sn 1
e &I
6
T T
-hoşgeldin elektrik!
--- --- - ...IH 1111 V ^ Ü î W <wmmw**
« l
a
İki büyük adam
19. yüzyılın elektrik teori ve pratiğine çok önemli katkılarda bulunmuş iki büyük bilim aHamı, büyük deneyci İngiliz Michael Fara day (1791-1876) ile elektromegnetik kuramı nın kurucusu Iskoç Jam es Clerk Maxwell (1831-1879)'dir. Oersted, elektrik akımının bir magnetik alan oluşturduğunu göstermişti. Fara day ise mıknatısların elektrik akımı oluşturdu ğunu buldu ve mıknatısların oluşturduğu elekt rik akımına ilişkin yasayı formüle etti: A hm m şiddeti, iletken i birim zam anda kesen kuvvet çiz gilerinin sayısıyla doğru orantılıydı.
Faraday yaşamı boyunca tüm çalışmala rını düzenli bir biçimde defterine not ediyordu. Ölümünden sonra bu notlar 7 cilt halinde yayın lanmıştır. Faraday 1822 yılında defterine şu no tu düşmüştü: "Magnetizmayı elektriğe dönüş
tür!" Faraday’in bu bilimsel keşfi, onun sürekli önemli bir teoremi olan Gauss Teoremini geliştirmiş ol bir akım üretebilen elektrik motorunu bulması ile sonuçlan- | masaydlı modem elektromagnetizma kuramı da geliştirile
niştir- _ I mezdi.
Elektrik devrimi Osmanlı
ülkesine nasıl yansıdı?
Yüzyıl başında Posta ve Telgraf Nezareti binası
Faraday elektriğin yanı sıra kimya alarunda da önemli katkılar yaptı. Elektrokimyanın kurucusu dur ve elektroliz yasasının da kaşi fidir. Ayrıca, elektroliz, anot, katot rribi dünümüzde kullanılan
söz-İstanbul'a
Elektrik devrimi ve Türkiye'de elektrik
Osman Bahadır
E
lektrik kavramının, elektrikle ilgili düşünce, deneyim ve uygulamaların, T a le s ’ten (M.Ö. 625 - 545) günü müze yaklaşık 2600 yıllık bir geçmişi vardır. Bununla birlikte elektrik bilimiyle ilgili çalışmalar bu uzun süre bo yunca adım adım gerçekleşti ve ancak 18. yüzyılın sonların da başlayan bir sıçrama döneminin ardından günümüzdeki düzeyine ulaştı.Elektrik devrimi olarak adlandırabileceğimiz 88 yıl süren bu dönem, Fransız Fizikçi Charles Augustin de
Co-ulomb’un (1736- 1802) kendi adıyla tanınan yasasını ya
yımladığı 1785 ile Iskoç Bilim adamı James Clerk
Max-well in (1831-1879) elektromagnetizma kuramını açıkladığı
Treatise On Electricity And Magnetizma (Elektrik ve
Magnetizma Üzerine inceleme) adlı yapıtını yayımladığı 1873 yıllan arasındaki dönemdir.
Coulomb, 1785 'de fiti elektriksel yük arasındaki itme veya çekm e kuvvetinin, yüklerin çarpımı ile doğru, aradaki uzaklığın karesi ile de ters orantılı olduğunu deneysel olarak gösterdi. Günümüzde Coulomb Yasası olarak bilinen bu büyük bilimsel keşif, elektriğin bir bilim dalı haline gelme sinde temel nitelikte bir rol oynadı. (Coulomb yasası, New- ton’un kütle çekimi yasasının elektrikteki karşılığıdır. Ancak kütleçekimi yasasından farklı olarak, elektrikte iki yük ara sında itme kuvvetinin varlığı da söz konusudur.)
! Pil keşfediliyor
19. yüzyılın sonlarında pilin bulunması ve böylece sü- ; j rekli elektrik akımı üretebilen bir kaynağın gerçekleşm esi I ûe, Yıem elektrodinamik dalında büyük adımların atılabilme
si süreci başladı, hem de elektrik ile magnetizma arasında ki ilişkinin niteliği konusunun aydınlatılmasının nesnel teme- * li yaratılmış oldu. Nitekim çok uzun bir süre geçmeden, Da- I nimarkalı bilimci Hans Cristian Oersted (1775 - 1851) bir
I telin içinden akım geçirildiğinde elektrik akımının telin çev resinde bir magnetik alan oluşturduğunu saptadı. Oers- ted’in yaptığı deneylerin sonuçlarını 1820 yılında yayımla ması, bilim dünyasında büyük yankılar yarattı.
O eısted’in keşiflerinin yayımlanmasından sadece bir hafta sonra, Fransız Matematikçi ve Fizikçi André Marié
Ampère (1775 -1836), bu yem olguyu betimleyen ve
Ant-\
père Yasası olarak adlandırılan bir elektromegnetizma yasası formüle etti. Bu yasa, megnetik alan ile bu alanı doğu ran elektrik akımı arasındaki bağıntıyı matematiksel olarak belirtiyordu. Ampère aynı zamanda elektrik ölçme teknikle rini de geliştirdi.
iletkenlerden geçen elektrik akımına ilişkin çalışma lar yapan Alman Fizikçi Georg Simon Ohm (1789 -1854) ise, bir iletkenden geçen akımın iletkenin uçlan arasındaki gerilim ile doğru orantılı, iletkenin direnciyle ters orantılı ol duğunu buldu. Ohm, günümüzde kendi adıyla anılan Ohm
Yasası m ve onunla ilgili düşüncelerini 1827 yılında yayın
ladı.
Çırağan Sarayı önünde ilk tramvay
dikleri de ilk kez o ortaya attı.
Elektrik devriminin doruğunda MaxwelTin çalışmala- n bulunmaktadır. Bilimsel gelişmeye çok önemli ve özgün katkılan ile Maxwell, belki ancak Newton ve Einsteihın etki siyle eş düzeyde tutulabilecek etki yaratmış olağanüstü bir
simadır. Diğer şeylerin yarn sıra elektro- magnetizma kura mı ile gerçekte o, 20. yüzyıl fiziğine en büyük etkide bulu nan 19. yüzyıl bilimcisidir. Maxwell’in 100. doğum yılında,
1931de Einstein, Maxwell'in çalışmaları sonucunda fizik teki gerçeklik kavramlarında ortaya çıkan değişiklikleri, Newton döneminden bu yana fiziğin kazandığ en köklü üretici deneyimler olarak tanımladı.
Işığın da bir elektromegnetik dalga olduğu görüşünü benimseyen Maxwell, elektromegnetik radyasyon kavramı nı ortaya attı ve alan denklemlerini , Micheál Faraday ‘in elektrik ve magnetik kuvvet çizgileri üzerine oturttu. Bu alan denklemleri daha sonra Eınstein'in özel görelilik kura mının gelişimine yol açtı ve kütle ile enerjinin eşd eğerliğ il kesine temel oluşturdu. Maxwell'in düşünceleri aynca 20. yüzyıl fiziğinin öteki büyük keşfi olan Kuantum Kura mı mn gelişmesine de öncülük etti. Maxwell’in elektromag- netik radyasyonu tanımlaması, ısıl radyasyon yasasının olu şumuna yol açtı ve bu yasa da daha sonra Max Planck’m
Vııantıım hipotezini formüle etmesine yaradı.
Maxwell'in kuramı elektromagnetik dalgaların bir la- baratuvarda elde edilebileceğini öngörüyordu. Bunu ilk ola rak, Maxwell ‘in ölümünden 8 yıl sonra, 1887’de Henrich
Hertz (1857-1894) gerçekleştirdi. Kökeni Maxwell'in yazı
larında bulunan çok sayıdaki uygulama radyo sanayiinin doğuşu ile sonuçlandı.
Coulomb ile hızlanan ve Oersted ile yoğunlaşmaya başlayan bilimsel gelişmeler Maxwell ile doruğa erişmiştir. Büyük gelişmeler sadece kuramsal düzeyde ilerlemekle kalmadı, teknolojik sonuçlara da yol açtı. Faraday 1831 yıkı da elektrik üretebilen küçük bir jeneratör yapmış, ancak onun bu icadı o yıllarda büyük teknolojik atilımlara neden olmamıştı Ama 19. yüzyılın ikinci yansında elektrik tekno lojisindeki gelişmeler hızlandı ve yoğunlaştı.
Elektrik devrimiyle matematikteki gelişmeler arasın da da doğrudan bir ilişki olduğunu belirtmeliyiz. Örneğin Fransız matematikçi Pierre Simon Laplace (1749 - 1827)
Laplace Denklemim, Fransız Matematikçi Joseph Fouri
er (1768 - 1830) Fourier Serilerim ve Alman matematikçi
Carl Friedrich Gauss (1777 - 1855) da vektör hesabının
Devrimin Osmanlılar üzerinde bilimsel bir etkisinden söz etmek olanaksızdm. Çünkü 19. yüzyıl boyunca Osmanlı okullarında fizik dersinin bir bölümü olarak dahi olsa elekt rik dersi ya da elektrik üzerine ders verilmemiştir. Aynca elektrik konusunda herhanğ bir araştırma da yapılmamış tır. (Mühendishane baş hocalarından İshak Efendi (Ö. 1836)
Mecmuâ-i Ulum-i Riyaziye adlı dört ciltlik eserinde
elektrikten söz etmektedir.) Elektrik devrimi Osmanlı ülke sine ancak telgraf ve telefon gibi teknolojik sonuçlan ile ula şabilmiştir.
Ülkemizde ilk elektrik deısi veren bilim adamı Salih
Zeki Beydir (1864-1921). 1900'lü yıllarda Darülfünunda
Genel Fizik (Hikmet-i Tabiiye) dersinin bir bölümü olarak elektrik dersleri vermiştir. Dk elektrik kitabının yazarı da odur. Salih Zeki Bey’in bu kitabı H ikm et-i Tabiiye-i Umumiye- den M ebhas-i E lektrik (Genel Fizik Konularından Elektrik) adıyla 1912 yılında yayınlandı. Ancak ülkemizdeki ilk ba ğımsız elektrik dersinin eğtimini başlatan ve bu dersi veren bilim adamı Mehmed Refik (Fenmen) Beydir (1882- 1957). Mühendis Mektebinin (devamı bugünkü ITÜ) ilk sivil müdürü olan Mehmed Refik B e y , 1910 yılında elektrik ders lerini okulun programına koydurtmuştur. Bu okulda ve daha sonra Darülfünunda elektrik dersleri veren Mehmed Refik Bey'ın elektrik üzerine yazdığ birçok kitabı da bulunmakta dır. Ülkemizde elektrik eğtimini başlatan ve gerek Mühen dis M ektebinde gerekse Darülfünunda elektrik deneylen yapılmasını sağlayan Salih Zeki Bey ile Mehmed Refik Bey eğtimlerini yurt dışında yapmış olan elektrik mühendisleri- mizdir.
İlk mesleki elektrik dersi
Ülkemizde ilk mesleki elektrik eğtim i, 1926-1927 öğ renim yıkıda Darülfünun bünyesinde kurulmuş olan
Elekt-romekanik Enstitüsü ile başladı. Enstitüyü bitiren öğren
cilere Elektrik-Makine Mühendisi Tasdiknamesi ve riliyordu. Darülfünun Elektromekanik Enstitüsü 1934’te ka patıldı ve Yüksek Mühendis Mektebi’ne devredildi. Okulun ITÜ’ye dönüştürülmesi sırasında da Elektromekanik Şubesi, Elektrik ve Makine bölümlerine ayrılmış ve elektrik bölümü, 1935'te kurulmuş olan muhabere servisi ile birleştirilerek zayıf akım ve kuvvetli akım kollarından kurulu bir elektrik
Yazının devamı 22. sayfada
725/10
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
