Ahmed Güner Sayar**
Prof. Dr. Sabri F. Ülgener
Hayat› ve Eserlerine Dair
Özet Bir Sergileme
*A Sketch of Professor Sabri F. Ülgener’s
Life and Works
Sabri Fehmi Ülgener, 1911 y›l›nda Ca€alo€lu’nda dünyaya geldi. ‹stanbul’da çöken bir devletin gizli seziflleri ve anlay›fllar›n›n içine nüfuz etti€i bir or-tamda, onun ürünü olan olgunluk hissi içinde yetiflen Ülgener, devrin önemli simalar›n›n baba oca€›na misafir olmas› nedeniyle Cumhuriyet’i id-rak etmifl, onunla en az on y›l birlikte olmufl, kökü Osmanl›’da duran 1860 ve sonras› kufla€›n› tan›ma imkân› bulmufltur. Ülgener, bu sohbetlerde “es-ki” ile “yeni” aras›ndaki çat›flmay› kendi fildifli kulesinden izliyordu. Onun için temel mesele de€iflimin yolunu, hedefini, fliddetini ve bunu mümkün k›lacak vas›talar›n de€erini tartmaktan geçiyordu. Dolay›s›yla genç Sabri Fehmi için o y›llarda soruna taraf olmaktan çok mevcut oluflumu tarihi ku-flatarak anlamak gerekiyordu.
‹stanbul Erkek Lisesinde orta tahsilini sürdürürken yabanc› dili Almancay-d›. Evde Arapça ve Farsça ile kurulan yak›nl›k Almancaya s›çraAlmancay-d›. Sabri Fehmi okulda verilen yabanc› dil dersleriyle yetinmedi ve Almanca çal›flma-lar›n› s›k›laflt›rd›. Daha orta mektep talebesi iken Schiller’i okuyacak hâle gelmifl, edebî Almancan›n inceliklerine kavuflmufltu.
‹stanbul Erkek Lisesinden mezuniyetinin ard›ndan ‹stanbul Darülfünunu Hukuk Fakültesine girdi. Ülgener, babas›ndan ‹slâmî “norm”u ö€renirken
* Bu konuda etrafl› malumat yazar›n “Bir ‹ktisatç›n›n Entellektüel Portresi: Sabri F. Ülgener” (Ötüken Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007) adl› kitab›nda bulunmaktad›r. Bu özet, ad› geçen eserden ve yazar›n “Makaleler”e (Derin Yay›nlar›, 2006) yazd›€› önsözden yararlan›larak haz›rlanm›flt›r. (Editör)
** Dr., ‹ktisat alan›nda profesördür. ‹lgi alanlar› iktisadi düflünce, iktisat tarihi, iktisat metodolojisi ve teorisidir.
‹letiflim: ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Beyaz›t, 34116, ‹stanbul.
§ agsayar@istanbul.edu.tr § (+90 212) 440 0000 / 12273.
di€er taraftan fakültede ticaret hukuku derslerinde gördü€ü hukuk kuralla-r› ve rekabete dair hükümler ve iktisat derslerinde okudu€u piyasa mekaniz-mas›yla fiyat›n serbestçe teflekkülüne ait teorik bilgileri ö€reniyor, bu fark-l› iki “norm”u birlefltiriyordu. San›lan›n aksine aralar›nda çat›flma de€il, uyum vard›. Daha o y›llarda d›fl dünyada saflaflma ya da yollar›n ayr›lmas› gerçe€ini yapay bulmaya bafllad›. ‹lk yakalad›€› gerçek, sathi de olsa tek yan-l›l›€›n flu veya bu istikametine k›r›lmak de€il, belki “norm”lar›n uygunlu€un-dan hareketle yeni bir “norm” “reel” çat›flmas›n›n içine girmek onun için da-ha da-hay›rl› olacakt›. Sabri Fehmi’nin baba oca€›nda kula€›na üflenenler sade-ce f›khi meselelerle s›n›rl› kalmad›. Baba dostlar›ndan baz›lar›n›n mütefla-bih ayetlerden hareketle tasavvufa dair sohbete kap› açmalar›, onun tasav-vuf hakk›nda detayl› bilgiler edinmesini sa€lad›.
Ülgener, ayn› zamanda babas›ndan hüsn-i hat dersleri ald›. Mehmed Fehmi Efendi o€lunun güzel yaz›da ilk ve son hocas› oldu. Gene bu y›llarda kitap kar›flt›rma, sanata aç›k yan›yla birleflince bir baflka de€erler matrisi kuruldu. Bu güzel u€rafl› klasik Osmanl› fliiri idi. Divan flairlerinin m›sra, beyit, k›ta ve gazellerinde eski fliirin büyülü iç örgüsünü yakalamaya çal›fl›yordu. 1935 y›l›nda ‹stanbul Darülfünunu Hukuk Fakültesinden mezun oldu ve ayn› y›l fakültenin “‹ktisadiyat ve ‹çtimaiyat” kürsüsüne asistan oldu. Asis-tanl›€›n›n ilk günlerinde di€er Türk akademisyenlerle birlikte Alman hoca-lar›n derslerinin tercümesi iflini üstlendi. Sosyal bilimci Alman hocalar eser-leri, derseser-leri, sohbeteser-leri, sergiledikleri bilim ahlaklar›yla bir anda genç aka-demisyen Sabri Fehmi Bey’in dünyas›na bir bomba gibi düfltüler, kafas›nda ihtilal yaratt›lar. Bu de€ifliklikler geliflme ve etkilerini zaman içerisinde ge-nifl bir alana yay›larak onun düflünce ufkunu bir manada ters yüz etti. Fa-külte çat›s› alt›nda önce “enstitü” bünyesinde bafllayan sonra d›flar›ya yay›-lan ve ilmî bir ananeye dönüflen akademik sohbetler, bilim ahlak›, bilimsel araflt›rmalarda sergilenen metot ve titizlik, genç Ülgener’in âdeta ikinci de-fa dünyaya gelifli oldu. Daha iflin bafl›nda akademik bir sars›nt› yaflamadan iktisadi zihniyet konular›nda yo€unlaflmaya karar verdi. Max Weber ve Werner Sombart gibi bu sahan›n büyük ustalar›n›n ayd›nlatt›€› yolda bilgi verilerini topluyordu. Payandalanm›fl bir hâlde Alman hocalarla bir araya geldiklerinde ciddi sorular› ortaya yuvarlamas› ile dikkatleri üzerine topla-d›. Haz›rl›kl› ve kafas› mayalanm›fl bir hâlde Alman hocalarla yapt›€› sohbet-lerden bu genç istidat çok fley ö€rendi. Alman hocalar›n Ülgener’in akade-mik formasyonuna kariyerinin daha ilk günlerinde verdikleri dürtü ile kiye gerçek bir bilim adam› kazand›. Onun meslek hayat›n›n bafllar›nda Tür-kiye çorak bir vasat içerisinde bulunmaktayd›. Alman hocalar›n entelektüel miras›n› kendi özgün çal›flmalar›yla ileriye götürdü.
1938’de askerlik görevine ça€r›l›ncaya kadar ‹stanbul Üniversitesi Hukuk ve ‹ktisat Fakültelerinde namzet asistan olarak çal›flt›. 1939’da ‹ktisat Fakülte-si Sosyoloji ve Kömün BilgiFakülte-si aFakülte-sistanl›€›na asaleten tayin oldu. 1941 y›l›nda Kapitalizmden Evvel ‹afle Buhranlar› bafll›kl› doçentlik teziyle “Maliye ve Umumi ‹ktisat Teorisi” kürsüsü doçentli€ine atand›. Ayn› y›l ‹ktisat Fakül-tesi Mecmuas›nda ilk ilmî makalesi yay›mland›: ‹ktisadi Hayatta Zihniyetin Rolü ve Tezahürleri. Bu önemli yaz›s›nda iktisat literatürümüzde iktisadi zih-niyet meselelerimizin hiç ele al›nmad›€›na dikkat çekiyordu.
1941-1942 ders y›l›nda “Konjonktür Nazariyesi” dersini vermeye bafllad›. 1942’de ‹ktisat Fakültesi tercümanl›€›n› ek bir görev olarak kabul etti. 1943 y›l›nda ikinci kez üç ay müddetle ordu hizmetine al›nd›. 1943 y›l›n›n ocak ay›nda annesini, nisan ay›nda babas›n› kaybetti. ‹ktisat Fakültesinde 1946 y›l› sonuna kadar çeflitli dersler okuttu. Bu derslerin bafll›calar› “‹kti-sat Metodolojisi”, “Konjonktür ve Buhranlar”, “Münakalat ve Sanayi Siya-seti” idi. Ayr›ca Hukuk Fakültesinde seçmeli bir ders olarak “‹ktisadî Dok-trinler Tarihi”ni okuttu. Bu meyanda Hukuk Fakültesi birinci ve ikinci s›-n›f iktisat dersi imtihan heyetinde görev ald›.
II. Dünya Harbi’nin s›k›nt›lar›n›n ekonomik düzleme yans›mas› sonucu bir dizi mal›n piyasay› terk etmesi, nihayet üretimle tüketim aras›ndaki köprü-nün fiyatlar yoluyla yükselmesi karfl›s›nda politik toplum “narh” uygulama-s›na geçmiflti. Ülgener devletin piyasaya müdahale ederek fiyatlar›n tespi-tinde arz ve talep kanunlar›n›n üstüne ç›kmas› karfl›s›nda benzer olguyu ‹s-lâm hukuk ve ahlak kaynaklar›n›n çözümlemelerinde araflt›rd›. Hadis, aka-id, f›k›h ve tasavvuf kitaplar›ndan hareketle ‹slâm Hukuk ve Ahlak Kaynakla-r›nda ‹ktisat Siyaseti Meseleleri bafll›kl› önemli bir yaz› kaleme ald›.
Ülgener 1946-1947 y›llar›nda Harvard Üniversitesinde bulundu ve J. A. Schumpeter ve A. H. Hansen gibi iki büyük iktisatç› ile temas etme imkân› buldu. 1948-1949 akademik y›l› bafllayana kadar ‹ktisat Fakültesinin sa€la-d›€› maddi destekle önce ‹ngiltere’ye geçti. Londra’da “London School of Economics”te çal›flt›. Sonra Hollanda’ya geçti, Amsterdam’da bir kongre’ye kat›ld›. Nihayet akademik y›l bafllamadan önce 1948’de Türkiye’ye döndü. Yurda dönüflüyle birlikte 1948-1949 akademik y›l ve ertesinde ‹ktisat Fa-kültesinde makroiktisat derslerini Keynes-Hansen çizgisinde vermeye bafl-lad›. Bu arada akademik dikkatini makro iktisat dersleri üzerinde yo€unlafl-t›r›rken ders takrirlerini bir kitap hâline getirmek arzusundayd›. 1962’de yay›mlanan Millî Gelir, ‹stihdam ve ‹ktisadî Büyüme kitab› esasta Alvin H. Hansen’e çok fley borçludur. Önce dersleri, sonra makaleleri ve nihayet özenle kaleme ald›€› Millî Gelir kitab›yla Sabri Ülgener, Keynesgil düflünce ak›m›n›n Türkiye’ye aktar›lmas›nda ve bir akademik taban bulup yerleflme-sinde arac›l›k (middle-man) görevini yerine getirmifltir.
1941’den 1951’e kadar ‹ktisat Fakültesinde doçentlik kadrosunda görev yapan Ülgener, bu y›lda fakülte dekanl›€›na müracaatla “‹ktisat ve Maliye Kürsüsü” profesörlü€üne aday oldu. ‹ktisat Fakültesi Profesörler Kurulu 27.04.1951 tarihli toplant›s›nda onun bu baflvurusunu onaylayarak Ord. Prof. Dr. F. Neumark’›n baflkanl›€›nda bir bilim jürisinin kurulmas› karar›-n› ald›. Bilim jürisinin üyeleri flu akademisyenlerdi: Ord. Prof. Dr. fi. Baban, Prof. Dr. H. A. Kuyucak ve Prof. Dr. R. fi. Suvla. Komisyon Sabri Ülgener’in bilimsel yay›nlar›n› esas alarak bir rapor haz›rlamakla görevlendirildi. Ön-ce 1951’de ikinci bir yabanc› dil s›nav› için ‹ngilizÖn-ceden s›nava girdi. fi. Ba-ban, R. fi. Suvla, Ö. L. Barkan ve H. A. Kuyucak’tan teflekkül eden lisan jü-risinin de€erlendirilmesinden sonra s›ra bilim jüjü-risinin haz›rlad›€› rapora geldi. Komisyon karar›na göre oy birli€i ile profesörlü€e yükseltildi. Durum Fakülte Profesörler Kurulu’nun 25.05.1951 tarihli oturumunda incelendi ve komisyonun, Sabri Ülgener’in aç›k profesörlü€e seçilmesi teklifi kurulca da ittifakla kabul edildi. Ülgener’in profesörlük takdim tezi, Tarihte Darl›k Buhranlar› ve ‹ktisadi Muvazenesizlik Meselesi 1951 y›l›nda ‹ktisat Fakültesi Yay›nlar› aras›nda ç›kt›. Profesörlük takdim tezinin yan›nda mühim bir eseri daha vard›r. En afla€› on y›ld›r üzerinde çal›flt›€› iktisadî zihniyet dün-yam›z› araflt›ran bu çal›flma ‹ktisadî ‹nhitat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri bafll›€›yla 1951 y›l›nda yay›mland›.
1952 y›l›ndan Ord. Prof. Dr. Fritz Neumark’›n Almanya’ya dönmesiyle bo-flalan “Umumi ‹ktisat ve Maliye Teorisi Kürsüsü” baflkanl›€›na getirildi. Üniversiteler Kanunu gere€ince 1954 y›l›nda yap›lan seçim sonucu ‹ktisat Fakültesi Dekan› oldu. 1956 y›l›nda dekanl›k görevini fiükrü Baban’a b›rak-t›. Fakültedeki mesai saatlerinin içinde ayda dört saat Yap› ve Kredi Banka-s› Murak›pl›€›na atand› ve bu görevi yaklafl›k bir y›l sürdü. 1958 y›l›nda Se-vim Aytaç ile evlendi. Evlili€inin ilk aylar›nda, May›s 1958’de, bir akademik y›l kalmak üzere Münih’e gitti. Münih’te mesleki temaslarda bulundu, il-ginç buldu€u konferans ve seminerleri takip etti ve zaman›n önemli bir k›s-m›n› üniversite kütüphanesinde geçirdi. 1959 y›l›nda Avrupa’n›n çeflitli ül-kelerine u€rayarak Türkiye’ye döndü.
1960 y›l›nda Fakülte Dekan› Mehmed Oluç’a muhtelif zaman aral›klar›n-da vekâlet etti. Kas›m ve Aral›k aylar›naral›klar›n-da Gazetecilik Enstitüsünde iktisa-di konulara dair veriktisa-di€i bir iktisa-dizi konferanslar› Ocak 1961’de de devam et-tirdi. Bu üç ay içerisinde verdi€i konferans say›s› 22’ye yükseldi. Bu konfe-ranslar dizisini 1961 y›l›nda da sürdürdü. 1961-1962 akademik y›l›n›n bafllamas›yla birlikte ek bir görev olarak Eskiflehir ‹ktisadî ve Ticarî ‹limler Akademisinde makro iktisat derslerini üstlendi. Haftada bir defa 3 saat verdi€i bu derslerdeki hocal›€› 1963 Temmuz’una kadar devam etti.
1964-1965 ders y›l›nda araflt›rmalarda bulunmak ve Türkiye ekonomisi üzerine konferanslar vermek üzere Columbia Üniversitesi taraf›ndan davet edildi. Takip eden akademik y›lda ‹ktisat Fakültesindeki derslerine ek olarak Sul-tanahmet’te özel bir yüksek okulda vermekte oldu€u makroiktisat dersle-rine devam etti. Bu meyanda 1965 A€ustos ve Eylül aylar›nda Almanya’da çal›flan Türk iflçilerinin iktisadi ve sosyal durumlar›n›n araflt›r›lmas› için Prof. Dr. Haydar Turgaç’la birlikte bir ayl›€›na yurt d›fl›na ç›kt›.
1970’li y›llarla birlikte baz› can ve gönül dostlar›n›n vefat› ile Sabri Ülge-ner, kendi yaln›zl›€›n› derinden duymaya bafllad›. Fakat fikrî mücadelede yol belliydi ve bu yolun yürünmesi gerekiyordu. Bu meyanda Ülgener çal›fl-malar›na devam etti, makaleler kaleme ald›, kongrelere ve bilimsel toplan-t›lara kat›ld›. 1974 y›l›nda efli hastaland› ve uzun bir tedavi sürecinin so-nunda sa€l›€›na kavufltu. Eflinin rahats›zl›€›n› takiben kendisi bir kalp kri-zi geçirdi. 1976 y›l›nda yap›lan operasyonla kalbine pil tak›ld›. Bu yolla aritmik kalp at›fllar› bir düzene ba€lan›yordu.
1977 yaz›ndan itibaren bütün çal›flmalar›n› iki makale üzerinde yo€unlafl-t›rd›: Bilim, ‹deoloji ve Marksizm: Marksist Teori ve Neoklasik ‹ktisat ile ‹zm’ler ve Sistemler. 1975-80 y›llar› aras›nda Türkiye’nin girdi€i anarfli ve terör ortam›nda akademik mesuliyetini omuzlam›fl duayen bir hoca olarak s›k›flt›€› kendi kozmosunu aflt›, kabu€unu k›r›p bulundu€u fildifli kuleden ç›kt›. Konuflmay›, yazmay› üzerine düfleni bu yolla yapmay›, hasta kalbine ra€men istiyordu. Yazd›€› makaleler ve verdi€i konferanslarla 12 Eylül ön-cesinde soka€› teslim alm›fl terörün arkas›ndaki ayd›n tipiyle ac›mas›zca hesaplafl›yor, yer yer istihza ile keskinlefltirdi€i kaleminden dökülen ince dokunufllarla onun maskesini indiriyordu.
Ülgener, 1981 y›l›nda emekli oldu. Erenköy’deki evinde tam bir itikâfa çe-kildi. Elinin alt›nda iki mühim eser vard›: Önce 1951’de neflredilen ve epeydir aran›lan kitab›n› ikinci bask›ya haz›rl›yordu. ‹kincisi ise 1946’dan beri vakit bulup üzerine e€ildi€i, kâh oras›ndan kâh buras›ndan oynad›€› fakat kuyumcu sabr›yla iflledi€i bir baflka kitap çal›flmas› olan Zihniyet ve Din idi. 1981’in bafllar›nda ‹ktisadî Çözülmenin Ahlâk ve Zihniyet Dünya-s›’n›n yay›mlan›fl›n›n getirdi€i tatl› bir telafl› yaflad›. Bu telafl onu öylesine sard› ki 1981 y›l›, bafl›ndan sonuna, matbaa tashihleri ve onlar›n üzerin-de oynamalarla geçti. Nihayet y›l sonunda Zihniyet ve Din’in yay›mlanma-s› ile çocuksu bir sevince bo€uldu.
Emeklili€i döneminde ilmî çal›flmalar›na ara vermeden devam eden Ülge-ner, vaktinin büyük bir k›sm›n› evinde geçiriyor, pek nadir de olsa flehre iniyor, sevenleri ise Erenköy’e geliyordu. Kalbinin ç›karmas› muhtemel
problemlerin bilincindeydi. S›hhat durumunun gayet iyi oldu€u bir dönem-de Ülgener, 30 Haziran (1983) gecesi uykuda geçirdi€i kalp kriziyle rah-met-i rahmana kavufltu.
***
Hiç flüphesiz Sabri Ülgener fikirler tarihimizin Tanzimat’› 2000’li y›llara ba€layan 150 y›ll›k zaman diliminde, Türkiye’de ça€dafl düflünce tarihinin özgün düflünürlerinden biridir. Bu genel çerçeveyi onun ihtisas alan›na, tisat düflüncesine do€ru çekti€imizde, ahistorik (iktisat teorisi)/historik ik-tisat (ikik-tisat sosyolojisi) ayr›m›ndan hareketle Ülgener, Türkiye’de sosyolo-jik tarihin en mühim isimlerinden biridir. ‹ktisat zihniyetine iliflkin eserle-rinin hülasas› onu Weber’in silik bir kopyas› yapmaz; tam aksine, Weber’in kurgulad›€› “norm”u Osmanl› Türk tarihine uygulamas› bir yanda, öte yan-da bilhassa Weber’in ‹slâm’a iliflkin bulgu ve tespitlerini tashih etmesiyle Weber’e yönelik sa€l›kl› bir elefltirel yaklafl›m› da gerçeklefltirmifltir. Asl›n-da, Ülgener’in Weber karfl›s›nda elde etti€i baflar›n›n anlam› fludur: Bat› co€-rafyas›nda kapitalizmin ruhunun ateflleniflini Protestan ahlak›ndan neflet etti€ini göstermesi Weber’in baflar› grafi€ini günümüzde bile yukar› çekmifl-tir. Bu sadece madalyonun bir yüzünü aksettirmektedir. Oysa “ben”in (Av-rupa merkezli rasyonalizm) d›fl›nda “öteki”nin (Av(Av-rupa d›fl› çevrede irrasyo-nalizm) iktisadi zihniyet dünyas›n›n dura€anl›€› ve bunun kökleri Ülgener taraf›ndan baflar›yla ortaya konulmufltur. Onun flark-‹slâm dünyas›nda Os-manl› as›rlar›ndan gün ›fl›€›na kavuflturdu€u “öteki”nin yüz çizgileri temel-de Türkiye d›fl› bir baflka ülke için temel-de afla€› yukar› ayn› olacakt›r. Ülgener’in Türkiye gerçe€ine damgas›n› vuran irrasyonalizmi yakalayan çal›flmalar› mesela ‹ran, Hindistan, Çin için de, farkl› tarihî malzeme kullan›lsa bile ula-fl›lan neticelerde köklü farl›l›klar ortaya ç›kmayacakt›r. Demek oluyor ki, Weber ç›k›fll› Ülgener bu farkl› iki boyut içinde gelifltirdi€i düflünceleri ile Türk iktisat düflünce tarihinde önemli bir yere sahiptir. Benzer düflünceler Ülgener’in Keynes’e olan fikrî rab›tas› için de söylenebilir. Kurulufl y›llar› iti-bariyle Türkiye ekonomisinin hürriyetleri tahrip etmeden iktisadi kalk›n-mas› için tek bir iktisat politikas› vard›: ‹ktisadi devletçilik. Keynesçi uygu-lamaya bel ba€layan Ülgener’in Keynes-Kahn çizgisinde “çarpan”›n büyüsü-ne kendisini kapt›rmad›€›n› iddia edebilir miyiz? 1955 sebüyüsü-nesinde ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›’nda ç›kan bir yaz›s›nda “çarpan meka-nizmas›” üzerinde dururken “intikal meyli” kavram›na iliflkin olarak flu fi-kirleri ileri sürmüfltü (Ülgener, 1955: 32): “... Gelirlerin teflekkül ettikleri noktadan itibaren s›k veya aral›kl› mesafelerle mücavir gelir halkalar›na in-tikali bize institütionale bir faktör olarak o gelirlerin intikal meylini verir.”
Ülgener devamla, “...Gelir tahlillerinde flimdiye kadar daha çok istihlak har-camalar›n›n miktar› ve sürati üzerinde, fakat bu harcamalar›n genifl bir sa-t›h üzerinde da€›l›fl tarz›, tahminimizde yan›lm›yorsak, etrafl› bir tetkike ta-bi tutulmam›flt›r.”
Ülgener’in “intikal meyli” üzerine söylediklerinden bir müddet sonra, 1957’de, G. Myrdal “Economic Theory and Underdeveloped Countries”te bu kavramdan söz açm›flt›. Ülgener de kendi makalesinin yay›mlanmas›ndan sonra “Myrdal’in de ayn› olaya iflaret etti€i gördük.” (Ülgener, 1976: 315) di-yecektir. ‹ktisat literatürü bu kavram› Myrdal’a ba€larken ondan “geliflme ik-tisad›na b›rakt›€› kavramlar›n en önemlilerinde bir[i]” (Bu€ra, 1987: 11) ola-rak söz edilecektir. Burada Ülgener’in bu mütevaz› katk›s›n›n önemi onun iktisat teorisini, efleleyen, kurcalayan, hesaplayan yan›na iflaret etmesidir. Keynesyen fikirlerden hareketle az geliflmifllik olgusunun ifllenmesi karfl›s›n-da Ülgener, Weber-Veblen çizgisinde bu düflüncelerden farkl› bir yoruma yö-nelmesi onun gözü kapal›, tevekkülle bezenmifl bir apriori Keynesçili€e hiç de iltifat etmedi€indendir. Bütün bunlar objektif bilginin peflinden koflarken onun hiç de kolaya kaçmad›€›n› bize gösteriyor. Dolay›s›yla Mete Tuncay’›n yapt›€› flu genelleme Ülgener’in katk›lar› ba€lam›nda do€ru de€ildir:
“... Türk düflüncesi, en az›ndan yüz y›ld›r, hemen hiç bir alanda gerçek anla-m›yla yarat›c› olamam›flt›r, ne özgün bir kuramsal yap› ortaya koyabilmifl, hatta ne de yabanc› kökenli bir düflünceyi yerli koflullarla uygulamakta cid-di bir baflar› gösterebilmifltir. Ayd›nlar›m›z genellikle epigon almaktan ileri gidememifltir.” (Tunçay, 2005)
***
Sabri Ülgener çok zor yazan, yazarken önce konu ile cedelleflip onu her ci-hetten kuflatmak isteyen, ayr›ca yazd›€› her sat›rla hesaplafl›p bo€uflan, yaz-d›€›n›n üstünden birkaç kere geçip Türkçesinde edebi bir üslubu yakalama-ya çal›flan, nihayet özüyle sözüyle bir kalp huzuru elde etmeden yakalama-yazd›€›n› tamam›na erdirmeyen, bir filozof iktisatç›yd›. Akademik titizli€i daha çok üretmesine mâni oldu. Daha yazabilirdi, olmad›. Kafas›nda birçok düflünce somutlaflma imkân›na kavuflmadan vefat›yla birlikte sahneyi terk etti. Bu olumsuz tablonun ötesinde Ülgener yaz›lar›n›n olumlu bir yan› var-d›r. Sabri Ülgener araflt›r›rken, yazarken kolaya kaçmayan, nefsinin yo-kufluna t›rmanan bir düflünürümüzdü. Dolay›s›yla, onun kaleminden ç›k-m›fl her yaz› hem fikir muhtevas›, hem de edebî gücü ile ad›ndan bahset-tirecek k›rattad›rlar.
Sabri F. Ülgener Bibliyografyas›
Kitaplar
1. ‹ktisadi ‹ntihat Tarihimizin Ahlâk ve Zihniyet Meseleleri, ‹stanbul, 1951. [Ayn› kitap baz› de€iflikliklerle: ‹ktisadi Çözülmenin Ahlâk ve Zihniyet Dün-yas›, ‹stanbul, 1981; ‹stanbul, 2006].
2. Tarihte Darl›k Buhranlar›, ‹stanbul, 1951. [Ayn› kitap: Darl›k Buhranlar› ve ‹slam ‹ktisat Siyaseti, Ankara, 1984, s. 33–115; ‹stanbul, 2006].
3. ‹ktisat Dersleri, I, ‹stanbul, 1952; II/1; ‹stanbul, 1952.
4. Milli Gelir, ‹stihdam ve ‹ktisadi Büyüme, ‹stanbul, 1962; 1966; 1974; 1976; 1980.
5. Zihniyet ve Din, ‹stanbul, 1981; 2006.
6. Zihniyet, Ayd›nlar ve ‹zm’ler, Ankara, 1983; ‹stanbul, 2006. 7. Darl›k Buhranlar› ve ‹slam Siyaseti, Ankara, 1984.
8. Makaleler, ‹stanbul, 2006. Makaleler
1. O. Stein, ‘Menge und Grösse in der Wirtschaft’, ‹ÜHFM, Say› 10, 1937, s. 270–273.
2. G. Kessler, ‘‹çtimaiyata Bafllang›ç’, ‹Ü‹FM, Cilt 1, No. 2, 1940, s. 277–283 [Almanca tercümesi: G. Kessler, ‘Einlei-tung in die Sociologie’, RFSE, Cilt 1, No. 2, 1940, s. 213–216].
3. K. Diehl, ‘Der Einzelne und die Gemeinschaft’, ‹Ü‹FM, Cilt 1, No. 4, 1940–41, s. 508–511 [Almanca tercümesi: K. Diehl, ‘Die Einzelne und di-e Gdi-emdi-einschaft’, RFSE, Cilt 1, No. 4, 1940–41, s. 376–380].
4. ‘‹ktisadi Hayatta Zihniyetin Rolü ve Tezahürleri’, ‹Ü‹FM, Cilt 2, No.3–4, 1940–1941, s. 351–380 [Ayn› yaz›: SFÜ, op.cit., 1984, s. 3–32. Almanca tercümesi: ‘Wesen und Erscheinungsformen des Wirtschaftsgeistes’, RFSE, Cilt 2, No: 3–4, 1940–1941, s. 265–289].
5. ‘‹ktisat Felsefesi Tarihinde Werner Sombart’›n Yeri ve fiahsiyeti’, ‹Ü‹FM, Cilt 3, No: 1–2, 1940–41, s. 95–115 [Almanca tercümesi: ‘Werner Som-barts Persönlichkeit und Seine Stellung in der Wirtschaftsphilosophie’, RFSE, Cilt 3, No: 1–2, 1940–1941, s. 93–114].
6. ‘‹slâm Hukuk ve Ahlâk Kaynaklar›nda ‹ktisat Siyaseti Meseleleri’, Ebul’ula Mardin’e Arma€an, ‹stanbul, 1944, s. 1151–1189 [Ayn› yaz›: SFÜ, op.cit., 1984, s. 119–148].
7. A. Kokkalis, ‘Die Theorie der Arbeit’, ‹Ü‹FM, Cilt 6, No. 1–2, 1944–45, s. 185–190 [Almanca tercümesi: A. Kokkalis, ‘Die Theorie der Arbeit’, RFSE, Cilt 6, No. 1–2, 1944–45, s. 158].
8. ‘Descartes Rasyonalizmine Bir Bak›fl’, ‹fl, Say› 54–56, 1945, s. 23–27. 9. ‘16. Tasarruf ve Yerli Mallar Haftas› Münasebetiyle Bir Konuflma’, Yeni
Kar›nca, Say› 1, 1946, s. ?; Say› 2, 1946, s. 6–8.
10. ‘Ahmed Cevdet Pafla’n›n Devlete ve ‹ktisada Dair Düflünceleri’, ‹fl, Say› 76, 1947, s. 5–23.
11. ‘14. As›rdan Beri Esnaf Ahlâk› ve fiikayeti Mucib Baz› Halleri’, ‹Ü‹FM, Cilt 11, no. 1–4, 1949–1950, s. 388–396 [Ayn› yaz›: SFÜ, op.cit., 1984, s. 151–159; O. Çakmak, Sabri Ülgener, Ankara 2003, s. 148–154. Frans›zca tercümesi: ‘La Morale des Métiers Depuis le XIVème Siècle et les Critiqu-es Leur ont été AdrCritiqu-esséCritiqu-es’, RFSE, Cilt 12, 1949–1950, s. 59–66]. 12. ‘J. A. Schumpeter (1883–1950)’, ‹Ü‹FM, Cilt 12, No. 3–4, 1951, s. 3–13
[Frans›zca tercümesi: ‘J. A. Schumpeter (1883–1950)’, RFSE, Cilt 12, No. 3–4, 1951, s. 3–12].
13. ‘Memleketimizin Milli Geliri ve ‹ktisadi Refah fiart›’, Yedinci Üniversite Haftas›: Çanakkale, ‹stanbul, 1953, s. 122–129.
14. ‘Gösterifl Maksad›yla ‹stihlak Meselesi ve Türkiye’nin ‹ktisadi Geliflme ve Kalk›nmas›ndaki Zararl› Tesirleri’, S‹M, Cilt 23, 1953, s. 160–163. 15. ‘‹ktisadi Geliflmenin fiartlar› ve S›n›rlar›: Azgeliflmifl Memleketlerin
‹s-tihlak ve Yat›r›m Meselelerine Toplu Bir Bak›fl’, ‹Ü‹FM, Cilt 16, 1954–55, s. 3–51.
16. ‘‹ktisadi Refah ve Sanayileflme’, Antalya Üniversitesi Haftas›, 22–27 Ka-s›m 1954, ‹stanbul, 1957, s. 1–5, (ayr› baKa-s›m), [Ayn› yaz›: O. Çakmak, op.cit., 2003, s. 141–147]
17. ‘Kitap Hakk›nda Birkaç Söz’, A. H. Hansen, Para Teorisi ve Maliye Politi-kas›, ‹stanbul 1959, s. IV. (Terc. A. K›l›çbay).
18. ‘‹ktisadi Geliflme ve Yenilenmemizin Zihniyet Muhasebesi’, Yeni Türki-ye, ‹stanbul, 1959, s. 229–250 [Ayn› yaz›: SFÜ, op.cit., 1983, s. 49–59; op.cit., 2006, s. 65–82].
19. ‘Sermaye Kayb›: Sebepleri ve Önleme ‹mkan›’, Sanayide Yat›r›m ve Ser-maye Terakümü, ‹stanbul, 1963, s. 386–402 [‹ngilizce tercümesi: ‘Capi-tal Waste: Its Causes and the Means of Overcoming It’, Capi‘Capi-tal Formati-on and Investment in Industry, ‹stanbul, 1963, s. 371–386].
20. ‘Alexander Rüstow: Bir Fikir ve Aksiyon ‹nsan›n›n Arkas›ndan’, ‹Ü‹FM, Cilt 23, No. 3–4, 1963, s. 24–32.
21. ‘Gelenekçi Bir Toplumun ‹ktisadi K›ymet ve Zihniyet Meseleleri’, ‹ktisa-di Kalk›nman›n Sosyal Meseleleri, ‹stanbul, 1964, s. 133–144 [Ayn› yaz›: SFÜ., op.cit., 1983, s. 39–48; op.cit., 2006, sf. 47–64].
22. ‘Önsöz’, ‹ktisadi Planlama ve Programlama Tekni€i, ‹stanbul, 1966, s. III. 23. ‘Önsöz’, ‹ktisadi Büyüme ve Geliflme: Seçme Yaz›lar, ‹stanbul, 1966, s.
V–VI.
24. ‘Karma Ekonomide Planlaman›n Rolü’, ‹ktisat ve Maliye, Say› 9, 1966, s. 344–353 [Ayn› yaz›: Banka, Say› 1, 1967, s. 4–15; Karma Ekonomi, Say› 11–12, 1966, s. 67; Say› 1, 1967, s. 23–29].
25. ‘Bafllarken: Azgeliflmifllik Gerçe€i Karfl›s›nda Miktar Teorisi ve Yap›sal Enflasyon Temayülü’, Türkiye’de Enflasyon, ‹stanbul, 1968, s. 1–9. 26. ‘Refiî fiükrü Suvla: Birkaç Çizgi’, Refiî fiükrü Suvla’ya Arma€an, ‹stanbul,
1971, s. IV–X.
27. ‘Konjonktür Teorisinin Dünü ve Bugünü’, Refiî fiükrü Suvla’ya Arma€an, ‹stanbul, 1971, s. 493–512.
28. ‘Takdim: Türkiye’de Planlama ve Planl› Döneme Geçifl’, Türkiye’nin ‹kti-sadi Geliflme Meseleleri, Cilt 1, ‹stanbul, 1971, s. 3–9. [‹ngilizce tercüme-si: ‘Planning Experience and Entry into Planned Development Period in Turkey: An Introductory Assessment’, Problems of Turkey’s Economic De-velopment, vol. I, ‹stanbul, 1972, s. 3–9].
29. ‘Adil Fiyat’, A‹A, I, ‹stanbul, 1973, s. 8. [Ayn› yaz›: O. Çakmak, op. cit., (2003), s. 155–156].
30. ‘Aquino’lu Thomas yahut Thomas Aquinas’, ibid., I, s. 43–44. 31. ‘Aristo’, ibid., I, s. 46–47.
32. ‘At›f Teorisi’, ibid., I, s. 65–66. 33. ‘Avusturya Ekolü’, ibid., I, s. 76.
34. ‘Azgeliflmifl Ülkeler’, ibid., I, s. 83–84. [Ayn› yaz›: O. Çakmak, op.cit., 2003, s. 157–158].
35. ‘Barone (Enrico)’, ibid., I, s. 103. 36. ‘Bedarf’, ibid., I, s. 108.
38. ‘Bekleyifl Elastikli€i’, ibid., I, s. 109–110. 39. ‘Bendixen (Friedrich)’, ibid., I, s. 110. 40. ‘Bölgesel Kalk›nma’, ibid., I, s. 136–137.
41. ‘Büyüme’, ibid., I, s. 151 [Ayn› yaz›: O. Çakmak, op. cit., 2003, s. 159–160].
42. ‘Büyüme Modelleri’, ibid., I, s. 152. 43. ‘Calvin ve Calvinizm’, ibid., I, s. 155–156. 44. ‘Cambridge Ekolü’, ibid., I, s. 156–157. 45. ‘Cassel (Gustav)’, ibid., I, s. 160.
46. ‘Chamberlin (Edward Hastings)’, ibid., I, s. 163–164. 47. ‘Child (Josiah)’, ibid., I, s. 165.
48. ‘Clark (John Bates)’, ibid., I, s. 167. 49. ‘Clark (John Maurice)’, ibid., I, s. 168. 50. ‘Colbert (Jean Baptise)’, ibid., I, s. 171. 51. ‘Data’, ibid., I, s. 195.
52. ‘Diehl (Karl)’, ibid., I, s. 224. 53. ‘Dietzel (Heinrich)’, ibid., I, s. 224.
54. ‘Diyalektik Materyalizm’, ibid., I, s. 230 [Ayn› yaz›: O. Çakmak, op. cit., 2003, s. 161–162].
55. ‘Doktrin’, ibid., I, s. 236 [Ayn› yaz›: O. Çakmak, ibid., 2003, s. 163]. 56. ‘Egzogen yahut Eksojen’, ibid., I, s. 258–259.
57. ‘Endogen yahut Endojen’, ibid., I, s. 277–278. 58. ‘Exante, Expost’, ibid., I, s. 293.
59. ‘Fiyat Teorisi’, ibid., I, s. 320–321.
60. ‘Gossen (Herman Heinrich)’, ibid., I, s. 355. 61. ‘Hansen (Alvin Harvey)’, ibid., I, s. 376–377. 62. ‘Hegel (Georg Wilhelm Friedrich)’, ibid., I, s. 389. 63. ‘Hildebrand (Bruno)’, ibid., I, s. 391.
64. ‘‹deoloji’, ibid., I, s. 405.
66. ‘Keynes’in ‹stihdam Teorisi’, ibid., II, s. 527. 67. ‘Knapp (Georg Friedrich)’, ibid., II, s. 538–539. 68. ‘Knies (Karl Gustav Adolf)’, ibid., II, s. 539. 69. ‘Konjonktür’, ibid., II, s. 548–549.
70. ‘Konjenktür Teorileri’, ibid., II, s. 550–551. 71. ‘List (Friedrich)’, ibid., II, s. 588–589. 72. ‘Luxemburg (Rosa)’, ibid., II, s. 603. 73. ‘Marjinal Etkinlik’, ibid., II, s. 620–621. 74. ‘Marshall (Alfred)’, ibid., II, s. 626–627. 75. ‘Marx’›n Büyüme Modeli’, ibid., II, s. 629–630. 76. ‘Marx’›n De€er Teorisi’, ibid., II, s. 630.
77. ‘Menger (Karl)’, ibid., II, s. 644. 78. ‘Perhizkârl›k Teorisi’, ibid., II, s. 761.
79. ‘Schmoller (Gustav von)’, ibid., II, s. 822–823. 80. ‘Schumpeter (Joseph A.)’, ibid., II, s. 823. 81. ‘Thünen (Johann Heinrich von)’, ibid., II, s. 898. 82. ‘Wieser (Freidrich von)’, ibid., II, s. 957.
83. “Haydar Furgaç’› Anarken’, Haydar Furgaç’a Arma€an, ‹stanbul, 1974, s. IX–XIV.
84. ‘Alvin H. Hansen (1887–1975)’, ‹Ü‹FM., Cilt 34, 1974–1975, s. 19–25. 85. ‘F›nd›ko€lu’nu Anarken’, F›nd›ko€lu’na Arma€an, ‹stanbul, 1977, s. IX–X. 86. ‘Ayd›nlar Sosyolojisi ve Ça€›m›z Ayd›n›’, ‹Ü‹FM., Cilt 35, 1975–1976, s. 5–39. [Ayn› yaz›: SFÜ., op.cit., 1983, s. 63–93; op.cit., 2006, s. 85–135; “Makaleler”, ‹stanbul, 2006, sf. 476518].
87. ‘Ayd›n Meselesi’, “Kubbealt› Akademisi’nde Mart 1978’de verilen iki konferans”
88. ‘Bilim, ‹deoloji ve Marxizm’, ‹Ü‹FM, Cilt 36, 1976 –1977, s. 1–61. [Ayn› yaz›: SFÜ, op.cit. 1983; s. 95–139; op.cit., 2006, s. 137–211, op.cit., 2006, s. 551–613].
89. ‘‹zmler ve Sistemler: 1. Slogan Ça€› ve ‹ZM’ler Savafl›’, ‹Ü‹FM, Cilt 37, 1977–1978, s. 33–49 [Ayn› yaz›: SFÜ, ibid., s. 143–154; ibid., 2006, s. 215–235, ibid., 2006, s. 614–630].
90. ‘‹zm’ler ve Sistemler’, Zihniyet, Ayd›nlar ve ‹zm’ler, ‹stanbul, 1983, s.
155–162; [Ayn› yaz› SFÜ, op.cit. 2006, s. 237–250 ibid., 2006, s.
631–641].
91. ‘‹ktisat Teorisi ve Kuvvet Faktörü’, Orhan Tuna’ya Arma€an, Sosyal siya-set Konferanslar›, 31. Kitap, ‹stanbul, 1982, s. 9–22.
92. ‘Çözülme Devri Zihniyeti ve Zihniyet ve Din Adl› Eserleri Üzerine Sabri Ül-gener’le Sohbet’, Cumhuriyet, 25.III. 1982. (Söylefli: fiahin Alpay). 93. ‘Dünden Bugüne ‹ktisat ve ‹flletmecilik’, Türkiye’de ‹flletme ‹lminin
Öncü-lerine Arma€an, ‹stanbul, 1985, s. 161–168. Tercümeler
1. F. Neumark, ‘A. Spitaler, Das Doppelbestuerungs Problem’, ‹ÜHFM, Say› 6, 1936, s. 223–228.
2. G. Kessler, ‘Sosyal Siyaset ve Ekonomi Siyaseti’, ‹ÜHFM, Say› 9, 1937, s. 2–5.
3. F. Neumark, ‘Vergi Yükü ve ‹ktisadi Hayat’, ‹ÜHFM, Say› 10, 1937, s. 247–261.
4. G. Kessler, ‘‹ktisat Fakültesi Aç›l›fl Dersi’, Üniversite Konferanslar› 1936–1937, ‹stanbul, 1937, s. 339–349.
5. V. Kienböck, ‘Beynelmilel Tediye Siyaseti’, ‹ÜHFM, Say› 12, 1937, s. 496–512 [Ayn› tercüme: Üniversite Konferanslar› 1937–1938, ‹stanbul, 1939, s. 21–35].
6. F. Neumark, ‘Harp Ekonomisi’, ‹stanbul, 1937.
7. F. Neumark, ‘Maliye Siyasetinin Milli Hususiyetleri’, ‹ÜHFM, Say› 14, 1938, s. 361–375 [Ayn› tercüme: Ünivesite Konferanslar› 1937–1938, ‹s-tanbul, 1939, s. 194–206].
8. G. Kessler, ‘Tarih Felsefesi Meselesi’, ‹ÜHFM, Say› 16, 1938, s. 720–729. 9. F. Neumark, D›fl Ticaret Siyaseti, ‹stanbul, 1938.
10. F. Neumark, ‘Hammaddelerin Beynelmilel Da€›t›m› Meselesi’, Cemil Bir-sel’e Arma€an, ‹stanbul, 1939, s. 259–271.
11. F. Neumark, ‘Türkiye’de Son Bankac›l›k Literatürüne Umumi Bir Bak›fl’, ‹Ü‹FM, Cilt 1, No. 1, 1939, s. 127–132.
12. F. Neumark, ‘Ahlâk ve ‹ktisat’, Üniversite Konferanslar›, 1939–40, ‹stan-bul, 1940, s. 257–267.
13. F. Neumark, ‘Maliye ‹lmine Dair Ekonomik ve Sosyolojik Tetkikler’, ‹s-tanbul, 1940.
14. F. Neumark, ‘Verginin Tarif ve Mahiyeti’, ‹Ü‹FM, Cilt 1, No. 4, 1940–1941, s. 371–396.
15. A. Rüstow, ‘‹ktisat ‹lminin Esaslar›’, ‹Ü‹FM, Cilt, 2, No. 2, 1940–1941, s. 153–201.
16. A. Rüstow, ‘Sombart’›n Kapitalizm Telakkisi ve Tarihçi Mektebin ‹lmi Hedefleri’, ‹Ü‹FM, Cilt 3, No. 1–2, 1941–1942, s. 79–94.
17. F. Neumark, ‘1939–1940 Senelerinde Türkiye D›fl Ticareti’, ‹Ü‹FM, Cilt 2, No. 3–4, 1940–1941, s. 412–418.
18. A. Rüstow, ‘‹ktisat Tarihinde Mezhep Meseleleri’, ‹Ü‹FM, Cilt 3, No. 3–4, (1942), s. 403–428.
19. F. Neumark, ‘Ekonomi Politikas› Dersleri’, (T. Tükel ile birlikte), Cilt I, ‹stanbul, 1945.
20. G. Kessler, ‘‹ktisat Tarihi’, (O. Tuna ile birlikte), ‹stanbul, 1946.
21. A. Rüstow, ‘19. As›r Garp Mimarisinin ‹nhitat›nda Fikir Tarihine ve Sos-yolojiye Ait Faktörlerin Rolü’, FA, II/1, (1947), s. 191–220. (Bu makale-de Türkçeye çevirenin ismi verilmemifltir. Makalenin Sabri Ülgener ta-raf›ndan Türkçeye kazand›r›ld›€› hususunda bk. A. G. Sayar, Bir ‹ktisat-c›n›n Entelektüel Portresi: Sabri F. Ülgener, ‹stanbul, 2006, s. 54).
Kaynakça
Bu€ra, A. (1987). Küçülen dünyada refah devleti. Cumhuriyet Dergi, 72, 11. Tunçay, M. (2005). Elefltirel tarih yaz›lar›. Ankara: Liberte Yay›nlar›.
Ülgener, S. F. (1954-1955). ‹ktisadi geliflmenin flartlar› ve s›n›rlar›. ‹UFM, 16 (1-4), 3-5. Ülgener, S. F. (1976). Milli gelir istihdam ve iktisadi büyüme. ‹stanbul: Der Yay›nevi.
