştır. Hernandina aşı gözleri Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Döner Sermaye Araştırma ve Uygulama Çiftliğinde bulunan Tuzcu turunçgiller koleksiyonundan temin edilmiştir. Gölgeme materyalleri olarak %50 gölgeleme özellikli gri renkli Aluminet; %20 gölgeleme özellikli kırmızı renkli Red leno; %13 gölgeleme özellikli beyaz renkli Clear combined shade net ve %75 gölgeleme özellikli siyah renkli gölgeleme perdesi kullanılmıştır. Kontrol bitkilerinde ise herhangi bir gölgeme etkisi oluşturulmamıştır. Çalışma Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümüne ait turunçgil araştırma alanında yürütülmüştür.
Deneme 20 Haziran - 17 Ekim 2012 tarihleri arasında olmak üzere toplam 120 gün boyunca yürütülmüştür. Bitkiler 4 lt hacimli saksılarda yetiştirilmişlerdir. Yetiştirme ortamı olarak 1:1 toprak: torf kullanılmıştır. Hastalık ve zararlılarla mücadelede optimum bakım koşulları uygulanmıştır. Deneme boyunca herhangi bir gübreleme uygulaması gerçekleştirilmemiştir.
Deneme başında ve sonunda bitkilerde anaç çapı aşı çizgisinin 10 cm altından ve kalem çapı aşı çizgisinin 10 cm üzerinden ölçülerek büyüme farkı hesaplanmıştır. Ayrıca yaprak sayısı deneme başında ve sonunda olmak üzere sayılmıştır. Deneme sonunda klorofil miktarı ve PS II aktiviteleri belirlenmiştir. Yaprak klorofili miktarı (μmol m-2
) SPAD-502 metre (Minolta, Osaka, Japonya) ile belirlenmiştir. SPAD okumaları gelişmesini tamamlamış genç yapraklarda yapılmıştır.
Fotosistem II (PSII) ölçümleri, quantum verimi (QY = Fm'/Fv'), FluorpenTM (Qubit Systems Ltd, Canada) ile belirlenmiştir. Her bitkide gelişmesini tamamlamış en genç 2 yaprakta ölçüm yapılmıştır. Ayrıca PAR ve yaprak sıcaklığı değerleri belirlenmiştir. Deneme tesadüf blokları deneme desenine göre her uygulamada 7 tekerrür olacak şekilde düzenlenmiştir. Denemeye ait veriler SAS istatistiksel paket programında değerlendirilmiştir.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Büyüme parametreleriYaprak sayısı, bitki anaç çapı ve kalem çapı parametreleri incelenmiştir. Yaprak sayısı bakımından uygulamalar arasındaki farklılık istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Yaprak sayısında en yüksek artış %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 renkli aluminet uygulamalarından elde edilirken, kontrol bitkilerinde en düşük artışın gerçekleştiği tespit edilmiştir (Tablo 1).
Anaç çapı ve kalem çapında uygulamalar arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Anaç çapında en yüksek artış %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 renkli aluminet uygulamalarında saptanmış, diğer uygulamalar birbirine yakın sonuçlar vermiştir. Anaç çapıyla benzer şekilde kalem çapında da en yüksek artış %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 renkli aluminet uygulamalarında belirlenmiş diğer uygulamalardaki kalem çapı artışı birbirine yakın sonuçlar vermiştir (Tablo 1).
Bugüne kadar yapılan bir çok çalışmada kullanılan örtü sistemlerinin bitki ağırlığında artışlar meydana getirdiği bildirilmiştir. Raveh ve ark. (2003), meyve vermeyen genç turunçgil ağaçlarının Yaz sıcaklıklarının yüksek olduğu bölgelerde gölgeleme etkisinin toplam biomass ağırlığını arttırdığı bildirmişlerdir. İki yaşlı Murcott ağaçları %30 ve %60 oranında gölgeleme etkisinde kontrole göre daha yüksek miktarda
yaprak sayısına ve kuru ağırlığa sahip olarak bulunmuşlardır. Araştırıcılar bunun temel nedeninin yansıtıcı örtü sistemlerinin direkt solar radyasyonu azaltması olarak açıklamışlardır. Stamps (2009), mavi yemiş bitkisinde geçirgenlikleri %35 ve %50 olan siyah, gri, kırmızı ve beyaz ağların büyüme üzerine etkisi incelemiştir. Araştırmada PAR değerinin siyah ağ uygulamasında kontrole göre %47-54 oranında düştüğü, diğer örtü materyallerinin ise bu kadar başarılı bulunmadığı saptanmıştır. Bu örtü altındaki bitkilerde boğum arası uzunluğu, yaprak ve sürgün uzunluğu ile yaprak genişliğinin kontrol bitkilerine göre artış gösterdiği belirlenmiştir. Gri, kırmızı ve beyaz ağlar ise PAR değerini %29-41 arasında değişen oranda azaltmışlardır. Ancak bu netler boğum arası uzunluğuna etkide bulunmamış, sürgün uzunluğuna ise çok az etkide bulunmuştur. Li ve Syvertson (2006) ise Kleopatra mandarini çöğürleri ile Kleopatra mandarini ve Carrizo sitranjı anaçları üzerine aşılı Valencia portakalında %50 gölgeleme özellikli mavi, siyah, gümüş, gri ve kırmızı rengin etkisini incelemişlerdir. Bu örtü materyallerinin PAR değerini ortalama %45 oranında azaldığını bildirmişlerdir. Araştırıcılar Kleopatra mandarini çöğürlerinde sürgün büyümesi, sürgün/kök oranı, toplam kuru ağırlığın tüm uygulamalarda kontrole göre yüksek bulunduğunu; bu örtü materyallerinden gümüş renkli ağ altında yetiştirilenlerde bu parametrelerin en yüksek olduğunu saptamışlardır. Garcia-Sanchez ve ark. (2006), Kleopatra mandarini ve Carrizo sitranjı çöğürlerinin %50 aluminet örtüsü altında kontrol bitkilerine göre kuru yaprak ağırlığı, kuru kök ağırlığı, toplam kuru ağırlık bakımından daha yüksek bulduklarını bildirmişlerdir.
Klorofil ve Klorofil Işıma Verimliliği
Farklı özelliklere sahip gölgeme materyalleri Hernandina fidanlarının klorofil içeriğini istatistiksel olarak önemli düzeyde etkilemiştir. En yüksek klorofil içeriği %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 renkli aluminet uygulamalarında tespit edilmiştir. Red leno ve Clear örtü materyalleri aynı grupta yer almışlar ve birbirlerine benzer miktarda klorofil içeriğine sahip olarak bulunmuşlardır. En düşük klorofil içeriği ise kontrol grubu bitkilerde saptanmıştır (Tablo 1). Sıcaklık stresindeki bitkilerde klorofil degragasyonları görülebilmektedir (Yıldız ve Terzi, 2007). Garcia-Sanchez ve ark. (2006), Kleopatra mandarini ve Carrizo sitranjı
anaçlarında %50 geçirgen alumni örtü materyalinde toplam klorofil miktarının kontrol bitkilerine göre daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Li ve Syvertsen (2006), Kleopatra mandarini anacı ile Kleopatra mandarini ve Carrizo anaçları üzerine aşılı Valencia portakalında %50 geçirgenliğe sahip mavi, siyah, gümüş, gri ve kırmızı renkli örtü materyallerini değerlendirdikleri çalışmalarında en yüksek toplam klorofil içeriğini mavi renkte, en düşük ise kırmızı renkte saptadıklarını bildirmişlerdir. Yürütülen bu çalışmada ise en yüksek klorofil içeriği %75 siyah renkli gölgeleme ağı ve %50 özellikteki Aluminet örtü materyallerinden elde edilmiştir. %13 beyaz renkli Clear ve %20 kırmızı renkli Red leno örtüleri kontrolden yüksek ancak, diğer uygulamalardan daha düşük klorofil içeriğine sahip olarak belirlenmişlerdir.
Farklı özelliklere sahip gölgeme materyallerinde PAR değerleri arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Denemede en yüksek PAR değeri kontrol uygulamasında tespit edilmiş, bunu beyaz renkli Clear combined uygulaması izlemiştir. En düşük PAR değeri ise %75 siyah renkli gölgeleme uygulamasında saptanmıştır (Tablo 1). Garcia-Sanchez ve ark. (2006), Carrizo ve Kleopatra mandarini çöğürlerinde yürüttükleri çalışmalarında %50 özellikli aluminet uygulamasının PAR değerini kontrol bitkilerine göre yaklaşık 2.5 kat azalttığını bildirmişlerdir.
Hernandina fidanlarının farklı geçirgen ve renklerdeki örtü materyallerinde gösterdikleri PSII aktiviteleri istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur. En yüksek PSII aktivitesi %75 siyah renkli gölgeme özelliğindeki uygulamada tespit edilmiştir. Bunu %50 renkli
aluminet uygulaması izlemiş, en düşük aktivitenin ise kontrol grubu bitkilerde meydana geldiği saptanmıştır (Tablo 1). Yüksek sıcaklık ve ışık stresinde fotosentezde azalmalar meydana geldiği özellikle PSII aktivitesinin ışık stresinden çok fazla etkilendiği bildirilmiştir (Raveh ve ark., 2003; Guo ve ark., 2006; Yıldız ve Terzi, 2007).
Farklı özelliklere sahip gölgeme materyallerinde yaprak sıcaklığı değerleri arasındaki farklılık istatistiksel olarak %1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Yaprak sıcaklığı en yüksek kontrol en düşük ise %75 siyah renkli gölgeleme uygulamasında saptanmıştır (Tablo 1). Garcia-Sanchez ve ark., 2006., Kleopatra mandarini çöğürlerinde kontrol bitkilerinde yaprak sıcaklığı 37 oC, aluminet uygulamasında ise 34. 4 oC olarak saptanırken; aynı denemede Carrizo sitranjının kontrol ve uygulama bitkilerinde bu değer sırasıyla 37.8 o
C ve 34.2 oC olarak belirlemişlerdir. Araştırıcılar %50 özellikli aluminet uygulamasının yaprak sıcaklığını ortalama 3-4 oC azalttığını bildirmişlerdir.
SONUÇ
Turunçgil üretiminde önemli bir paya sahip Adana’da turunçgil fidanı yetiştiriciliği yaygın şekilde yapılmaktadır. Özellikle Yaz aylarında yaşanan yüksek sıcaklıklar fidan yetiştiriciliğinde olumsuzluklar yaşanmasına neden olmaktadır. Yapılan bu çalışma ile turunçgil fidanı yetiştiriciliğinde %75 siyah renkli gölgeleme ve %50 renkli aluminet gölgeleme materyallerinin bitkilerin büyüme, fotosentez ve klorofil içeriği üzerine olumlu etkileri olduğu saptanmıştır.
Tablo 1. Çalışmada farklı gölgeleme materyalleri altnda yetiştirilen Hernandina mandarinine ait incelenen
parametreler
Uygulama Anaç çapı (mm)
Kalem Çapı (mm)
Yaprak
sayısı (adet) PSII
SPAD (μmol m-2 ) PAR Yaprak Sıcaklığı (oC) Aluminet 1.42 a 1.72 a 91.43 a 0.65 ab 51.49 a 1080.33 d 30.50 bc Clear 0.56 b 0.51 b 67.00 b 0.59 bc 44.14 ab 1288.17 b 31.50 b Red 0.54 b 0.44 b 66.43 b 0.57 bc 43.17 ab 1178.00 c 31.00 b %75 1.50 a 1.82 a 95.71 a 0.73 a 54.60 a 765.50 e 29.50 c Kontrol 0.53 b 0.50 b 57.14 b 0.54 c 31.12 b 1424.67 a 32.83 a Prob>f <.0001 <.0001 <.0001 <.0001 0.0003 <.0001 <.0001 D%5 0.1433 0.1459 19.281 0.0907 13.675 55.634 1.3075
Aluminet: %50 gölgeleme özellikli gri renkli Aluminet, Clear: %13 gölgeleme özellikli beyaz renkli Clear combined shade net, Red: %20 gölgeleme özellikli kırmızı renkli Red leno, %75: %75 gölgeleme özellikli siyah renkli
KAYNAKLAR
Adir N, Zer H, Shochat S, Ohad I (2003). Photoinhibition: a historical perspective. Photosynth. Res. 76: 343-370.
Basile B, Romano R, Giaccone M, Barlotti E, Colonna V, Cirillo C, Shahak Y, Forlani M (2008). Use of photo-selective nets for hail protection of kiwifruit vines in southern Italy. Acta Hort. 770:185–192.
Berry JA, Bjorkman O (1980). Photosynthetic response and adaptation to temperature in higher plants. Annual Review of Plant Physiology and Plant Molecular Biology 31: 491-543.
Ersoy B, Demirsoy H (2006). Effect of shading on seasonal variation of some macro-nutrients in ‘Camarosa’ strawberry. Asian Journal of Chemistry 18(3): 2329-2340.
Garcia-Sanchez F; Syvertsen JP; Martinez V, Melgar JC (2006). Salinity tolerance of 'Valencia' orange trees on rootstocks with contrasting salt tolerance is not improved by moderate shade. Journal Of Experimental Botany. 57(14): 3697-3706.
Guo YP, Zhou HF, Zhang LC (2006). Photosynthetic characteristics and protective mechanisms against photo-oxidation during high temperature stress in two citrus species. Scientia Hort. 108:260–267.
Jakopic J, Veberic R, Stampar F (2007) The effect of reflective foil and hail nets on the lighting, color and anthocyanins of ‘Fuji’ apple. Sci. Hort. 115:40–46.
Justen VL, Fritz VA, Cohen JD (2012). Seasonal variation in glucosinolate accumulation in turnips grown under photoselective nettings. Horticulture Environment And Biotechnology 53(2):108-115.
Li KT, Syvertsen J (2006). Young tree growth and leaf function of citrus seedlings under colored shade netting. HorstScience 41(4):1022.
Lobos GA, Retamales JB, Hancocb JF, Flore JA, Romero-Bravo S, del Pozo A (2013).
Productivity and fruit quality of Vaccinium corymbosum cv. Elliott under photo-selective shading nets. Scientia Horticulturae. 153:143-149.
López D, Carazo N, Rodrigo MC, Garcia J (2007). Coloured shade nets effects on tomato crops quality. Acta Horticulturae. 747: 121-124. Pastenes C, Horton P (1996). Effect of high temperature on photosynthesis in beans. 1. Oxygen evolution and chlorophyll fluorescence. Plant Physiology 112: 1245–1251.
Raveh E, Cohen S, Raz T, Yakir D, Grava A, Goldschmidt EE (2003). Increased growth of young citrus trees under reduced radiation load in a semi-arid climate. J Exp Bot. 54(381):365-73. Rylski, I, Spigelman M (1986). Use of shading to control the time of harvest of red-ripe pepper fruits during the winter season in a high-radiation desert climate. Scientia Horticulturae. 29(1-2): 37–45.
Shahak Y, Gussakovsky EE, Gal E, Ganelevin R (2004). Colour Nets: Crop protection and light-quality manipulation in one technology. Acta Horticulturae. 659: 143-151.
Stamps RH (2008). Differential effects of colored shade nets on three cut foliage crops. Acta Hort. 770:169–176.
Stamps RH (2009). Use of colored shade netting in horticulture. HortScience 44:239–241. Yeşiloğlu T (2012) Turunçgil Ders Notları. Yayımlanmamış.
Türkan, İsmail (2008). Bitki Fiyolojisi ( Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger). Palme yayıncılık. 690 sayfa.
Yıldız M, Terzi H (2007). Bitkilerin yüksek sıcaklık stresine toleransının hücre canlılığı ve fotosentetik pigmentasyon testleri ile belirlenmesi.ErciyesUFBE Der23(1-2):47-60. Zoran S, Ilic-Lidija M (2012). The Influence of Photo-selective Shade Nets on Quality of Tomatoes Grown Under Plastic Tunnels and Field Conditions. Scientia Horticulturea. 139: 90-95.
