Av tüfeği ses fişeklerinde atış mesafesinin değerlendirilmesi

(1)

T.C.

TRAKYA ÜNİVERSİTESİ

TIP FAKÜLTESİ

ADLİ TIP ANABİLİM DALI

Tez Yöneticisi

Prof. Dr. Gürcan ALTUN

AV TÜFEĞİ SES FİŞEKLERİNDE ATIŞ MESAFESİNİN

DEĞERLENDİRİLMESİ

(Uzmanlık Tezi)

(2)

TEŞEKKÜR

Uzmanlık eğitimi ve tez sürecimin her aşamasında, desteği, ilgisi ve bilgisi ile üzerimdeki emeği çok büyük olan Prof. Dr. Gürcan ALTUN’a, gerek adli tıp alanında, gerekse de hayata dair her konuda, çekinmeden kapılarını çalmama imkân vererek bilgi ve tecrübelerini paylaşan Prof. Dr. Ahmet YILMAZ ve Prof. Dr. Ali Derya AZMAK’a, 4 yıl boyunca bir parçası olduğum Anabilim Dalımda, geçirdiğim tüm güzel günler ve biriktirdiğim tüm anılar için, çalışma arkadaşlarımın hepsine teşekkürlerimi sunarım.

Atışların gerçekleşmesindeki katkılarından ötürü Hakan TOKUÇ’a, Şevket ERHAN’a ve Orkun YÜCETÜRK’e, atışların değerlendirmesindeki desteğinden ötürü Prof. Dr. H. Bülent ÜNER’e, istatistiksel değerlendirmelerdeki yardımlarından ötürü Prof. Dr. Necdet SÜT’e teşekkür ediyorum.

Yıllardır iyi, kötü her günümde, her koşulda yanımda olan ve başarılarımdaki en büyük payın sahibi aileme,

(3)

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ VE AMAÇ

... 1

GENEL BİLGİLER

... 3

AV TÜFEKLERİ ... 3

AV TÜFEĞİ FİŞEKLERİ ... 7

AV TÜFEKLERİNDE ATIŞ MESAFESİ ... 12

GEREÇ VE YÖNTEMLER

... 13

BULGULAR

... 23

TARTIŞMA

... 51

SONUÇLAR

... 58

ÖZET

... 60

SUMMARY

... 61

KAYNAKLAR

... 63

EKLER

(4)

SİMGE VE KISALTMALAR

cal : Kalibre

(5)

GİRİŞ VE AMAÇ

İnsanın yaşamını sürdürebilmek için en temel gereksinimi beslenme olarak kabul edilirse, avcılığın da insanlık tarihindeki en eski meslek olduğunun kabulü gerekir. Her ne kadar avcılık, tarım toplumlarının oluşmasıyla popülerliğini yitirmiş ise de, günümüzde halen pek çok toplumda hobi veya spor olarak kendine yer bulmaktadır. Başlangıçta yalnızca taş ve sopalar yardımıyla ve fiziki güç ile icra edilen bu meslek, insanlık tarihindeki gelişmelerden payını almış, barutun ve buna bağlı olarak ateşli silahların keşfi dönüm noktasını oluşturmuştur. Fitil ateşlemeli ağızdan dolmalı silahlar, çakmaklı tüfekler, kuyruktan dolma kapsüllü tüfekler yıllar içerisinde eksiklerini gidermiş, günümüz modern av tüfeklerinin öncülleri olmuşlardır (1).

Av tüfekleri, ülkemizde yaygın olarak kullanılmaktadır. Tabancalara ve yivli tüfeklere kıyasla daha ucuz olmaları, ruhsatlandırma süreçleri ile ruhsatsız silaha ulaşmanın daha kolay olması, mühimmatlarının daha ulaşılabilir olması ve avcılığın halen toplumumuzda kendine yer bulması buna sebeptir (2). 08.11.2017 tarihine kadar ülkemizde 1.629.587 adet yivsiz tüfek ve 704.111 adet tabanca ruhsatı verilmiştir (3). Bu denli yaygın olan bir silah, adli tıp dağarcığı içerisinde de önemli bir yere sahiptir.

Yaralama veya ölümle sonuçlanmış, süjesi av tüfeği olan olguların adli balistik değerlendirmeleri, adli tıbbın çalışma alanı içerisindedir. Adli tıp uzmanları, yargı makamlarından gelen; silahın cinsi, kullanılan silah sayısı, mühimmatın cinsi, mühimmatın

(6)

Bu çalışmada, önceleri bireysel olarak fişek doldurma yöntemi ile üretilen, son yıllarda ise ticari bir ürün olarak ortaya çıkan av tüfeği ses fişekleri konu edilmiştir. Eğlence amaçlı ses üretme, büyük hayvanları zarar vermeksizin korkutma işlevlerini görürken aynı zamanda içerisinde bulunan hububatlar ile doğa hayvanlarını yemleme amacı güden bu fişeklerin ölümcül yaralanmalara yol açtığı bilinmektedir (7-9). Bu çalışma, hububat içerikli ses fişekleri ile meydana gelebilecek yaralanma ve ölüm olgularında atış mesafesi değerlendirmelerinin, saçma tanesi içeren geleneksel av fişeklerinden farklılık göstereceği öngörüsü ile planlanmıştır. Piyasadan temin edilen sekiz farklı av tüfeği ses fişeği ile tek çeşit av tüfeği kullanılarak, beş farklı mesafeden, iki farklı şok derecesi ile atışlar yapılmış, hedef üzerinde oluşan merkezi giriş deliği ile hububat girişlerinin oluşturduğu dağılım çapları kaydedilmiştir. Veriler istatistiksel olarak değerlendirilerek, merkezi giriş deliği, hububat dağılım çapı, marka, mesafe ve şok değerleri arasındaki ilişkiler incelenmiştir.

(7)

GENEL BİLGİLER

AV TÜFEKLERİ

Avcılık veya spor amaçlı atıcılıkta kullanılan, yivsiz-setsiz, uzun namlulu silahlardır. Her ne kadar yivli-setli uzun namlulu silahların bazı türleri de avcılık amaçlı kullanılsa da pek çok çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da av tüfeği kavramı uzun ve düz namlulu tüfekleri tanımlamaktadır (4,5,10-15).

Av Tüfeklerinin Yapısal Bileşenleri

Ateşli silahların temel amacı, içerisinde bulunan mühimmatı (mermi çekirdeği, saçma, gaz tüpü, vb.) bir tetikleyici ile başlatılacak reaksiyon sonucu alev alan itici bir güçten elde edilen gaz basıncı ile istenen hedefe etkili biçimde ulaştırmaktır. Av tüfeklerinin temel çalışma prensibi de diğer ateşli silahlardan farklı değildir. Av tüfekleri farklı tiplerde olsa da pek çok ortak bileşene sahiptir (1,4,11,15).

Namlu; türü fark etmeksizin her av tüfeğinde bulunan, içi boş bir silindir formundaki metal parçadır. Temel görevi, fişeğin içerisinde bulunan saçmaları, barutun yanması ile oluşan gaz basıncı ile silahın dışına çıkarmaktır. Ateşleme esnasında yüksek sıcaklık ve basınç ile mühimmatın sürtünmesine maruz kalması nedeniyle kimyasal ve metalürjik kompozisyonu yüksek dayanım gösterebilecek türde çeliğin işlenmesi ile elde edilir (16). Yüksek kinetik

(8)

Namlu uzunluğu, fişek yatağının tabanı ile namlu ağzı arasındaki mesafedir. Türk Standardları Enstitüsünün (TSE) belirlemiş olduğu TS-870 standartlarına göre namlu uzunluğu en az 457,2 ± 2 mm olmalıdır (20). Fişek yatağı, atışa hazır fişeğin çeşitli yöntemlerle yerleştirildiği, patlamanın gerçekleştiği kısımdır. Fişek yatağının çapı, namlu iç çapından büyüktür. Bu iki parça arasındaki bağlantı, fişek yatağının önünde bulunan ve birleştirme veya sıkıştırma konisi olarak adlandırılan parça ile sağlanır. Fişek yatağının arka kısmında ise, atışa hazır fişeğin diplik kısmı ile temas halinde bulunan ve patlama esnasında fişeğin geri tepmesini karşılayan istinat yüzeyi bulunur. Kapsülün ateşlenmesini sağlayan iğne, istinat yüzeyini geçerek fişeğe ulaşır (1,5,16,20,21).

Av tüfeklerinde namlu iç çapı, kalibre, gauge (ga), numara veya yalnızca çap olarak ifade edilir. Yaygın olarak kullanılan adlandırma, eski bir İngiliz formülünden kaynak alır. Buna göre; 11,43 g/cm³ yoğunluğundaki 453,6 gram (1 pound) kurşun metalinin, 15°C’de farklı sayıda (örneğin 8 adet) birbirine eşit kürelere bölünmesi sonucu, oluşan her bir kürenin çapı, o numaradaki namlunun çapına eşittir. Bölünme işlemi sonucu elde edilen küre sayısı ise namlunun kalibre numarasını ( örneğin 8 kalibre) verir. Bu formülden de anlaşılacağı üzere, sayısal olarak numara büyüdükçe, namlu iç çapı küçülmektedir. 4 cal, 8 cal, 10 cal, 12 cal, 14 cal, 16 cal, 20 cal, 24 cal, 28 cal, 32 cal, 32 Rus cal ve 36 cal av tüfekleri mevcuttur. Bahsi geçen formüle göre isimlendirilmeyen 410 (36 cal), 8 mm C.F. (Centerfire), 8/47,5 mm C.F., 9 mm C.F. ve 9 C.F. Mori kalibreleri de bulunmaktadır (5,13,14,20-24). TS-870’e göre belirlenmiş namlu iç çapları Tablo 1’de sunulmuştur (20).

Av tüfeklerinde, saçma dağılımını kısıtlamak amacıyla namlu ucundaki iç çapın daraltılması şok kavramı ile tanımlanır. Bu daraltma, namlunun üretimi esnasında oluşturulmuş ise sabit şok olarak adlandırılır. Namlu ucunun iç kısmında açılmış oluklara vidalanan farklı türlerde mobil şoklar ve tek bir aparatın ayarlanması ile farklı şok dereceleri oluşturan polişoklar da mevcuttur. Günümüzde sıklıkla tam (4/4), üç çeyrek (3/4), yarım (2/4), çeyrek (1/4) ve silindirik (0) olarak adlandırılan şoklar kullanılmaktadır. Tam şok en dar namlu ağzını tanımlar iken, silindirik şokta namluda herhangi bir daralma olmadığı kabul edilir (1,13,14,21,22,24-28).

(9)

Tablo 1. Farklı kalibre av tüfeklerinin namlu iç çapları (20) Kalibre: Namlu iç çapı ve

tolerans değeri (mm) 4 23.35 +0.70 8 20,80 +0,70 10 19,30 +0,70 12 18,20 +0,70 14 17,20 +0,50 16 16,80 +0,50 20 15,70 +0,50 24 14,70 +0,50 28 13,80 +0,50 32 12,70 +0,50 32 RUS 12,50 +0,30 410 (36) 10,20 +0,50 8 mm C.F. 7,90 +0,50 8/47,5 mm C.F. 7,90 +0,50 9 mm C.F. 8,50 +0,50 9 C.F. Mori 8,38+0,50

Şokların standardizasyonuna ilişkin farklı tanımlamalar vardır. TSE, namlu ucundan 35 metre uzaklıktaki 760 mm çapındaki bir hedefe av fişeği ile birer atış yapılıp, daire içerisinde kalan saçmaların isabet yüzdesine göre şok derecesinin belirlenmesini esas alır. Buna göre tam şok %70, üç çeyrek şok %65, yarım şok %60, çeyrek şok %50, silindir namlu ise %30 minimum isabet oranını sağlamalıdır (20). DiMaio (21), şok derecelerini, 40 yarda mesafeden 30 inç çapındaki bir hedefe ulaşan saçma tanelerinin isabet yüzdesi olarak tanımlar. Atış sonucu belirtilen hedefe tam şok %65-75, yarım şok %45-55, çeyrek şok %35-45, silindir namlu ise %25-35 isabet sağlamalıdır (21). Üner ve Çakır (12) ise 35 metre uzaklıkta 760 mm çapındaki

(10)

Tablo 2. 12 Cal av tüfeği için farklı şok türleri ve namlu iç çap değişimleri (20).

Şok No Yıldızlı tanım Kısaltma Şok ismi Çap değişim miktarı (mm)

- - - Uzatma 1,15 (ve üstü) - - EF En dar 1,1 1 * F Dar 1,0 - - LF Az dar 0,9 2 ** IM Üst - orta 0,8 3 *** M Orta 0,5 - - LM Alt orta 0,4 - - S2 Skeet 0,3 4 **** IC Üst silindir 0,2 - - S1 Skeet 1 0,1 5 ***** C Silindir 0

Kubuz (gövde); namlu ile kundak arasında bulunan, doldurma, boşaltma, ateşleme ve emniyet sistemlerini içerisinde barındıran kısımdır. Ateşleme sistemi, çeşitli tipte yaylar ile tetik, iğne ve/veya horoz tertibatından oluşur. Silahın kurulması ile atışa hazır fişek, fişek yatağına getirilir ve yay, horozu gerginleştirir. Tetiğin çekilmesi ile serbestleşen horoz, iğne üzerine ya da direkt olarak kapsül üzerine sert biçimde kuvvet uygulanmasını sağlar. Çift namlulu av tüfeklerinde, her namlu için ayrı tetikler olabileceği gibi iki namlu tek bir tetik ile de kontrol edilebilir. Tek tetik mekanizmasının, namluları hangi sıra ile ateşleyeceğini belirleyen parça selektör olarak adlandırılır. Emniyet tertibatı, istem dışı ateşlemeyi engellemek amacıyla, iğne, tetik veya horoz gibi ateşleme sistemi parçalarını mekanik olarak bloke eden kısımdır. Fişek yatağında bulunan fişeği, tırnak isimli çıkıntı yardımıyla tahliye etmede kullanılan parça, ekstraktör olarak adlandırılır. Bu parça görevini, yay yardımı ile otomatik olarak gerçekleştiriyor ise ejektör ismini alır (1,12,20,29).

Kundak (dipçik), silahın arkasında bulunan ahşap ya da plastik benzeri malzemeden imal edilmiş kısımdır. Atış esnasında omuza dayanarak geri tepmenin absorbe edilmesini sağlar. Standart, Montecarlo, skeet, İngiliz tipi gibi türleri vardır. El kundağı ise namlunun altında yer alır. Atış esnasında namluda oluşan ısıyı yalıtıp, tetiği çekmeyen elin silaha yön

(11)

AV TÜFEĞİ FİŞEKLERİ

Av tüfeği fişekleri tipik olarak, bir kapsül içerisinde bulunan ateşleyici, bunun ile bağlantılı barut, tapa, metal saçmalar, bunları barındıran plastik bir kovan ve taban kısmındaki metal bir diplikten oluşur. Fişekler, kullanılacağı silaha uygun olarak farklı çapta ve boyda üretilmektedir (1,4,5,12).

Merkezi ateşlemeli fişeklerin çalışma mekanizması ortaktır. Tetiğin düşürülmesi ile harekete geçen horoz, iğneyi iterek, fişeğin taban kısmında bulunan kapsüle sert bir darbe uygulamasını sağlar. Bu darbe sonucu ateşleyicide oluşan reaksiyon barutun yanmasını tetikler. Barutun yanması sonucu oluşan gazların yüksek basıncı, saniyeden kısa bir zaman aralığında, önünde bulunan tapa ve saçmaların fişekten ve namludan atılmasını sağlar (13,23).

Ateşleyici (primer)

Ateşleyicilerin temel görevi, barutun yanmasını sağlayacak reaksiyonu tetiklemektir. Genellikle sert bir darbe ile tetiklenerek reaksiyon başlatan, yanma için gerekli oksijeni sağlayan ve hızlı yanarak ekzotermik reaksiyon oluşturan farklı türdeki kimyasalların karışımı ile oluşturulmaktadır. Kullanılacak mermi türünün ihtiyacına göre formüle yeni kimyasallar eklenebildiği gibi karışım oranları da değiştirilebilir. Kimyasal karışım, iğnenin kapsüle vurması ile harekete geçecek fakat saklama, taşıma, yükleme süreçlerinde herhangi bir reaksiyon oluşturmayacak kadar hassas olmalıdır. İçeriğinde bulunan kurşun, baryum ve antimon gibi gündelik yaşamda sık kullanılmayan metaller, aynı zamanda atış artıklarının tespitinde de yarar sağlamaktadır (13,17,21,30).

Barut (itici)

Kapalı ortamda çok hızlı biçimde yanarak, tepkimeye giren hacminin çok üzerinde miktarlarda gaz oluşturabilen maddelerdir. Barutun yanmasını, ateşleyicinin yanması tetikler. Tepkime sonucu oluşan ve kimi silahlarda namlu içerisinde santimetrekarede 2-3 tona varabilen gaz basıncı, saçma taneleri veya mermi çekirdeğinin hareketini sağlar (11,31).

İcat edilen ilk barut türü kara barut olarak adlandırılır. Değişen oranlardaki kömür, kükürt ve güherçile (potasyum nitrat) karışımından oluşur. Yandığında hacminin yaklaşık 300

(12)

Dumansız barut, tek bazlı ve çift bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Oksitleyici olarak yalnızca nitroselüloz içerenler tek bazlı, nitroselüloz ve nitrogliserin içerenler çift bazlı olarak adlandırılır. Her iki grup da çoğunlukla bunlara ek olarak organik kristaller, stabilizatörler, metal tozları ve inorganik katkıları içerir. Dumansız barut yandığında, gram başına 700-1100 cm³ gaz oluşur. Gaz içeriği çoğunlukla azot, karbon monoksit, karbon dioksit, hidrojen ve su buharıdır. Katı partikül oluşumu kara baruta göre daha azdır. Günümüzde mermi ve fişeklerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Fişek içerisindeki miktarı, fişeğin türü ve kullanım amacına göre belirlense de 12 kalibre fişekler için yaklaşık 2 gramdır (12,13,17,31).

Saçma

Tipik bir av fişeğinde içerisindeki, hedefe etkili şekilde ulaştırılmak istenen, genellikle metal yapısındaki kürelerin her biri saçma olarak adlandırılır. Geçmiş dönemlerde sıklıkla yoğunluğu yüksek fakat işlenmesi kolay olan kurşundan üretilir iken, kurşunun doğada toksik etkiler göstermesi nedeniyle kimi ülkelerde kullanımı kısıtlanmıştır (32,33). Çelik, bizmut, kalay, çinko, tungsten gibi metallerden veya bunların alaşımlarından üretilen tipleri mevcuttur (1,17,21,24,26,27).

Saçmalar, çaplarına göre iki ana gruba ayrılır. Standart saçmalar (birdshot, kuş saçması, küçük saçma) kuşların ve küçük memelilerin avlarında kullanılır. İri saçmalar (buckshot, şevrotin, dokuzlu) ise büyük hayvanların avlarında ve kimi ülkelerde kolluk güçlerince savunma amaçlı kullanılır (4,12,21,27). Her iki tür de, çaplarına göre harfler ya da numaralar ile isimlendirilir (Tablo 3,4).

Bunların dışında, küresel ya da silindirik bir adet kurşun içeren fişek türleri de vardır. Bu kurşunların çapları, genellikle atılacağı tüfeğin çapına eşittir. Dengeli bir balistik yapıda olmaları amacıyla, üzerlerinde yivler bulunabilir (12,21).

Av fişekleri fabrikasyon olarak üretildiği gibi, bireysel olarak elle doldurma yöntemi ile de üretilebilir. Bu durumda saçma yerine vida, çivi, buğday, bulgur gibi parçacıklar kullanılabilir (7,12).

Ülkemizde son yıllarda fabrikasyon olarak av tüfeği ses fişeği de üretilmektedir. Kurusıkı tabanca mermilerinin av tüfeği versiyonu olarak tanımlanabilecek bu türün temel kullanım amacı ses üretmektir. Ancak pek çok çeşidinde, kovan boş olmayıp içerisinde bulgur,

(13)

Tablo 3. Standart kurşun saçmaların çap ve kütleleri (12) No Çap (mm) Kütle (mg) Saçma sayısı*

12 1,27 11 2385 11 1,52 29 1750 10 1,77 32 870 9 2 49 585 8,5 2,1 57 485 8 2,2 69 410 7,5 2,4 81 350 6 2,7 126 225 5 3 167 170 4 3,3 210 135 2 3,8 315 90 BB 4,5 567 50

* 1 ons (28 gr) kurşundan üretilmiş saçma sayısıdır.

Tablo 4. İri saçmaların çap ve kütleleri (12)

No Çap (mm) Kütle (mg) 4 6 1330 3 6,3 1520 2 6,8 1910 1 7,6 2590 0 8,1 3130 00 8,3 3490 000 9,1 4410 Tapa

(14)

vardır (17,21,27). Örneğin keçe tapalar, plastik tapalara göre saçmaları daha erken dağıtıp, daha geniş bir dağılım alanı oluştururlar (39).

Günümüzde sıklıkla düz ya da hazneli plastik tüp tapalar kullanılmaktadır. Hazneli tapaların üst kısmı tek parça halindedir ya da kolay ayrılabilen birkaç yapraktan oluşur. Atış esnasında diğer tapalar gibi gaz basıncı ile saçmaları iterken, hazne kısmı, saçmaların namlu ile temasını azaltarak oluşabilecek saçma deformasyonlarını önler. Ayrıca, av tüfeği yaralanmalarında delil niteliğinde olan tapalar, fişeğin türü hakkında da bilgi verir. Tapaların üzerinde görülebilecek çeşitli numaralar, tapanın türü ile ilişkili olmayıp üretim esnasında kullanılan kalıplara ait numaralardır (4,13,17,19,21,23,25,27).

Kovan ve Diplik

Sıklıkla plastikten üretilmiş, fişeğin içerisindeki parçaları saran yapı kovan olarak adlandırılır. Fabrikasyon av fişeklerinde, marka, sembol, uzunluk, kalibre bilgisi, gramaj, saçma numarası gibi tanıtıcı bilgilerin bazıları kovan üzerine işlenir. Farklı silahlarda kullanılmak üzere, farklı çaplarda üretilir. Uzunluğu genellikle 60-80 mm’dir. Bu uzunluk, ateşlenmiş fişeğin uzunluğunu gösterir. Dolu fişeklerin uç kısmı, genellikle içe kıvrılıp büzülerek kapatıldığından, dolu fişekler ateşleme sonrasındaki formlarından kısadır (4,5,13,14,17,23,24).

Kovanın altında, çoğunlukla pirinç gibi bir metalden üretilmiş diplik bulunur. Dipliğin tabanındaki birkaç milimetre yüksekliğindeki kısım, fişek yatağından ileri kaymayı önlemek için daha geniş çaplıdır. Dipliğin tabanı, tabla olarak adlandırılır. Tablanın ortasına, ateşleyicinin kapsülü sıkıştırılmıştır. Etrafında ise, fişeğe ait kalibre ya da marka gibi tanımlayıcı unsurlar bulunabilir. Av fişeğinin bu kısmı, fişeğin hangi silahtan atıldığını değerlendirmeye yarayacak balistik özellikler içerir. Boş fişeği yataktan uzaklaştıran ejektörün, kapsüle vuran iğnenin, geri tepme esnasında istinat yüzeyinin bıraktığı izler balistik incelemelerde kullanılır (4,5,13,14,23).

AV TÜFEKLERİNDE ATIŞ MESAFESİ

Atış mesafesi, namlu ucu ile hedef arasındaki uzaklık olarak tanımlanır. Av tüfeği yaralanmalarında atış mesafesi değerlendirmesinde, diğer ateşli silahlarda olduğu gibi, silahtan

(15)

bunların elde edilemediği durumlarda atış mesafesi hakkında yorumlama, yaralanmayı oluşturan saçma tanelerinin dağılımına göre yapılır (25,27,40-42).

Bitişik atış, namlu ucunun cilt ile temas halinde bulunduğu atış türüdür. Çapı silahın kalibresine göre değişen ve genellikle namlunun çapına eşit, yuvarlak, tek bir giriş deliği oluşur. Yara kenarlarında is ve yanığa bağlı olarak kararma görülebilir. Özellikle altında düz bir kemiğin bulunduğu cilt bölgelerinde ise, namludan çıkan büyük hacimli gazın cildi yırtması nedeniyle, büyük ve yıldızvari giriş delikleri gözlenebilir. Kafa bölgesindeki bitişik atışlar, gaz basıncı nedeniyle kafatasında ciddi parçalanmalara neden olabilir. Sıkıca bitişik atışlarda, cilt üzerinde namlu izi görülebilir. Çift namlulu silahlarda, atış yapılmamış namlunun izini görmek de mümkündür. Gevşek bitişik atışlar haricinde, cilt üzerinde is, alazlanma veya barut kakmaları görülmesi beklenmez. Çıkış deliği yok ise, tapanın yara içerisinde olması beklenir. Barutun yanması ile oluşan gazlar arasında karbon monoksitin de bulunması nedeniyle, yaralanma bölgesinde pembe renk değişikliği görülebilir (4,14,21,40,42-46).

Bitişiğe yakın atışlar, 15 cm mesafeye kadar yapılan, bitişik olmayan atışları kapsar. Giriş deliği, namlunun eğimine bağlı olarak yuvarlak veya ovaldir. Deliğin kenarları düz veya tırtıklı (sirsineli) olabilir. Giriş deliğinin etrafında, barut kakmaları, is ve alazlanma ya da ütülenme olarak bilinen saç ve kıllarda yanıklar gözlenir. Mesafe arttıkça is alanının çapı artarken yoğunluğu azalır. Çıkış deliği yok ise, tapanın yara içerisinde olması beklenir (4,14,21,40,42-46).

Yakın (orta mesafe) mesafeden atışlar, 15 cm ile 2 m arasındaki mesafelerden yapılan atışları tanımlar. Bu aralıkta, mesafe ile ilişkili olarak giriş deliğinin formunda değişiklikler gözlenir. Klasik bilgi olarak, saçmaların yaklaşık 1 metre mesafeye kadar tek bir kütle gibi davranarak birlikte hareket ettiği kabul edilir. Bu mesafeden sonra saçma kütlesi, hedefle karşılaşıncaya değin konik biçimde açılarak ilerlerler. Yakın mesafe atışlarında da, kullanılan tüfek ve fişeğin balistik özelliklerine bağlı olarak, 1 metre mesafeye kadar tek bir merkezi giriş deliği oluşacağı, mesafe arttıkça kenarlarda tırtıklanmaların artacağı ve nihayet merkezi girişten bağımsız, satellit olarak adlandırılan saçma giriş deliklerinin görüleceği kabul görmektedir. Tek kurşun içeren fişeklerle yapılan atışlarda, mesafeye göre giriş deliği çapında herhangi bir değişim beklenmemektedir. Yaranın etrafında is miktarı mesafe arttıkça azalır ve 20-40 cm

(16)

Uzak mesafeden atışlar, 2 metreden uzak mesafeden yapılan atışları tanımlar. Bu mesafeden yapılan atışlarda yaranın üzerinde, yanık ve is oluşumunun görülmesi beklenmez. Nadiren barut kakmaları görülebilir. Tapa, 5 metre mesafeye kadar yara içerisinde bulunabileceği gibi yara etrafında ekimoz, abrazyon, laserasyon gibi sekonder travmatik lezyonlar da oluşturabilir. 5-10 metre mesafeden sonra, etrafı tırtıklı, sıçan deliği olarak adlandırılan merkezi giriş deliği giderek küçülür ve kaybolur. Bu mesafeden sonra, saçma tanelerinin her biri, ayrı bir satellit giriş deliği oluşturur (4,14,21,40,42-46).

Av tüfeklerinde atış mesafesi tayininde temel olarak saçmaların hedef üzerindeki dağılım şekli (saçma grupmanı) değerlendirilir. Silahın türü, fişeğin türü, barut miktarı ve türü, saçma türü, tapa türü, şok türü, uzunluğu ve derecesi, namlu uzunluğu, namlu içerisindeki yağlama durumu, sıcaklık, rüzgar, yağmur gibi ortam koşulları, fişeğin üretim tarihi, ara hedeflerin varlığı gibi pek çok faktör saçma dağılım alanında değişimlere neden olur. Deneysel çalışmalarla bu verilerin bir kısmını içerebilecek tablolar oluşturularak pratikte kullanılabilir. Ancak atış mesafesi tespiti amacıyla yapılacak en ideal değerlendirme, olayda kullanılan silah ve yaralanmaya neden olan fişek ile benzer ortam koşullarını göz önüne alarak farklı mesafelerden test atışları yapmaktır. (12,17,19,23,26,27,42,45,48-52).

Saçma grupmanı incelemelerinde yıllar içerisinde geliştirilmiş, uzunluk, alan veya saçma sayısı gibi parametreleri esas alan farklı yöntemler vardır. Tüm grupmanı kapsayan; en küçük dikdörtgenin alanı ya da bu alanın karekökü, en büyük ortalama çap, en küçük çemberin yarıçapı, eşdeğer çember çapı, saçma giriş delikleri arasındaki uzaklıklar, efektif atış dağılımı gibi yöntemler ile önceden belirlenmiş daire içerisine düşen saçma yüzdesinin incelendiği yöntemler kullanılmaktadır. Saçma grupmanı bu analizler yardımı ile matematiksel bir veriye dönüştürülmekte ve mesafe değişkeni ile ilişkisi sıklıkla regresyon analizi kullanılarak formüle edilmektedir (18,27,41,53-57).

İncelemelerde dikkate alınması gereken bir diğer konu ise uçuşan saçmaların durumudur. Atış esnasında herhangi bir şekilde deformasyona uğrayıp aerodinamik stabilitesini kaybederek saçma grubunun geneline göre, hızı ve hareket şekli değişen saçmalar, uçuşan veya atipik saçma olarak adlandırılır. Bunlar sıklıkla saçma grupmanının dairesel formunun dışında yer almalarına karşın kimi zaman kendileri de dairesel bir form oluşturabilir ve grupmanı iki katı kadar büyük gösterebilir. Uçuşan saçmalar ile ilgili genel kanı, tespitine yönelik standart

(17)

GEREÇ VE YÖNTEMLER

Bu çalışma Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı bünyesinde, ekte sunulan Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Bilimsel Araştırmalar Etik Kurulunun 17.09.2018 tarih ve 15/27 Karar No’lu izni ile yapıldı.

AV TÜFEĞİ

Çalışmada, Çifsan marka, 71 cm namlu uzunluğuna sahip, süperpoze, 12 kalibre, 194668 nolu, üst namlusu 1/2, alt namlusu 1/4 şoklu, namlu ve gövdesinde TS 870 damgası taşıyan av tüfeği kullanıldı.

SES FİŞEKLERİ

Çalışma öncesinde yapılan internet ve saha araştırmasında, ülkemizde 9 farklı markaya ait 11 model ses fişeği mevcut olduğu tespit edildi. Bu markalardan biri (Jet), hububat içermemesi nedeniyle çalışmaya alınmayıp, ulaşılabilen 8 farklı markaya ait 8 farklı model ses fişeği çalışmada kullanıldı.

1- Özkursan marka, 12 cal, 70 mm ses fişekleri, 2- Zuber marka, 12 cal, 70 mm ses fişekleri, 3- Yaf marka, 12 cal, 70 mm ses fişekleri,

(18)

Yalnızca Sterling markasında, iki farklı ses fişeği modeli bulunması nedeniyle, çalışmanın tümünde anılırken, marka ismi yerine model ismi (Bombastic) kullanıldı.

Fişeklere İlişkin Ölçümler

Çalışmada kullanılmak üzere, her markaya ait 75 adet olmak üzere sekiz farklı marka ses fişeği temin edildi. Fişeklerin standardizasyonunu incelemek amacıyla, her marka için rastgele seçilen beş adet fişek, öncelikle bütünlüğü bozulmadan hassas terazi (Sartorius AG Göttingen BP 310S Germany, 71005327) ile tartıldı ve kütlelerinin ortalamaları hesaplandı (Tablo 5).

Tablo 5. Fişek kütleleri (g)

Özkursan Zuber Yaf Makarov Yenitür Mesco Bombastic Momento 1. 16,39 15,71 15,05 15,75 15,43 15,23 16,87 16,49 2. 16,37 15,65 15,03 15,79 15,20 15,29 16,77 16,45 3. 16,28 15,58 15,12 15,63 15,44 15,26 16,67 16,52 4. 16,26 15,72 15,02 15,96 15,03 15,17 16,53 16,22 5. 16,35 15,64 15,08 15,68 15,50 15,37 16,64 16,52 Ort. 16,33 15,66 15,06 15,76 15,32 15,26 16,69 16,44 SS 0,057 0,057 0,040 0,126 0,198 0,074 0,129 0,126

Ort: Ortalama, SS: Standart sapma.

Tartılan fişekler kesilerek açılıp, hububat, tapa ve barut içerikleri incelenerek, ayrı ayrı hassas terazi ile tartıldı ve kütle ortalamaları hesaplandı. Fişeklerin içerisinde hububat olarak; Özkursan, Zuber, Yaf ve Makarov’da bulgur, Yenitür ve Mesco’da buğday, Bombastic ve Momento’da ise fiğ tohumu bulunduğu görüldü (Şekil 1, Tablo 6, 7, 8).

(19)

Tablo 6. Hububat kütleleri (g)

Özkursan Zuber Yaf Makarov Yenitür Mesco Bombastic Momento

1. 3,44 3,85 3,99 3,84 4,19 3,73 6,62 5,89 2. 3,47 3,85 3,95 3,82 4,07 3,79 6,50 5,86 3. 3,43 3,85 3,98 3,79 4,26 3,75 6,38 5,90 4. 3,42 3,86 3,95 3,91 3,90 3,81 6,28 5,76 5. 3,45 3,85 3,91 3,83 4,20 3,88 6,33 5,88 Ort. 3,44 3,85 3,95 3,83 4,12 3,79 6,42 5,85 SS 0,019 0,004 0,031 0,044 0,142 0,058 0,137 0,056

Tablo 7. Tapa kütleleri (g)

1. 2,86 2,58 2,33 2,25 2,09 2,16 0,66 0,65 2. 2,85 2,55 2,32 2,27 2,10 2,16 0,69 0,68 3. 2,84 2,56 2,32 2,25 2,10 2,14 0,69 0,71 4. 2,85 2,59 2,33 2,29 2,10 2,10 0,68 0,65 5. 2,84 2,55 2,33 2,25 2,08 2,14 0,69 0,66 Ort. 2,84 2,56 2,32 2,26 2,09 2,14 0,68 0,67 SS 0,008 0,018 0,005 0,017 0,008 0,024 0,013 0,025

(20)

(21)

Tablo 8. Barut kütleleri (g)

1. _2,56 _2,41 _2,16 _2,33 _2,16 _2,18 _2,45 _2,51 2. _2,58 _2,41 _2,15 _2,32 _2,18 _2,18 _2,53 _2,50 3. _2,54 _2,43 _2,16 _2,32 _2,17 _2,19 _2,49 _2,52 4. _2,57 _2,40 _2,19 _2,34 _2,15 _2,21 _2,47 _2,53 5. _2,57 _2,44 _2,17 _2,26 _2,19 _2,18 _2,50 _2,46 Ort. _2,56 _2,41 _2,16 _2,31 _2,17 _2,18 _2,48 _2,50 SS _0,015 _{0,016 0,015} _0,031 _0,015 _0,013 _0,030 _0,027

Fişeklerin kesilmesiyle elde edilen tapalardan her markaya ait bir adedi, 1/10 hassasiyetindeki bir kumpas (Gehartet, Germany) ile ölçüldü ve tanımlayıcı ölçüleri belirlendi. (Tablo 9). Ayrıca tüm tapalar görsel olarak incelenerek ayırt edici özellikleri tanımlandı (Tablo 10).

Tablo 9. Tapalara ilişkin ölçümler (mm)

Boy 36 36 38,3 36,8 36 36 5,4 5,4 Çap 18,7 18,6 18,5 18,5 18,5 18,5 18,7 18,7 Çanak boyu 23,8 20,5 22,1 22,8 21 21 - - Taban boyu 4,3 6,5 5,5 5,4 5,6 5,6 - -

(22)

Tablo 10. Tapalara ilişkin görsel tanımlamalar

Marka Tanımlamalar

Özkursan Turuncu renkli ve opak, çanak kısmı tek parçadan oluşup, taban kısmında

incelenen her tapada çeşitli sayılar bulunmaktadır.

Zuber Kirli beyaz renkte ve yarı saydam, çanak kısmı iki yapraklı olup, taban

kısmında G.F.S yazısı ve incelenen her tapada çeşitli sayılar bulunmaktadır.

Yaf Kirli beyaz renkte ve yarı saydam, çanak kısmı dört yapraklı olup, yaprakların

karşılıklı ikisinde dikine çizgiler bulunmaktadır.

Makarov

Kirli beyaz renkte ve yarı saydam, çanak kısmı dört yapraklı olup, yaprakların karşılıklı ikisinde dikine çizgiler ile taban kısmında incelenen her tapada

çeşitli sayılar bulunmaktadır.

Yenitür

Kirli beyaz renkte ve yarı saydam, çanak kısmı dört yapraklı olup, çanak kısmının tabanının üst yarısında çepeçevre X-WAD, alt yarısında PATENTED yazısı ile ortasında kimi tapalarda çeşitli sayılar ve taban

kısmında incelenen her tapada çeşitli sayılar bulunmaktadır.

Mesco

Kirli beyaz renkte ve yarı saydam, çanak kısmı dört yapraklı olup, çanak kısmının tabanının üst yarısında çepeçevre X-WAD, alt yarısında PATENTED yazısı ile ortasında kimi tapalarda çeşitli sayılar ve taban

kısmında incelenen her tapada çeşitli sayılar bulunmaktadır.

Bombastic

Kirli beyaz renkte yarı saydam, disk şeklinde olup, dış kenara yakın bölgede vertikal bir delik ile bir yüzünün orta kısmında incelenen her tapada çeşitli

sayılar bulunmaktadır.

Momento

Kirli beyaz renkte yarı saydam, disk şeklinde olup, dış kenara yakın bölgede vertikal bir delik ile bir yüzünün orta kısmında incelenen her tapada çeşitli

sayılar bulunmaktadır.

Fişeklerin üzerinde bulunan, tanımaya yardımcı olabilecek yazılar ile fişek kutularının üzerindeki; hububat içeriği, güvenlik uyarıları ve kullanım-saklama bilgileri incelendi (Tablo 11,12).

(23)

Tablo 11. Fişeklere ilişkin görsel tanımlamalar

Marka Tanımlamalar

Özkursan

Kovanı şeffaf, turuncu renkli tapası ve yeşil renkli barutu görülebilen, üst kısımdan bakıldığında bulgurlar kısmen seçilebilen, üerinde siyah renkli “SOUND”, “SES FİŞEĞİ”, “12 cal” ve “70 mm.” yazıları bulunan, diplik

kısmı sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre, simetrik ve sıralı biçimde yazılmış, dört adet “12”, dört adet yıldız şekli mevcut ses fişeği.

Zuber

Kovanı kırmızı renkli ve opak olup içerisi görülemeyen, üzerinde “ZUBER”, “SES FİŞEĞİ”, “BLANK CADRIDGE”, “-70 mm-“, “SOUND” ibareleri ile marka logosu bulunan, diplik kısmı sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre,

simetrik ve sıralı biçimde yazılmış, dört adet “12”, dört adet yıldız şekli mevcut ses fişeği.

Yaf

Kovanı şeffaf, tapası, barutu ve bulguru görülebilen, üzerinde “Blank Cartridges”, “Super”, “YAF”, “-70 mm-“ ibareleri ile marka logosu bulunan,

diplik kısmı sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre üstte “CHEDDITE”, altta “-12-“ yazısı mevcut ses fişeği.

Makarov

Kovanı şeffaf, tapası, barutu ve bulguru görülebilen, üzerinde “Ses Fişeği”, “Makarov”, “-70 mm” yazıları bulunan, diplik kısmı, sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre “12”, “BUGATTI”, “12”, ITALY” yazısı mevcut ses

fişeği.

Yenitür

Kovanı şeffaf, tapası, barutu ve buğdayı görülebilen, üzerinde “Ses Fişeğiniz”, “Sound”, “YENİ-TÜR” ibareleri ile marka amblemi bulunan,

diplik kısmı sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre, simetrik ve sıralı biçimde yazılmış, dört adet “12”, dört adet yıldız şekli “*” mevcut ses fişeği.

Mesco

Kovanı şeffaf, tapası, barutu ve buğdayı görülebilen, üzerinde “Ses Fişeğiniz”, “12 cal”, “≡70mm≡”, “Mesco” yazıları bulunan, , diplik kısmı sarı

metalden, tabla kısmında çepeçevre, simetrik ve sıralı biçimde yazılmış, dört adet “12”, dört adet yıldız şekli “*” mevcut ses fişeği.

Bombastic

Kovanı yeşil renkli ve opak olup içerisi görülemeyen, üzerinde “SOUND CARTRIDGES II”, “Bombastic”, “≡70mm≡”, “STERLING”, “by Turaç”,

“TSE”, “C.I.P”, “12 cal” ve iki farklı amblem bulunan, diplik kısmı sarı metalden, tabla kısmında çepeçevre “12”, “STERLING”, “12”, ITALY”

yazısı mevcut ses fişeği.

Momento

Kovanı mavi renkli ve yarı saydam olup tapası, barutu ve fiğ tohumları görülebilen, üzerinde “TORPİDO SES FİŞEĞİ”, “≡70mm≡”, “momento”,

(24)

Tablo 12. Fişek kutularına ilişkin görsel tanımlamalar

Marka Hububat içeriği bilgisi Güvenlik uyarısı Kullanım ve saklama bilgisi Özkursan + + + Zuber - - + Yaf - - + Makarov - - + Yenitür - + + Mesco + + + Bombastic - + + Momento - - + HEDEFLER

Ön çalışma yapılarak, yaklaşık hububat dağılım çapları belirlendi. Sonuçlara göre, ahşap formda 50x50 cm ile 100x100 cm ve metal iskeletli 200x200 cm ebatlarında üç farklı tip hedef çerçevesi kullanıldı. Hububat penetrasyonlarını gözlemlemek amacıyla, dört farklı mesafeden yapılan atışlarda piyasada “amerikan bezi” olarak bilinen kumaşlar hedef olarak kullanıldı. En yakın mesafeden yapılan atışlarda (50 cm) ise amerikan bezinin dayanım göstermeyerek parçalanması nedeniyle, PVC (polivinil klorür) kaplı polyester brandalar kullanıldı. Atışların öncesinde; marka, mesafe, şok türü ve atış sayısı bilgileri hedeflerin üzerine yazıldı. Bezler ve brandalar çerçevelerin üzerine zımba veya gerek duyulduğunda metal kıskaçlar yardımıyla sabitlendi.

ATIŞ ALANI VE ORTAM KOŞULLARI

Atışlar; 2018 yılı Ekim ayı içerisinde farklı günlerde, Edirne il sınırları içerisinde, etrafı en az 15 metre yüksekliğinde toprak set ile çevrili, rüzgardan daha az etkilenen, canlılara zarar verme olasılığı bulunmayan, ortalama hava sıcaklığının 20-25°C olduğu, hafif rüzgarlı (<5 m/s) ortamda yapıldı.

(25)

kadar boşluklar içeren iki adet ahşap bloktan oluşan, bacakları toprak zemine gömülerek namlu ucunu hedefin orta noktasına hizalamaya izin veren bir tasarım kullanıldı.

ATIŞLAR

8 farklı marka ses fişeği ile, 50, 100, 200, 300 ve 500 cm mesafeden, 1/2 ve 1/4 şok dereceleri ile 5’er atış olmak üzere toplam 400 atış yapıldı. Aynı mesafe, şok derecesi ve marka ile yapılan 5 atış sonrasında namlu, temizleyici sprey ve harbi yardımıyla temizlendi. Hububat penetrasyonunu gözlemlemek amacıyla 50 cm mesafeden yapılan atışlarda 50x50 cm boyutlarında branda, 100 cm mesafeden yapılan atışlarda 50x50 cm boyutlarında amerikan bezi (Şekil 2), 200 ve 300 cm mesafeden yapılan atışlarda 100x100 cm boyutlarında amerikan bezi (Şekil 3), (Şekil 4), 500 cm mesafeden yapılan atışlarda 200x200 cm boyutlarında amerikan bezi kullanıldı.

Şekil 2. 100 cm mesafe Şekil 3. 200 cm mesafe Şekil 4. 300 cm mesafe

DEĞERLENDİRME

Hedeflerin değerlendirmesi, sorumlu araştırmacının süpervizyonu ile yardımcı araştırmacı tarafından, karanlık ortamda, koyu renkli zemin üzerinde yatay ışık yardımıyla yapıldı (Şekil 5). 50 cm mesafeden yapılan atışlarda yalnızca merkezi giriş deliği ile satellit giriş deliklerinin varlığı incelenir iken diğer mesafelerde merkezi giriş deliği ve hububat dağılım çapı değerlendirildi. Merkezi giriş deliği çapının belirlenmesinde, en ve boy değerlerinin ortalaması alındı. Hububat dağılım çapının belirlenmesinde, yatay ve düşey doğrultuda birbirine en uzak giriş delikleri arasındaki mesafe ölçülerek bu değerlerin ortalaması alınarak hububat dağılım çapı kabul edildi. Değerlendirmede, dairesel formun dışında kalan

(26)

Tek Örneklem Kolmogorov Smirnov test ile incelendi. Mesafe ve markaya göre merkezi giriş deliği ve hububat dağılım çapı ölçümlerinin karşılaştırmalarında Tek Yönlü ANOVA testi kullanıldı. Şoka göre merkezi giriş deliği ve hububat dağılım çapı ölçümlerinin karşılaştırılmasında Student’s t test kullanıldı. Şok ve marka değişkenleri sabit tutularak mesafenin dağılım üzerine etkisini incelemede lineer regresyon analizi kullanıldı. P<0,05 değeri istatistiksel anlamlı kabul edildi.

(27)

BULGULAR

ATIŞ MESAFESİ, ŞOK VE MARKA İLİŞKİLİ DEĞERLENDİRMELER

Atış mesafesinin 50, 100, 200, 300 ve 500 cm olduğu, 1/2 ve 1/4 şok ile 8 farklı marka fişek kullanılarak yapılmış olan toplam 400 atışın, hedef üzerinde oluşturduğu merkezi giriş delikleri ve grupmanları değerlendirilmiş olup, bu veriler iki ana başlıkta incelenecektir.

Merkezi Giriş Delikleri

Tüm mesafelerden yapılan atışların oluşturduğu merkezi giriş delikleri, hedef üzerindeki defektin dikey ve yatay doğrultudaki en uzak noktaları ölçülerek hesaplandı. Birden fazla toplu giriş deliği bulunduğu durumlarda, grupmanın merkezine yakın en büyük delik, merkezi giriş deliği kabul edildi.

Mesafenin 50 cm olduğu atışlar: Sekiz farklı marka ile iki farklı şok değerinde, her bir

şok değeri için her marka ile 5 atış yapılmış olup, toplam 80 atışa ilişkin dikey ölçüm, yatay ölçüm, genel ortalama ve standart sapma verileri Tablo 13 ve Tablo 14’te sunulmuştur. Bu mesafeden yapılan 80 atışın tamamında, hedef üzerinde merkezi giriş deliğinin yanı sıra tek tük satellit giriş delikleri gözlenmiştir.

(28)

Tablo 13. 50 cm’den, 1/2 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome.

1. Dikey 3 4,1 4,5 4,2 4 3,5 5 5,2 Yatay _2,6 _4,2 ₄ _4,1 ₄ _4,2 _6,1 _4,1 Ort. _2,8 _4,15 _4,25 _4,15 ₄ _3,85 _5,55 _4,65 2. Dikey 2,4 4,1 4,5 4,2 3,5 4,3 4,7 4,8 Yatay _3,1 ₄ _4,5 _4,7 _3,7 _4,2 ₅ _4,9 Ort. _2,75 _4,05 _4,5 _4,45 _3,6 _4,25 _4,85 _4,85 3. Dikey 2,6 3,6 4 3,7 3,4 3,6 4,5 4 Yatay _2,4 _3,5 _4,5 _4,1 _3,9 _4,5 _4,6 _4,2 Ort. _2,5 _3,55 _4,25 _3,9 _3,65 _4,05 _4,55 _4,1 4. Dikey 2,8 3,8 4,1 3,8 3,9 4,2 5 5,1 Yatay _2,7 _4,1 _4,3 _3,8 ₄ _3,9 ₅ _4,6 Ort. _2,75 _3,95 _4,2 _3,8 _3,95 _4,05 ₅ _4,85 5. Dikey 2,6 3,9 4,2 4,2 4,1 3,8 4,7 4,7 Yatay _2,4 _4,8 _4,1 _4,1 _3,8 _3,9 _5,2 ₅ Ort. _2,5 _4,35 _4,15 _4,15 _3,95 _3,85 _4,95 _4,85 Genel D.O. 2,68 3,9 4,26 4,02 3,78 3,88 4,78 4,76 Y.O. _2,64 _4,12 _4,28 _4,16 _3,88 _4,14 _5,18 _4,56 G.O. _2,66 _4,01 _4,27 _4,09 _3,83 _4,01 _4,98 _4,66 SS _0,14 _0,29 _0,13 _0,25 _0,18 _0,16 _0,36 _0,32 %95 GA AS _2,47 _3,64 _4,10 _3,77 _3,59 _3,80 _4,52 _4,25 ÜS _2,84 _4,37 _4,43 _4,40 _4,06 _4,21 _5,43 _5,06

Özk: Özkursan, Zub: Zuber, Mak: Makarov, Yeni: Yenitür, Bom: Bombastic, Mome: Momento, Ort: Ortalama, D.O: Dikey ortalama, Y.O: Yatay ortalama, G.O: Genel ortalama, SS: Standart sapma, GA: Güven aralığı, AS:

(29)

Tablo 14. 50 cm’den, 1/4 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome. 1. Dikey 3,1 4 4,5 4,8 4 4 5,5 4,8 Yatay _2,4 _4,1 _4,5 _4,3 _3,9 _4,3 ₅ ₅ Ort. 2,75 4,05 4,5 4,55 3,95 4,15 5,25 4,9 2. Dikey 2,6 4,3 5,1 4,4 4,5 4,3 5,1 5 Yatay 2,5 4 4,5 4,3 4,5 4,2 5 4,8 Ort. 2,55 4,15 4,8 4,35 4,5 4,25 5,05 4,9 3. Dikey 2,5 4,4 4,2 4,1 4 4 4,4 4,8 Yatay _2,6 _3,5 _4,2 _4,1 _3,8 ₄ _4,5 ₅ Ort. 2,55 3,95 4,2 4,1 3,9 4 4,45 4,9 4. Dikey 2,5 3,4 4,5 4,3 4,3 4 5 4,4 Yatay 2,4 3,4 4,5 4,5 3,8 4 4,8 4,8 Ort. 2,45 3,4 4,5 4,4 4,05 4 4,9 4,6 5. Dikey 2,3 4,3 4,1 4,6 4,2 4,2 4,7 5,1 Yatay 2,5 4,1 4,3 4,3 3,7 3,8 5,2 4,7 Ort. 2,4 4,2 4,2 4,45 3,95 4 4,95 4,9 Genel D.O. 2,6 4,08 4,48 4,44 4,2 4,1 4,94 4,82 Y.O. 2,48 3,82 4,4 4,3 3,94 4,06 4,9 4,86 G.O. _2,54 _3,95 _4,44 _4,37 _4,07 _4,08 _4,92 _4,84 SS 0,13 0,32 0,25 0,16 0,24 0,11 0,29 0,13 %95 GA AS 2,37 3,55 4,12 4,16 3,76 3,93 4,55 4,67 ÜS 2,70 4,34 4,75 4,57 4,37 4,22 5,28 5,00

Alt sınır, ÜS: Üst sınır.

Mesafenin 50 cm olduğu atışlarda, farklı şok değerlerinin, merkezi giriş deliği üzerindeki etkisini gözlemlemek amacıyla, marka değişkeni de dikkate alınarak istatistiksel analiz yapılıp, sonuçlar Tablo 15’de sunulmuştur.

(30)

Yapılan analiz sonucu, 50 cm mesafeden, 1/2 şok ve 1/4 şok kullanılarak yapılan atışlarda, markaların hiçbirinde şoka göre merkezi giriş delikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır.

Mesafenin 100 cm olduğu atışlar: Sekiz farklı marka ile iki farklı şok değerinde, her

bir şok değeri için her marka ile 5 atış yapılmış olup, toplam 80 atışa ilişkin dikey ölçüm, yatay ölçüm, genel ortalama ve standart sapma verileri Tablo 16 ve Tablo 17’de sunulmuştur.

1. Dikey 7,4 10,4 9,7 10,5 8,3 8,5 12,5 11 Yatay 5,9 10,2 12 9,3 9 9 11 12,5 Ort. 6,65 10,3 10,85 9,9 8,65 8,75 11,75 11,75 2. Dikey 4 10,4 11,5 10,7 8,7 9 10 9,5 Yatay 4,9 10,3 12 10,2 8 10 10,5 10 Ort. 4,45 10,35 11,75 10,45 8,35 9,5 10,25 9,75 3. Dikey 5 9,5 11,6 9,5 8,5 8 11,5 12,5 Yatay 5,7 10 10,7 9,7 8,5 8,3 11 11,2 Ort. 5,35 9,75 11,15 9,6 8,5 8,15 11,25 11,85 4. Dikey 5,4 10,2 10,1 10,1 8,8 9,6 10,6 9,3 Yatay 6,7 9,5 12,5 10,8 8,1 10,4 12 10 Ort. 6,05 9,85 11,3 10,45 8,45 10 11,3 9,65 5. Dikey 7,2 10 9,8 9,8 8,6 9,4 10 11,5 Yatay 6,5 11 10,6 9,7 9,5 9,3 8,8 11 Ort. 6,85 10,5 10,2 9,75 9,05 9,35 9,4 11,25 Genel D.O. 5,8 10,1 10,54 10,12 8,58 8,9 10,92 10,76 Y.O. 5,94 10,2 11,56 9,94 8,62 9,4 10,66 10,94 G.O. 5,87 10,15 11,05 10,03 8,6 9,15 10,79 10,85 SS 0,98 0,32 0,57 0,39 0,27 0,71 0,95 1,07 %95 AS 4,64 9,74 10,33 9,53 8,26 8,26 9,60 9,51

(31)

Tablo 17. 100 cm’den, 1/4 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome. 1. Dikey 8,4 8,7 12 10 8,6 9 11 11 Yatay _5,8 _11,7 _12,2 _10,8 ₈ ₉ _11,5 _11,4 Ort. 7,1 10,2 12,1 10,4 8,3 9 11,25 11,2 2. Dikey 9,4 10,5 11 8,7 7,7 9,5 10 12 Yatay 6,8 10,2 11 10,5 8,2 9 10,5 13 Ort. 8,1 10,35 11 9,6 7,95 9,25 10,25 12,5 3. Dikey 7,6 10 11,9 10,7 8,6 8,8 11,5 12,5 Yatay ₇ ₉ ₁₁ _10,9 _9,5 _9,4 _13,2 _12,3 Ort. 7,3 9,5 11,45 10,8 9,05 9,1 12,35 12,4 4. Dikey 7,3 7,5 10,6 10,8 8,5 10,5 11,2 12 Yatay 8,5 10 10,7 9,7 6 8,7 10,5 12,2 Ort. 7,9 8,75 10,65 10,25 7,25 9,6 10,85 12,1 5. Dikey 7,2 10 12,4 10,2 8,3 8,2 8,6 10,5 Yatay 5,8 9,5 10,1 11 8,5 8,5 11 10,2 Ort. 6,5 9,75 11,25 10,6 8,4 8,35 9,8 10,35 Genel D.O. 7,98 9,34 11,58 10,08 8,34 9,2 10,46 11,6 Y.O. 6,78 10,08 11 10,58 8,04 8,92 11,34 11,82 G.O. _7,38 _9,71 _11,29 _10,33 _8,19 _9,06 _10,9 _11,71 SS 0,64 0,63 0,54 0,45 0,65 0,45 0,98 0,91 %95 GA AS 6,58 8,92 10,61 9,76 7,37 8,49 9,68 10,57 ÜS 8,17 10,49 11,96 10,89 9,00 9,62 12,11 12,84

(32)

Analiz sonucu, yalnızca Özkursan markası ile yapılan atışlarda, şoka göre merkezi giriş delikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık görülmüş olup, diğer markalarda anlamlı farklılık bulunmamıştır.

1. Dikey 6,5 5,2 3 6,6 4,5 4,4 9 5,5 Yatay 7 4,8 3,1 7,8 4,2 2,6 4,1 3,7 Ort. 6,75 5 3,05 7,2 4,35 3,5 6,55 4,6 2. Dikey 3,6 5,1 3,4 3,5 5,4 3 4,3 5,4 Yatay 6 4,3 4,1 5,5 4,9 3,6 5,5 4,8 Ort. 4,8 4,7 3,75 4,5 5,15 3,3 4,9 5,1 3. Dikey 9 3 4,5 3,6 2,5 3,3 6 5,5 Yatay 6,5 3,5 7,1 3,5 2,7 3,3 5,3 4,6 Ort. 7,75 3,25 5,8 3,55 2,6 3,3 5,65 5,05 4. Dikey 6,4 4,6 5,6 9 3 3,8 7,1 9,3 Yatay 4,5 2,4 4,5 4,1 2,5 4 6,8 9,3 Ort. 5,45 3,5 5,05 6,55 2,75 3,9 6,95 9,3 5. Dikey 7,2 6,2 2,8 2,4 3,4 7 5,6 4 Yatay 7,5 4,9 3,5 8,4 3,4 5,5 3,8 8 Ort. 7,35 5,55 3,15 5,4 3,4 6,25 4,7 6 Genel D.O. 6,54 4,82 3,86 5,02 3,76 4,3 6,4 5,94 Y.O. 6,3 3,98 4,46 5,86 3,54 3,8 5,1 6,08 G.O. 6,42 4,4 4,16 5,44 3,65 4,05 5,75 6,01 SS 1,25 0,98 1,21 1,48 1,08 1,25 0,98 1,90 %95 AS 4,86 3,17 2,65 3,59 2,30 2,49 4,52 3,64

(33)

Tablo 20. 200 cm’den, 1/4 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome. 1. Dikey 5 3 6,2 4,3 4,4 3 9,8 2,3 Yatay _5,4 _4,8 _5,7 _2,8 _2,6 ₃ _10,1 _1,8 Ort. 5,2 3,9 5,95 3,55 3,5 3 9,95 2,05 2. Dikey 3,7 5,4 3 3,7 4,5 5,5 8 7,1 Yatay 4,2 4 2,7 3,5 4,2 6,6 9,7 6 Ort. 3,95 4,7 2,85 3,6 4,35 6,05 8,85 6,55 3. Dikey 4,4 5,1 4,5 4 4 3,7 9,4 6,9 Yatay _5,1 _4,2 _4,2 _3,6 _2,9 _2,2 _6,6 _7,5 Ort. 4,75 4,65 4,35 3,8 3,45 2,95 8 7,2 4. Dikey 2,6 3,5 4 3,6 6,7 3,4 2,8 5 Yatay 7,5 4,7 4,2 3,5 6,8 3,5 3,3 4,7 Ort. 5,05 4,1 4,1 3,55 6,75 3,45 3,05 4,85 5. Dikey 7,5 3 2,7 5,2 3 6,5 9 4,5 Yatay 4 2,8 3 3,6 5,9 3,9 4,7 6 Ort. 5,75 2,9 2,85 4,4 4,45 5,2 6,85 5,25 Genel D.O. 4,64 4 4,08 4,16 4,52 4,42 7,8 5,16 Y.O. 5,24 4,1 3,96 3,4 4,48 3,84 6,88 5,2 G.O. _4,94 _4,05 _4,02 _3,78 _4,5 _4,13 _7,34 _5,18 SS 0,66 0,72 1,28 0,36 1,34 1,41 2,65 1,99 %95 GA AS 4,11 3,14 2,42 3,33 2,83 2,37 4,04 2,70 ÜS 5,76 4,95 5,61 4,22 6,16 5,88 10,63 7,65

(34)

Analiz sonucu, yalnızca Özkursan markası ile yapılan atışlarda, şoka göre merkezi giriş delikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık görülmüş olup, diğer markalarda anlamlı farklılık bulunmamıştır.

bir şok değeri için her marka ile 5 atış yapılmış olup, toplam 80 atışa ilişkin dikey ölçüm, yatay ölçüm, genel ortalama ve standart sapma verileri Tablo 22 ve Tablo 23’te sunulmuştur.

1. Dikey 3,3 3,6 3,9 3 2,6 4 3,3 1,8 Yatay _2,6 _3,8 _4,8 _2,4 _4,5 _2,8 ₂ _1,8 Ort. _2,95 _3,7 _4,35 _2,7 _3,55 _3,4 _2,65 _1,8 2. Dikey 2,7 3 3,5 3 3,7 3,1 2,4 3 Yatay _4,5 _4,5 _3,6 _2,9 _2,6 _2,8 _2,1 ₄ Ort. 3,6 3,75 3,55 2,95 3,15 2,95 2,25 3,5 3. Dikey 2,6 3,2 2,8 2,5 3,1 3,3 2,1 2 Yatay _3,4 _2,7 _3,1 _3,4 _3,3 _2,9 _0,9 ₂ Ort. ₃ _2,95 _2,95 _2,95 _3,2 _3,1 _1,5 ₂ 4. Dikey 3,5 4,7 3,3 2,6 3 3,2 2 2,3 Yatay _4,4 _3,8 _3,4 _2,5 _3,9 _3,9 ₂ _2,7 Ort. _3,95 _4,25 _3,35 _2,55 _3,45 _3,55 ₂ _2,5 5. Dikey _2,5 _2,5 _2,7 _2,7 _2,5 _2,6 _2,2 _1,7 Yatay _2,6 _3,2 ₃ _2,3 _2,5 _2,7 _2,2 _2,1 Ort. _2,55 _2,85 _2,85 _2,5 _2,5 _2,65 _2,2 _1,9 Genel D.O. 2,92 3,4 3,24 2,76 2,98 3,24 2,4 2,16 Y.O. _3,5 _3,6 _3,58 _2,7 _3,36 _3,02 _1,84 _2,52 G.O. 3,21 3,5 3,41 2,73 3,17 3,13 2,12 2,34 SS 0,55 0,58 0,59 0,21 0,41 0,35 0,41 0,70 %95 GA AS 2,51 2,76 2,66 2,46 2,66 2,68 1,59 1,46 ÜS 3,90 4,23 4,15 2,99 3,67 3,57 2,64 3,21

(35)

Tablo 23. 300 cm’den, 1/4 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome. 1. Dikey 2,3 4,6 2,8 2,3 4,5 2,6 4,5 2,3 Yatay 2,2 3,7 4,2 2,4 4,5 4,4 3,4 2,2 Ort. 2,25 4,15 3,5 2,35 4,5 3,5 3,95 2,25 2. Dikey 3,7 2,3 2,5 2,6 3,1 3,5 2,4 3,1 Yatay 2,7 3 2,9 2,4 2,4 2,6 2 3 Ort. 3,2 2,65 2,7 2,5 2,75 3,05 2,2 3,05 3. Dikey 4,2 2,4 4 4 2,7 3,2 2,2 2,3 Yatay _2,4 _4,7 _4,2 _2,3 _2,7 _2,3 _2,5 _2,5 Ort. 3,3 3,55 4,1 3,15 2,7 2,75 2,35 2,4 4. Dikey 3,1 2,5 2,6 2,5 2,6 4,6 1,7 2,3 Yatay 5,6 4,2 2,3 4,4 4 3,2 2,1 2,3 Ort. 4,35 3,35 2,45 3,45 3,3 3,9 1,9 2,3 5. Dikey 2,6 3,2 3 2,7 3,2 3 2,4 1,5 Yatay 4 3,9 4 3,7 2,4 3,6 4,7 2 Ort. 3,3 3,55 3,5 3,2 2,8 3,3 3,55 1,75 Genel D.O. 3,18 3 2,98 2,82 3,22 3,38 2,64 2,3 Y.O. 3,38 3,9 3,52 3,04 3,2 3,22 2,94 2,4 G.O. _3,28 _3,45 _3,25 _2,93 _3,21 _3,3 _2,79 _2,35 SS 0,74 0,53 0,66 0,47 0,76 0,43 0,90 0,46 %95 GA AS 2,35 2,78 2,41 2,33 2,26 2,75 1,66 1,77 ÜS 4,20 4,11 4,08 3,52 4,15 3,84 3,91 2,92

(36)

Yapılan analiz sonucu, 300 cm mesafeden, 1/2 şok ve 1/4 şok kullanılarak yapılan atışlarda, markaların hiçbirinde şoka göre merkezi giriş delikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı.

1. Dikey _2,5 _2,2 _2,7 ₄ ₄ _2,4 _1,8 _2,3 Yatay _3,7 _5,1 _2,7 _2,4 _3,7 _2,1 _1,2 _1,8 Ort. _3,1 _3,65 _2,7 _3,2 _3,85 _2,25 _1,5 _2,05 2. Dikey 1,8 2,4 3,4 3 2,3 2,1 1,7 2,3 Yatay _2,7 ₂ _2,8 _2,2 _2,4 ₃ _1,4 _2,1 Ort. _2,25 _2,2 _3,1 _2,6 _2,35 _2,55 _1,55 _2,2 3. Dikey 3,7 2,7 3 2 2,3 2,6 2 3 Yatay _3,5 _2,7 _3,9 _2,8 _2,6 _1,8 _1,8 _1,8 Ort. _3,6 _2,7 _3,45 _2,4 _2,45 _2,2 _1,9 _2,4 4. Dikey _2,5 _2,4 ₂ _2,7 _3,2 _3,2 ₂ _1,3 Yatay _3,3 _2,1 _2,2 _3,5 _2,3 _3,2 ₂ _1,8 Ort. _2,9 _2,25 _2,1 _3,1 _2,75 _3,2 ₂ _1,55 5. Dikey _2,7 _2,7 _2,8 _2,9 _2,7 _4,3 _1,6 _1,4 Yatay _3,7 _3,2 _2,5 _2,4 ₂ _2,5 _1,6 _1,7 Ort. _3,2 _2,95 _2,65 _2,65 _2,35 _3,4 _1,6 _1,55 Genel D.O. _2,64 _2,48 _2,78 _2,92 _2,9 _2,92 _1,82 _2,06 Y.O. _3,38 _3,02 _2,82 _2,66 _2,6 _2,52 _1,6 _1,84 G.O. _3,01 _2,75 _2,8 _2,79 _2,75 _2,72 _1,71 _1,95 SS 0,49 0,59 0,50 0,34 0,63 0,55 0,22 0,38 %95 AS 2,39 2,01 2,16 2,36 1,95 2,03 1,43 1,47

(37)

Tablo 26. 500 cm’den, 1/4 şok ile yapılan atışların merkezi giriş deliği ölçümleri (cm) Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome. 1. Dikey 3,6 3,4 2,2 3 2,3 2,2 2,3 2,5 Yatay _2,2 _3,2 _2,1 _2,6 _2,3 _2,3 _1,6 _1,9 Ort. 2,9 3,3 2,15 2,8 2,3 2,25 1,95 2,2 2. Dikey 5 2,4 4 3,5 3 3 1,4 0,8 Yatay 3,6 2,8 2,8 2,7 4 3,5 1,7 2 Ort. 4,3 2,6 3,4 3,1 3,5 3,25 1,55 1,4 3. Dikey 6,3 2,9 3,5 2,8 3,1 2,3 1 2,4 Yatay _2,8 _2,9 _2,3 _2,8 _3,1 _2,4 _2,3 _1,8 Ort. 4,55 2,9 2,9 2,8 3,1 2,35 1,65 2,1 4. Dikey 5 3,5 3,3 5 4,2 4,1 1,7 2,3 Yatay 3 2,8 3,4 2,2 3,1 2,2 1,5 2 Ort. 4 3,15 3,35 3,6 3,65 3,15 1,6 2,15 5. Dikey 2,4 4 2,8 2,3 3,6 3,5 * 1,9 Yatay 3,6 2,2 3,8 2,7 4,2 2,1 * 2,1 Ort. 3 3,1 3,3 2,5 3,9 2,8 * 2 Genel D.O. 4,46 3,24 3,16 3,32 3,24 3,02 1,6 1,98 Y.O. 3,04 2,78 2,88 2,6 3,34 2,5 1,77 1,96 G.O. _3,75 _3,01 _3,02 _2,96 _3,29 _2,76 _1,68 _1,97 SS 0,75 0,27 0,52 0,41 0,62 0,45 0,17 0,32 %95 GA AS 2,81 2,67 2,36 2,44 2,51 2,19 1,40 1,56 ÜS 4,68 3,34 3,67 3,47 4,06 3,32 1,97 2,37

*: Merkezi giriş deliği saptanmadı, Özk: Özkursan, Zub: Zuber, Mak: Makarov, Yeni: Yenitür, Bom: Bombastic, Mome: Momento, Ort: Ortalama, D.O: Dikey ortalama, Y.O: Yatay ortalama, G.O: Genel ortalama, SS: Standart

sapma, GA: Güven aralığı, AS: Alt sınır, ÜS: Üst sınır.

(38)

Yapılan analiz sonucu, 500 cm mesafeden, 1/2 şok ve 1/4 şok kullanılarak yapılan atışlarda, markaların hiçbirinde şoka göre merkezi giriş delikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı.

Marka ve şok değeri sabit tutularak, mesafeler ile merkezi giriş delikleri arasındaki ilişki, tek yönlü Anova testi ile değerlendirilip post-hoc test olarak Tukey veya Tamhane kullanıldı (Tablo 28, 29, 30, 31).

Tablo 28. 1/2 şok değerinde mesafeye göre merkezi giriş deliklerinin karşılaştırılması Mesafe Özk. Zub. Yaf Mak. Yeni. Mesco Bom. Mome.

50 cm 2,66 4,01 4,27 4,09 3,83 4,01 4,98 4,66 100 cm 5,87 10,15 11,05 10,03 8,6 9,15 10,79 10,85 200 cm 6,42 4,4 4,16 5,44 3,65 4,05 5,75 6,01 300 cm 3,21 3,5 3,41 2,73 3,17 3,13 2,12 2,34 500 cm 3,01 2,75 2,8 2,79 2,75 2,72 1,71 1,95 p* <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001

*: Anova, p<0,05, Özk: Özkursan, Zub: Zuber, Mak: Makarov, Yeni: Yenitür, Bom: Bombastic, Mome:

Momento.

Tablo 29. 1/2 şok değerinde merkezi giriş deliği bakımından mesafeler arası farklılıklar Özk.* Zub.* Yaf* Mak.* Yeni.* Mesco** Bom.* Mome.** TOHOV 0,004 0,015 0,004 0,001 0,009 0,068 0,007 0,050 50-100 cm 0,017 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 50-200 cm 0,024 0,997 1,000 0,692 1,000 1,000 0,830 0,289 50-300 cm 0,618 0,767 0,268 <0,001 0,172 0,324 <0,001 0,018 50-500 cm 0,884 0,055 0,021 0,002 0,154 0,065 <0,001 0,005 100-200 cm 0,998 0,001 <0,001 0,016 0,003 <0,001 <0,001 <0,001 100-300 cm 0,016 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 100-500 cm 0,012 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 <0,001 200-300 cm 0,025 0,742 0,953 0,134 0,994 0,284 0,005 <0,001 200-500 cm 0,021 0,153 0,492 0,136 0,820 0,055 0,006 <0,001 300-500 cm 1,000 0,564 0,727 1,000 0,948 0,890 0,656 0,976

TOHOV: Test of homogeneity of variance, *: Tamhane, p<0,05, **: Tukey, p<0,05, Özk: Özkursan, Zub: Zuber, Mak: Makarov, Yeni: Yenitür, Bom: Bombastic, Mome: Momento.

Sekiz farklı hububat içerikli ses fişeği ile 1/2 şok derecesi kullanılarak yapılan atışlarda, mesafeye göre merkezi giriş deliğindeki değişimlerin incelenmesi sonucu, 50 cm ile 100 cm