Yeni Camiin sonsuz kıymeti
Tesadüfün cilvesine bakınız, geçen hafta 28 ağustos cuma günü çıkan «Minarelerimize
dair» yazıda «kaide, gövde, şerefe, petek ve
külâh» diye beş kısımdan mürekkeb minareleri mizin her kısmı anlatılırken, şerefe bahsinde
«Yerle gök arasında Türk şerefesinden daha güzel bir şey yoktur.» demiştik. O yazıdan bir
iki gün sonra gazetede Yenicami minarelerinin inhiraf göstermeleri dolayısile yıkılıp yeniden yapılacağı haberini okuyunca yüreğim oynadı. Şerefeler ki son kemalini Yenicami minarelerin de bulmuştu, o minarelerin tehlikeye düşmesi, klasik Türk mimarlığındaki son sanat asaletinin canevinden vurulması demekti.
Bereket versin 1 eylül salı günü Evkaf Başmüdürünün beyanatı endişemizi bir de rece yatıştırdı. Her ne kadar minarelerden bir tanesinde, yani kara tarafına düşen minare de «şakulden inhirafı mevcudsa da, mühim olan
mesele o değilmiş» yalnız minarenin iki
şerefe-İstanbul — Yeni Cami
La mosquee de Yeni Djami â İstanbul
sile külâhmda «taş kırılmalarile oyulmalar mev- cud» olup bunlar da «bugün için âni bir tehlike göstermemekle beraber, tedbirli davranmak için bu kısım iskele içine ahnmış.»
* ★ *
«Şakulden inhiraf» ın öyle korkulacak bir şey olmadığının en canlı misali Pizadaki dünya ca meşhur «îğri kule» dir. Evvelki yıl İtalya se yahati intihalarını yazarken 24 aralık 1951 de
«Iğri kuleli belde» başhğile çıkan yazıdan bir kaç satır alıyorum: «1174 te mimar Bonanno bu kuleye başlayıp da üçüncü kata kadar çıkınca bir de bakılır ki yapıda bir iğrilme peydahlan- mıştır. Uç kat 120 basamaklık bir merdiven yük sekliği demek. Yık, yapılana yazık; yap, tehlike var. Yapılan kısım bir buçuk asır olduğu gibi ka lır. Bu kadar zaman sapsağlam kaldığı görülün ce kulenin ikmaline başlanıp 1350 de bitirildi. En üst katın alttaki kaideye nazaran yaptığı inhiraf azbuz değil: 4 metre, 26 santim. Yani şöyle böyle üç adam boyunda bir iğrilik. Öyley ken devrilmeyişi binadaki sıklet mihverinin kai de dışına çıkmayışındanmış.» O kule öyle durur da, göklere sülün gibi yükselen bizim Yenicami minaresi neye durmaz?
* ★ ★
Yenicamiden daha büyük camilerimiz var; minareleri daha çok ve daha uzundurlar, öyley ken «Yenicamiin sonsuz kıymeti» nereden geli yor? Selçuklular camilerde en çok iki minare kullandılar ve minarelerde de en çok iki şerefe, îlk defa Edirnedeki «Üçşerefeli» camiinde, ismi ni bilemediğimiz meçhul ve büyük Türk mimarı
6 TÜ R K İYE TURÎNG ve OTOMOBİL KURUMU
İstanbul — Yeni Camiden Galata köprüsünün görünürü İstanbul — Le pont de Galata vu du minaret de Yeni
Djaml
dünya minare sisteminde adeta ihtilâle benzer bir yenilik yarattı. Hiç de büyük olmiyan cami ine bir kere dört tane minare dikmişti. Sonra bu dört minarenin dördüne de ayrı ayrı birer hüvi yet verdi. Minarelerin biri üç şerefeli, diğeri iki, üçüncü minare oluk gövdeli, dördüncüsü bur- mah minare.
Diğer bir yenilik birinci minareyi yeryüzün de ilk defa olarak üç şerefeli yaptı ve dördüncü yenilik bu üç şerefeye ayn ayrı üç merdivenle çıkılıyordu. Beşinci bir rekor, 4 metre 8 santim kutrundaki bu minareye bir de yarım metre ka lınlığında kırmızı porfir karışık bir taş kapla ması eklediği için minarenin kalınlık kutru 5 metre 8 santimi bulmuştu. Hâlâ üstüvanî göv deli dünya minarelerinin kahnlık rekoru onda- dır. En son ve en mühim yenilik: Bu üç şerefeli minare aynı zamanda külâha kadar 67 metre 62 santim, külâhla beraber 76 metre; böylece dünyanın en uzun minaresi olmasıydı. O bu dün ya rekorunu 127 yıl muhafaza etti.
* ★ ★
O meçhul Türk sanatkârının elinden o dünya rekorunu ancak Koca Mimar Sinan Edimedeki
Selimiyenin minarelerde aldı. Selimiye minare lerinin uzunlukları külâha kadar 70 metre 89 santim, külâhla beraber 80 i aşkındır. Dördü de üçer şerefeli olan bu minarelerin kalınlıkları 3 metre 80 santim olmasma rağmen, onlardan ikisinin üç şerefelerine ayn ayrı merdivenler kurdu. Yani üç şerefeliyi hem boyca, hem onun üç merdiven sistemini iki minareye de tatbikle iki defa geçmiş oluyor. Fakat bütün bunlara rağmen takaddüm şerefi tabiatile Üçşerefeli- nin mimarındadır.
Yalnız Üçşerefelideki çeşidli minareler siste mi Türk zevkine uygun düşmemiş olacak ki, on dan sonra bütün klasik camilerimizde minarele rin gövde vahdeti ahengi hâkim oluyor. 1616 da biten Sultan Ahmed camii minare adedini 6 ya çıkarmakla ve bu minarelere 16 tane şerefe kondurmakla kurduğu ikizli dünya rekorunu üç buçuk asırdır muhafaza edip duruyor. Fatih, Beyazıd, Sultanselim, Şehzade, Süleymaniye, Se limiye selâtin camilerinden sonra, yedincilik Ye- nicamiin olacaktı. Çünkü ona Sultan Ahmedden 20 yıl önce, 1594 te başlanmıştı. Fakat...
¥ ★ *
Gelinlik çağına girmiş Baffo ismindeki Vene dikli bir gene kız Akdeniz adalarında vah olan babasını ziyarete giderken, bindiği gemi Türk korsanlarının eline geçtiği için, İkinci Selimin Manisada vali bulunan oğlu şehzade Muradın sa rayına gönderildi. Adına Safiye denilmişti. Pa dişah Üçüncü Murada ilk oğlu şehzade Mehmedi doğurunca ünvanı derhal Haseki Safiye Sultan, Üçüncü Mehmed Padişah olunca da ünvam Val- de Sultan, sıfatları da «saltanatın beşiği»,
«hi-lstanhul — Yeni Camide Hiinkâr mahfeli Istanbul — Partie réservée aux Sultans à la mosquée de
E Y L Ü L 1953 7
lâfet incisinin sedefi» dir. Zayıf ruhlu oğlunu avucunun içine aldığı için, imparatorluğa o hük mediyor. Sadaretten şeyhülislâmlığa kadar en yüksek mevkilere istediğini getirip istediğini atan o; Venedikli Baffo servet ve rüşvete de düşkün. Hadım Haşan Paşa her hafta yağlı rüş vetler peşkeş çektiği için onu sadrıazam yaptır dığı gibi sadnazam, başkalarından aldığı rüşvet leri Valde Sultana verdiğine dair boşboğazlık yaptığından dolayı da, onu zindana attırıp idam ettirmişti.
İşte bu Safiye Sultan günahlarının kefareti ve halk arasındaki hoşnudsuzluğun devası olsun diye 9 nisan 1598 perşembe günü, muhteşem bir debdebeyle Yenicamiin temelatma merasimi ni yaptı. O zaman Emin iskelesi denen Eminönü ile Sirkeci arası hep yahudi mahallesıydi. Cami uğurlu ve sevab tam olsun diye Valde Sultan is timlâk bedellerinin iki misli verilmesini emret tiği halde, Bina Emini olan Kara Mehmed Ağa sekiz ay kimseye para vermediğinden halk bu Yenicamie«Zulmiye» adını takar. Bina Emini az ledilip herkesin hakkı verilince Zulmiye adı unu tuldu. Camiin mimarı Koca Sinanın çırağı Davud Ağa idi. Fakat ertesi yıl 1599 daki vebada ölün ce yerine Su-yolu Nazın Dalgıç Ahmed Çavuş geçti. Cami pencere hizalanna kadar yükseldi ğinden yedi yıl içinde esas gövde bitirilmişti. Fakat 1605 te Valde Sultan ölünce inşaat durdu ve bu hal tam 56 yıl sürdü.
¥
★ *
Venedik dilberi Safiye Üçüncü Mehmedi do ğurduğu için nasıl Haseki Sultan olduysa, onun ölümünden 37 yıl sonra da 1642 de Rus dilberi Turhan-Hatice şehzade Dördüncü Mehmedi do ğurduğundan kocası Deli îbrahimin Haseki-Sul- tam olmuştu. Deli îbrahimin 8 ağustos 1648 de hal’ı üzerine 6 yaşındaki oğlu tahta çıkınca o da Valde-Sultan olur. 10 gün sonra kocası İbrahim idam edildi. Üç sene sonra 2 eylül 1651 de raki- besi Kösem Sultanı boğdurttu. Artık bütün dev leti eline aldıktan on yıl sonra, 22 temmuz 1661 de, kanlı ellerini nurlu bir sevabla yıkamak için, kendi kesesinden, Yenicamii yeniden inşaya baş lattı. Bu ikinci devrede 2 yıl, 6 ay, 17 günlük bir emekle cami bitirilip 8 şubat 1664 cuma günü kendinin de bulunduğu tantanalı bir merasimle cami halka açıldı. Yani kıssanın hissesi Yeni- cami ancak 66 yılda bitmişti.
Aradaki 56 yıllık duraklama çıkarılsa bile Yenicamiin inşası 10 yıl sürmüştür. Süleymaniye bile 7 yılda bittiğine göre bu neye o kadar uzadı? Bir defa önü «leb-i-derya» olsun diye mü him bir deniz parçası dolduruldu. Sonra Yenica- mi yan böğründeki mahfel, mahfeli kuşatan maz gallı sûr, mahfelle camii havadan birleştiren ka vis altındaki çok ustaca yapılma iğri kemerile bu abide dört çeşid mimariyi bir arada toplamış oluyordu. Gene sonra yalnız ön değil, kara cihe tindeki arka cephesinin de çok zengin oluşu. Hele iç ve dış çinileri; hepsinden üstün cihet üçer şerefeli iki minaresinin gerek endam, ge rek şerefeler arasındaki mesafeler balonundan nisbet cihetile ahengin son kemaline ve şerefe lerinin de hem istalâktitlerindeki zenginlik, hem korkuluklardaki dantellik itibarile hüner ve sa natkârlığın son mertebesine varmış olması.
Yenicamie ilk devresinde «Zulmiye» dedikleri zulüm kalkınca isim de kalktı; ikinci devrede «Adliye» ismi verildi. Tutmadı. Her iki devrede de birer valde sultan bulunduğu için «Valde ca mii» demek istediler, sökmedi. Bütün selâtin ca mileri padişah adına anıldıkları halde o üç asır dır hep «Yenicami» adile kaldı. En doğru ad buydu. Çünkü o klasik abidelerimizin en yenisi dir ve kıyamete kadar da eskimiyecek bir yeni dir. O abide yalnız İstanbullunuzun ziyneti, yal nız milletimizin şerefi değil, o insanlığın da övüncüdür. Nasıl bir sanat hârikasının mina- resile oynadığımızı iyi düşünelim. Onun hakkın da karar vermek yalnız Evkaf İdaresinin değil, bütün Türk mimarlığının hakkı olsa gerek.
İsmail Habib SEVÜK
(Cumhuriyet)
İstanbul — Kaariye Camii La mosquée Kaariyé â Istanbul
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
