ÇOCUKLARDA D‹KKAT EKS‹KL‹⁄‹ VE H‹PERAKT‹V‹TE
BOZUKLU⁄UNUN ‹NCELENMES‹: ARACI VE ETK‹LEfi‹M
DE⁄‹fiKENLER‹ ‹LE B‹R MODEL TEST‹
Nilüfer Keser*, Emine Gül Kapç›**, Arif Özer***
* Uzm. Psk. Dan., S. B. Sami Ulus Kad›n Do¤um, Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Çocuk ‹zleme Merkezi, Ankara. ** Prof. Dr., Ankara Üniversitesi E¤itimde Psikolojik Hizmetler Anabilim Dal›, Ankara.
*** Yard. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Meslek E¤itim Fakültesi, Ankara.
Yaz›flma adresi: Uzm. Psk. Dan., Nilüfer KESER S. B. Sami Ulus Kad›n Do¤um, Çocuk Sa¤l›¤› ve Hastal›klar› Çocuk ‹zlem Merkezi, Ankara.
Tlf: +905322241276 +903123056521 Faks: +903123056522
E-mail: nilkeser@hacettepe.edu.tr
* Bu araflt›rmada Uzm. Psk. Dan. Nilüfer Keser’in yüksek lisans tezinin verilerinden yararlan›lm›flt›r.
** Çocuklara tan› koyma aflamas›nda katk›da bulunan çocuk psikiyatristleri Say›n Doç. Dr. Özgür Öner’e, Uzm. Dr. Gülser Dinç’e ve Uzm. Dr. Özlem Hekim Bozkurt’a destekleri için teflekkür ederiz.
ÖZET
Amaç: Bu araflt›rmada, annenin DEHB belirtilerinin, ana-baba tutumlar›n›n, çocu¤un duygu ayar-lamas›n›n ve cinsiyetinin çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›n› yordama güçleri incelenmifltir. Bununla birlikte, annelerin DEHB belirtileri ve çocuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›nda ana-baba tutum-lar›n›n arac› (mediatör) rolü ile ana-baba tutumlar› ve çocuktutum-lar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›nda-ki iliflaras›nda-kide çocuklar›n duygu ayarlama düzeylerinin etaras›nda-kileflim (moderatör) rolü incelenmifltir. Yöntem: Araflt›rman›n kat›l›mc›lar›n› 2009 y›l›nda SB D›flkap› Çocuk Hastal›klar› E¤itim ve Araflt›r-ma Hastânesi, Çocuk Psikiyatrisi poliklini¤inde DEHB tan›s› alan 87 çocuk ile pediatri poliklini¤ine baflvuran DEHB tan›s› bulunmayan 84 çocuk oluflturmufltur. DEHB ve karfl›laflt›rma grubundaki ço-cuklar ard›fl›k örnekleme yöntemi ile belirlenmifltir. Araflt›rmada Duygu Ayarlama, Wender Utah Derecelendirme ve Ana-Babal›k Stilleri-Boyutlar› Ölçeklerinden yararlan›lm›flt›r.
Bulgular: Yüksek de¤iflken/olumsuz duygu ayarlama, yetkeci ana-baba tutumu ve cinsiyetin erkek olmas› çocuklar›n DEHB tan›s› alma olas›l›klar›n› art›rmaktad›r. Annenin DEHB belirtileri si çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›n› do¤rudan etkilemezken, yetkeci ana-baba tutumu gösterme-lerine yol açmakta, bu da çocu¤un DEHB tan›s› alma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Çocuklar›n yüksek de-¤iflken/olumsuz duygu ayarlamalar›, ana-baba tutumu yetkeci olsun ya da olmas›n DEHB tan›s› al-ma olas›l›klar›n› art›r›rken, yetkeci ana-baba tutumu sadece çocuklar›n de¤iflken/olumsuz duygu ayarlama düzeyi düflük ya da orta düzeyde olmas› durumunda DEHB tan›s› alma olas›l›klar›n› yük-seltmektedir.
Tart›flma: Bu çal›flman›n bulgular› annenin DEHB belirtilerinin, ana-baba tutumlar›n›n ve duygu ayarlaman›n önemine iflaret etmektedir. Bulgular alan-yaz›n bulgular› do¤rultusunda tart›fl›lm›flt›r. Sonuç: Yap›c› ana-babal›k davran›fllar› konusunda ana-babalara psiko-e¤itim verilmesi ile DEHB ta-n›l› çocuklara duygu ayarlama beceri e¤itiminin verilmesi çocuklar›n DEHB belirti fliddetini ve psi-kososyal sorunlar›n› azaltabilir.
Anahtar Kelimeler: DEHB, duygu ayarlama, ana-baba tutumu, çocuk, anne ABSTRACT
Investigation of Attention Deficit and Hyperactivity Disorder in Children: The Analysis of the Mediation and Moderation Model
Objective: The aim of the present study is to examine the predictive power of child’s gender, ma-ternal ADHD symptoms, negative parental attitude and emotion regulation on children with
G‹R‹fi
DEHB nörogeliflimsel bir bozukluk olarak kabul edilmekle birlikte, sebebi tam olarak bilinmemektedir (Thapar ve ark. 2007). DEHB’nin etiyolojisiyle ilgili araflt›rmalardan bir bölümü genetik faktörlere (Lasky-Su ve ark. 2008), bir bölümü çevresel faktörlere (Phe-ula ve ark. 2011, Banerjee ve ark. 2007, Linnet ve ark. 2003, Pineda ve ark. 2007), di¤er bir bölümü ise gene-tik ve çevresel etmenlerin etkileflimine vurgu yap-maktad›r (Thapar ve ark. 2007). DEHB’nin biyolojik yönünü vurgulayan araflt›rmalar, DEHB’si olan anne-lerin çocuklar›nda DEHB görülme riskinin daha yük-sek oldu¤unu bildirmektedir (Wilens ve ark. 2005). Ayr›ca, ana-babada DEHB veya majör depresyon tan›-s› olmatan›-s› durumunda ana-babalar›n daha fazla oran-da çocuklar›noran-da DEHB bildiriminde bulunduklar› gö-rülmüfltür (Rothen ve ark. 2009). Ancak baflka bir araflt›rmada DEHB’si olan annelerin çocuklar›ndaki DEHB belirtilerini, bir belirti hâriç, abartmad›klar› gö-rülmüfltür (Faraone ve ark. 2003). Sözü edilen bu son araflt›rmada DEHB belirtilerinin fliddetine göre bir de-¤erlendirme yap›lmam›fl olmas›, kontrol grubunun küçük olmas›, DSM-III ölçütlerine göre tan›n›n kon-mas› ve ö¤retmenlerden bilgi al›nmakon-mas› araflt›rma-n›n s›n›rl›l›klar›n› oluflturmaktad›r.
Bilindi¤i üzere, DEHB klinik bir tan›d›r ve tan›ya yönelik özgün bir laboratuvar veya görüntüleme yön-temi yoktur (fienol 2006). Tan› koyma aflamas›nda
de-¤erlendirmeyi yapan uzman, ana-baba ve ö¤retmen-den ald›¤› bilgilerö¤retmen-den de yararlanmaktad›r. Bununla birlikte, DEHB’yi de¤erlendirme ve tedavi aflamas›n›n kültürel faktörlerden etkilendi¤i görülmüfltür (Pierce ve Reid 2004). Özellikle son y›llarda DEHB'nin medya-da s›kça yer almas› ve ilâçla temedya-davi edilebilirli¤inin ö¤-renilmesi nedeniyle, ana-babalar ve bâzen de e¤itimci-ler çocuklarla bafla ç›kamad›klar› durumlarda çocukla-r› kolayl›kla hareketli veya dikkatsiz olarak etiketleye-bilmektedirler (Fettaho¤lu ve Özatalay 2006). Modes-to-Lowe ve arkadafllar› (2008) biyolojik faktörlerin ya-n› s›ra, ana-baba tutumlar›ya-n›n da DEHB’nin gidiflat› üzerinde önemli bir etkisinin oldu¤unu göstermifltir. Benzer biçimde, Carlson ve arkadafllar›n›n (1995) yap-t›klar› boylamsal bir araflt›rmada hamileli¤in son 3 ay›ndan 12. yafllar›na kadar çocuklar izlenmifl, DEHB belirtilerinin oluflumunda ana-babayla iliflkili etmenle-rin önemini göstermifltir. Bu araflt›rmada, 6-8 yafl aras› çocuklar›n DEHB belirtilerini annenin madde kullan›-m›, hâmilelikte yaflanan t›bbî sorunlar ve bebe¤in mo-tor becerileri gibi biyolojik temelli olabilecek etmenler-den daha çok annenin s›cakl›¤› gibi ana-babal›k davra-n›fllar›yla ilgili etmenlerin yordad›¤› görülmüfltür.
Özellikle 2000’li y›llardan itibâren üzerinde çal›fl›-lan konulardan biri de duygu ayarlamad›r. Örne¤in, duygu ayarlama ile ana-baba tutumlar› (Morris ve ark. 2007) ve yine duygu ayarlama ile y›k›c› davran›fl-lar aras›nda iliflki bulunmufltur (Batum ve Ya¤murlu ADHD. Another aim was investigation of the mediating role of parental attitude and the modera-ting role of emotion regulation in the relationships between maternal ADHD symptoms and pa-rental attitude on ADHD.
Method: The research group consisted of 87 children with ADHD and 84 children without ADHD. The following instruments were utilized: Emotion Regulation Checklist, Wender-Utah Rating Sca-le, Parenting Styles and Dimensions Questionnaire. In order to explain the mediating role of pa-rental attitude and moderating role of emotion regulation on ADHD, the mediation and modera-tion model has been tested.
Findings: At the end of the study, being male gender, having authoritarian parents and high le-vels of negative emotion regulation was found to increase the likelihood of children diagnosed with ADHD. In addition, it was found that maternal ADHD symptoms had not a direct effect on the classification of children with ADHD, but indirectly related to negative parental attitudes. This also increased the likelihood of the child being diagnosed with ADHD. Moreover, when children had high level of negative emotion regulation, authoritarian attitude didn’t effect on the likeliho-od of children diagnosed with ADHD. However, when children had low or middle level of negati-ve emotion regulation, the authoritarian attitude of the mother’s had been found to be important on diagnosed with ADHD of their children.
Discussion: Results of this study point out the importance of maternal ADHD symptoms, paren-tal attitudes and emotion regulation. The findings were discussed in relation to recent study fin-dings.
Conclusion: These results can contribute to the planning and implementation of psychoeducati-onal program to improve emotion regulation skills for children with ADHD and to improve paren-ting skills for their parents.
2007, Silk ve ark. 2003). Bu bulgular, ana-baba tutum-lar› ile çocu¤un DEHB tan›s› almas› aras›ndaki iliflki-nin çocu¤un duygu ayarlama becerisine göre de¤ifle-bilece¤ine iflaret etmektedir. Ek olarak, DEHB ve duy-gu ayarlama ile ilgili araflt›rmalar erkek cinsiyetin DEHB’de risk etmeni oldu¤unu (Polanczyk ve Jensen 2008), yine erkek çocuklar›n k›z çocuklar›na göre duy-gu ayarlama becerilerinin daha düflük oldu¤unu gös-termifltir (Kapç› ve ark. 2009b). Martel (2009) çocukla-r›n DEHB tan›s› almas›ndaki cinsiyet farkl›l›¤›n›n duygu ayarlama becerilerindeki cinsiyet farkl›l›¤›n-dan kaynaklanabilece¤ini ve DEHB’de duygu ayarla-ma becerisinin incelenmesinin DEHB’nin anlafl›layarla-mas›- anlafl›lmas›-na katk›da buluanlafl›lmas›-nabilece¤ini belirtmektedir.
Bu araflt›rman›n temel amac› annenin DEHB belir-tileri, ana-baba tutumlar› ve çocu¤un duygu ayarlama becerisi ile DEHB aras›ndaki iliflkiyi bir model çerçe-vesinde incelemektir. Bu model do¤rultusunda afla¤›-daki sorular›n yan›tlar› aranacakt›r:
1. Erkek cinsiyetin, duygu ayarlama düzeyindeki dü-flüklü¤ün, olumsuz ana-baba tutumlar›n›n ve an-nelerin DEHB belirti düzeyindeki yüksekli¤in ço-cuklar›n DEHB tan›s› almalar›n› yordama güçleri ne kadard›r?
2. Annelerin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ile çocuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki ilifl-kide olumsuz ana-baba tutumlar›n›n arac› (medi-atör) rolü anlaml› m›d›r?
3. Annelerin olumsuz ana-baba tutumu ile çocuklar›-n›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflki, çocukla-r›n duygu ayarlama düzeyindeki düflüklü¤e (mo-deratör) ba¤l› olarak de¤iflmekte midir?
YÖNTEM Örneklem
Bu araflt›rman›n örneklemini, 2009 y›l› Temmuz-Ekim aylar›nda, SB D›flkap› Çocuk Hastal›klar› E¤itim ve Araflt›rma Hastânesi, çocuk psikiyatrisi poliklini¤i-ne baflvuran ve DEHB tan›s› alm›fl 87 çocuk ile pediat-ri polikliniklepediat-rine baflvuran DEHB tan›s› almam›fl 84 çocuk oluflturmaktad›r. Her iki gruptaki çocuklar›n yafl aral›¤› 7-13’tür. Herhangi bir efl tan› almayan, he-nüz ilaç tedavisi uygulanmayan ve DSM-IV tan› ölçüt-lerine göre ilk defa DEHB tan›s› konan çocuklar arafl-t›rman›n klinik grubunu oluflturmufltur. Karfl›laflt›rma grubunda ise, DEHB tan›s› almayan ve herhangi bir kronik hastal›¤› bulunmayan çocuklar yer alm›flt›r. Alan-yaz›nda bu tür örnekleme yöntemi “uygun (con-venient) örnekleme yöntemi” olarak bilinmektedir (Büyüköztürk ve ark. 2011).
Araflt›rmada yer alan çocuklar›n %36.3’ü k›z (n=62),
%63.7’si erkektir (n=109). K›z çocuklar›n yafl ortalamas› 9.19 (SS =1.68), erkek çocuklar›n yafl ortalamas› 9.03’tür (SS=1.69). DEHB tan›s› alan ve almayan çocuklar›n yafl ortalamalar› s›ras›yla 8.93 (SS=1.90) ve 9.25’dir (SS=1.41). ‹ki grupta yer alan çocuklar aras›nda yafl (t169 = 1.24, p > .001); ailelerinin ayl›k gelirleri (χ2
= 2.66, p > 0.05); an-nelerinin e¤itim düzeyleri (χ2
= 5.93, p>0.05) ve anneleri-nin çal›fl›p çal›flmama durumlar› (χ2
=.02, p>0.05) aç›s›n-dan anlaml› bir farkl›l›k bulunmam›flt›r.
Veri toplama araçlar›
Duygu Ayarlama Ölçe¤i (DAÖ) (Emotion Regulati-on Checklist): 6-13 yafl grubundaki çocuklar›n duygu ayarlama yetkinli¤ini de¤erlendiren DAÖ Kapç› ve ar-kadafllar› (2009b) taraf›ndan Türk çocuklar›na uyarlan-m›flt›r. Toplam 24 maddeden oluflan ölçek, De¤iflken-lik/Olumsuzluk ile Duygu Ayarlama olarak adland›r›-lan iki alt faktöre sahiptir. De¤iflkenlik/olumsuzluk alt faktörü 15 maddeden, duygu ayarlama ise 9 madde-den oluflmaktad›r. Ölçek maddeleri ana-babalar tara-f›ndan doldurulmaktad›r. Maddeler, dörtlü likert ölçe-¤i üzerinden yan›tlanmakta ve “hiçbir zaman”, “nâdi-ren”, “s›kl›kla” ve “her zaman” seçenekleri s›ras›yla; “1”, “2”, “3” ve “4” fleklinde puanlanmaktad›r. Alt öl-çeklerden al›nan toplam puan›n yüksekli¤i, çocu¤un duygular›n› ayarlayamad›¤›n› göstermektedir.
Kapç› ve arkadafllar› (2009b) do¤rulay›c› faktör ana-lizi sonucunda iki faktörlü yap›n›n Türk çocuklar›na uygun oldu¤unu göstermifllerdir. Ölçüt ve ay›rt edici geçerlik gibi di¤er geçerlik analizleri sonucunda elde edilen bulgular da ölçe¤in geçerli¤ini desteklemifltir. Ölçe¤in güvenirlik çal›flmas›nda ise araflt›rmac›lar, ana-baba de¤erlendirmeleri aras›ndaki korelasyonu .81, test-tekrar test kararl›l›¤›n› .90, iç tutarl›l›¤› de¤erlendi-ren Cronbach Alfa katsay›s›n› .84 olarak bulmufllard›r.
Ana-Babal›k Stilleri ve Boyutlar› Ölçe¤i (ASBÖ-KF) (Parenting Styles and Dimensions Questionnaire): 2-13 yafl aral›¤›nda çocu¤u bulunan ana-babalar›n tutumla-r›n› de¤erlendiren ASBÖ-KF, Kapç› ve Demirci (2009a) taraf›ndan Türk kültürüne uyarlanm›flt›r. 32 maddelik, ana-babalar taraf›ndan doldurulan ve 1-5 aras›nda li-kert tipi puanlanan ölçek, “yetkin”, “yetkeci” ve “izin verici” olarak adland›r›lan üç boyutta de¤erlendiril-mektedir. Yetkeci ve izin verici olumsuz, yetkin olum-lu ana-baba tutumunu göstermektedir. Ölçe¤in geçer-lik çal›flmas›nda aç›mlay›c› ve do¤rulay›c› faktör ana-lizleri yap›lm›flt›r. AFA’dan elde edilen bulgular›n, öz-gün ölçekten en önemli fark›, “yetkeci” adl› faktörün “aç›klama yapmama” ile ilgili maddelerin Türk çocuk-lar›nda “izin verici” ana-babal›k faktörüne yüklenme-sidir. Sonuç olarak, yetkin ana-baba tutumu 15,
yetke-ci ana-baba tutumu 7 ve izin veriyetke-ci ana-baba tutumu 10 maddeden oluflmufltur. ‹ç tutarl›¤› de¤erlendiren Cronbach Alfa katsay›s› “yetkeci” alt ölçe¤i için .88, “yetkin” alt ölçe¤i için .74 ve “izin verici” alt ölçe¤i için .64 olarak hesaplanm›flt›r. Ölçe¤in test tekrar test güve-nirlik katsay›s› .64 (p < .00) olarak bulunmufltur.
Wender Utah Derecelendirme Ölçe¤i (WUDÖ): Eriflkinlerin çocukluk dönemindeki DEHB belirtileri-nin varl›¤›n›/fliddetini ölçen WUDÖ, Öncü ve arka-dafllar› (2005) taraf›ndan Türk kültürüne uyarlanm›fl-t›r. 25 maddelik ve 0-4 aras›nda likert tipi puanlanan ölçe¤in “‹rritabilite”, “Depresyon”, “Okul Sorunlar›”, “Davran›fl Sorunlar›/Dürtüsellik” ve “Dikkat Eksikli-¤i” olarak adland›r›lan befl boyutu bulunmaktad›r. Öl-çe¤in toplam puan›n›n 36 ve üzerinde olmas› yetiflki-nin çocuklu¤unda DEHB belirtileri gösterdi¤i anlam›-na gelmektedir. Yap›lan güvenirlik çal›flmas›nda WU-DÖ’nün Cronbach Alfa katsay›s› .93, test-tekrar test güvenirli¤i .81 ve madde toplam puan güvenirlik kat-say›s›n›n .31-.75 aras›nda de¤iflti¤i bulunmufltur. Ayr›-ca, ölçe¤in DEHB tan›s› alan eriflkinlerin %83’ünü ve kontrol grubunda yer alanlar›n %91’ini do¤ru olarak s›n›fland›rd›¤› saptanm›flt›r.
‹fllem
Veri toplama ifllemi 2009 y›l›n›n Temmuz ve Ekim aylar›nda gerçeklefltirilmifltir. Araflt›rma öncesi SB D›flkap› Çocuk Hastal›klar› E¤itim ve Araflt›rma Has-tânesi’nin etik kurulundan izin al›nm›flt›r. Bu hastâne-nin çocuk psikiyatrisi poliklini¤ine baflvuran ve ilk de-fa DEHB tan›s› konan anneler ve çocuklar›
araflt›rma-ya kat›lmaaraflt›rma-ya davet edilmifllerdir. Üç çocuk psikiaraflt›rma-yat- psikiyat-ristinin DSM IV tan› ölçütlerine göre DEHB tan›s› koy-duklar› toplam 87 çocuk araflt›rmaya kat›lm›flt›r. Arafl-t›rman›n karfl›laflt›rma grubunu oluflturan çocuklar ayn› hastanenin pediatri poliklini¤ine baflvuran ve an-ne bildirimian-ne göre DEHB tan›s› olmayan çocuklardan oluflmufltur. Her iki gruptaki annelerin %100’ü araflt›r-maya kat›lm›fl, yan›tlanma süresi 20-30 dakika süren ölçekleri doldurmufllard›r.
Verilerin Analizi
Araflt›rmadan elde edilen verilerin çözümlemeleri SPSS 14.0 paket program› kullan›larak yap›lm›flt›r. Araflt›rman›n ba¤›ml› de¤iflkeni olan DEHB tan›s› al›p almama durumu ikili-kategorik bir de¤iflken oldu¤un-dan, verilerin çözümlenmesinde ikili lojistik regresyon analizinden yararlan›lm›flt›r. Arac› (mediatör) ve etki-leflim (moderatör) etkisi analizleri için Hayes ve Matt-hes’in (2009) yazd›klar› SPSS komut dizisinden yarar-lan›lm›flt›r. Analizler öncesi ayk›r› de¤erler ve çoklu ba¤lant›, logit’in do¤rusall›¤› ve hatalar›n ba¤›ms›zl›¤› say›lt›lar› gözden geçirilmifl, regresyon analizi için ge-rekli koflullar›n karfl›land›¤› görülmüfltür. Gözlem sa-y›s›n›n ba¤›ms›z de¤iflken say›s›na oran› 34.2 olup, araflt›rmada hata pay› .05 olarak kabûl edilmifltir. De-Coster (2004) biri ikili di¤eri sürekli de¤iflkenlerle he-saplanan Pearson korelasyon katsay›s›n›n, bu iki de-¤iflken aras›nda hesaplanmas› gereken nokta çift serili korelasyon katsay›s›na eflit oldu¤unu bildirdi¤inden, tan› alma ve cinsiyet de¤iflkenlerinin di¤er sürekli de-¤iflkenlerle aras›ndaki iliflkileri hesaplamada bu
yön-Tablo 1. Anne-DEHB, Ana-Baba Tutumu ve Duygu Ayarlama ile ilgili Ortalama ve Standart Sapma De¤erleri ile Tan› Durumu ve Cinsiyet Aras›ndaki Korelasyon Katsay›lar›
De¤iflkenler X Korelasyonlar (ss) (n=171) 1 2 3 4 5 6 1. Tan› alma - -2. Cinsiyet - .33** -3. Anne DEHB 26.69 .41** .12 .93 (18.16) 4. Yetkeci tutum 14.30 .51** .12 .52** .88 (5.14)
5. ‹zin verici tutum 22.55 .51** .13 .48** .74** .64
(6.14)
6. Duygu ayarlama (De¤iflkenlik/ Olumsuzluk) 22.55 .58** .17 .35** .39** .52** .78 (6.14)
tem izlenmifltir (Bkz., Tablo 1). ‹zleyen bölümde, önce de¤iflkenler aras›ndaki korelasyonlar daha sonra ise araflt›rma sorular›yla ilgili analiz sonuçlar› yer alm›flt›r.
BULGULAR
Araflt›rman›n yorday›c› de¤iflkenleri cinsiyet, anne DEHB belirti düzeyi, ana-baba tutumu (yetkeci ve izin verici alt ölçekleri) ve duygu ayarlamad›r (de¤iflken-lik/olumsuzluk alt ölçe¤i). Araflt›rman›n ölçüt (ba¤›m-l›) de¤iflkeni ise tan› al›p almama durumudur. Bu de¤ifl-kenlere iliflkin temel istatistikler Tablo 1’de verilmifltir. Tablo 1’de görüldü¤ü gibi, tan› alma ile duygu ayarlaman›n de¤iflkenlik/olumsuzluk alt ölçe¤i ara-s›ndaki korelasyon katsay›s› .58; yetkeci ve izin verici ana-baba tutumlar› aras›ndaki korelasyon katsay›s› da .51’dir. Tan› alma ile annenin DEHB belirti düzeyi ile aras›ndaki korelasyon katsay›s› ise .41’dir. Annenin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ile yetkeci ve izin verici ana-baba tutumlar› aras›ndaki korelasyon kat-say›lar› s›ras›yla .52 ve .48’dir. Ayr›ca duygu ayarla-man›n de¤iflkenlik/olumsuzluk alt ölçe¤inin di¤er de-¤iflkenlerle korelasyon katsay›lar›n›n .17 ile .52 aras›n-da de¤iflti¤i görülmektedir. De¤iflkenler aras›naras›n-daki korelasyonlar›n anlaml› olmas› (p<.05), bu çal›flman›n bafllang›c›nda öngörülen iliflkilerin ikili lojistik regres-yon modeliyle test edilebilece¤ine iflaret etmektedir. Yap›lan ikili lojistik regresyon analizinin sonuçlar› afla¤›da verilmifltir.
1.Erkek Cinsiyetin, Duygu Ayarlama Düzeyindeki Düflüklü¤ün, Olumsuz Ana-Baba Tutumlar›n›n ve Annelerin DEHB Belirti Düzeyindeki Yüksekli¤in Ço-cuklar›n DEHB Tan›s› Almalar›n› Yordama Güçleri:
Regresyon analizi sonucunda elde edilen kikare de-¤eri (= 11.48), çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›nda yor-day›c› de¤iflkenlerinin, sabite (constant) ek olarak önemli etkilere sahip olduklar›n› göstermektedir. Ayr›-ca Hosmer – Lemeshow (H-L) test sonuçlar›, modele dayal› yordanan de¤erler ile veri setindeki gerçek göz-lemler aras›nda önemli bir fark bulunmad›¤›n› ortaya
koymaktad›r. Modelin ba¤›ml› de¤iflkende aç›klad›¤› yaklafl›k varyans, Cox ve Snell R için .48 (G.A= .35 - .58) ve Nagelkerke R2 için= .64’tür (%95 G.A= .54 - .72). Regresyon modelinin gözlemleri do¤ru s›n›fland›rma oranlar› DEHB tan›s› almayanlar için %85.7; DEHB ta-n›s› alanlar için %86,2 olup, genel baflar› oran› %86’d›r. Analiz sonucunda elde edilen s›n›fland›rma tablosu so-nuçlar› incelendi¤inde, flans eseri do¤ru yordama oran› (.492+.512)*1.25 = .63 ve maksimum flans eseri do¤ru yordama oran› ise .51*1.25 = .64 olarak hesaplanm›flt›r. Buna göre modelin do¤ruluk oran›, flans eseri do¤ru yordama oranlar›n›n üstündedir. Bu sonuçlar bir set olarak yorday›c›lar›n DEHB kategorilerindeki çocuklar aras›nda güvenilir ay›r›mlar yapt›klar›n› ortaya koy-maktad›r. Modelde yer alan önemli yorday›c›lar›n be-lirlenmesi için Wald test, odds oranlar› ve her bir odds oran›na iliflkin güven aral›klar› Tablo 2’de sunulmufltur. Tablo 2’de verilen Wald testi sonuçlar›na göre, cin-siyetin erkek olmas›, yetkeci ana-baba tutumu ve de-¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumu ço-cuklar›n DEHB tan›s› almalar›n› pozitif yönde ve an-laml› düzeyde yordamaktad›r. Tabloya göre, çocu¤un k›z olmas› DEHB tan›s› alma odds’unda (1/6.13) – 1= .84’lük azalmaya yol açmaktad›r. Ayr›ca yetkeci ana-baba tutumu, DEHB tan›s› alma odds’unda 0.24’lük (1.24 – 1.00) bir art›fla yol açmaktad›r. Buna göre, yet-keci ana-baba tutumu ölçe¤inden yüksek puanlar al›nmas›, DEHB’li olmamadan çok DEHB’li grupta bulunma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. Benzer flekilde, de-¤iflkenlik/olumsuzluk puanlar›ndaki bir puanl›k ar-t›fl, DEHB’li grupta bulunma olas›l›¤›n› art›rmaktad›r. DEHB tan›s› alma odds’undaki art›fl .86’d›r.
Analiz sonuçlar›, annenin DEHB belirti düzeyin-deki yüksekli¤in ve izin verici ana-baba tutumunun, çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›nda önemli yorday›c›-lar olmad›kyorday›c›-lar›n› göstermifltir. DEHB tan›s› almay› önemli düzeyde yordayan de¤iflkenlerle tekrarlanan regresyon analizi sonucunda ki kare 108.08; p= .00 ola-rak bulunmufltur.
Tablo 2. DEHB Tan›s› Alman›n Yordanmas›na ‹liflkin ‹kili Lojistik Regresyon Analizi Sonuçlar›
De¤iflkenler b sh Wald P Exp(B)
1. Cinsiyet (Erkek) 1.81 .53 11.83 .001** 6.13
2. Anne DEHB .20 .15 1.88 .171 1.23
3. Yetkeci Ana-Baba Tutumu .21 .08 7.55 .006** 1.24
4. ‹zin Verici Ana-Baba Tutumu .03 .06 .28 .597 1.03
5. De¤iflkenlik/Olumsuzluk .62 .14 19.41 .000** 1.86
Araflt›rman›n bafllang›c›nda önerilen modelle, tan› almay› önemli düzeyde yordayan de¤iflkenlerin olufltur-du¤u indirgenmifl model aras›ndaki fark istatistiksel ola-rak önemli bulunmam›flt›r . Bu bulgu DEHB tan›s› kate-gorilerinin yordanmas›nda di¤er de¤iflkenlerin önemli yorday›c›lar olmad›klar› sonucunu do¤rulam›flt›r.
2.Annelerin DEHB Belirti Düzeyindeki Yükseklik ile Çocuklar›n›n DEHB Tan›s› Almalar› Aras›ndaki ‹liflkide Olumsuz Ana-Baba Tutumlar›n›n Arac› (Me-diatör) Rolünün ‹ncelenmesi:
Annelerin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ile çocuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflkide olumsuz ana-baba tutumlar›n›n (yetkeci ve izin verici) arac›l›k etkilerinin incelenmesi amac›yla lojistik reg-resyon analizi yap›lm›flt›r. Regreg-resyon analizi sonucun-da elde edilen kikare de¤eri ()= 11.48’dir (p<.01). Mo-delin ba¤›ml› de¤iflkende aç›klad›¤› yaklafl›k varyans, Cox ve Snell R istatistikleri için .48 (G.A= .35 - .58) ve Nagelkerke R2 istatisti¤i için.64 olarak hesaplanm›flt›r (%95 G.A= .54 - .72). Modelde yer alan de¤iflkenlerin b, Wald, t ve z de¤erleri Tablo 3’te sunulmufltur.
Tablo 3’te, annelerin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ile çocuklar›n DEHB tan›s› almalar› aras›n-da pozitif bir iliflki oldu¤u görülmektedir (toplam etki = .43; Z= 3.18; P= .002). Ayr›ca yetkeci ana-baba tutu-mu ile çocuklar›n DEHB tan›s› almalar› aras›nda pozi-tif bir iliflki (do¤rudan etki = .21; Z=2.75; P= .006) bu-lunurken, izin verici ana-baba tutumu ile tan› alma ka-tegorilerinden birinde bulunma olas›l›klar› aras›nda anlaml› bir iliflki (do¤rudan etki =.03; Z= .53; P= .60) bulunmamaktad›r. Öte yandan, annenin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ve ana-baba tutumlar› birlikte modelde yer ald›klar›nda, annenin DEHB belirti düze-yindeki yüksekli¤in çocu¤un DEHB tan›s› almas›n› ar-t›k yordamad›¤› görülmüfltür. Bu sonuç, yetkeci
ana-baba tutumunun arac› rolünün (a.b= 1.24*.21= .26; t=2.44; P=.007) istatistiksel olarak anlaml› oldu¤una iflaret etmektedir. Bununla birlikte, izin verici ana-ba-ba tutumu tan› almay› do¤rudan yordamam›flt›r. Do-lay›s›yla bulgular bu modele dayal› olarak izin verici tutumun arac› rolüne iliflkin bir yorum yap›lamayaca-¤›n› göstermektedir.
Analiz sonuçlar› çocu¤un DEHB’li olarak s›n›fland›-r›lmas›nda annenin DEHB belirti düzeyindeki yüksekli-¤in do¤rudan bir etkisinin bulunmad›¤›n›, annenin DEHB belirti düzeyindeki yüksekli¤in yetkeci tutum sergilenmesine ba¤l› olarak çocu¤un DEHB’li olarak s›-n›fland›r›lma olas›l›¤›n› art›rd›¤›na iflaret etmektedir.
3.Annelerin Olumsuz Ana-Baba Tutumu ile Ço-cuklar›n›n DEHB Tan›s› Almalar› Aras›ndaki ‹liflkinin Çocuklar›n Duygu Ayarlama (De¤iflkenlik/Olumsuz-luk) Düzeyine Ba¤l› Olarak ‹ncelenmesi:
De¤iflkenlik/olumsuzluk duygu durumuna ba¤l› olarak, izin verici ve yetkeci ana-baba tutumlar› ile ço-cuklar›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflki, iki ay-r› lojistik regresyon analizi yap›larak incelenmifltir. ‹lk analizde, izin verici tutum ile de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumunun çocuklar›n DEHB tan›s› almalar› üzerindeki ortak etkisi incelenmifltir. Analiz sonucunda elde edilen standartlaflt›r›lmam›fl regres-yon a¤›rl›¤› istatistiksel olarak anlaml› bulunmam›flt›r (b= -.05; Wald testi= 3.06; p= 08). Bu sonuç, izin verici ana-baba tutumu ile DEHB tan›s› alma aras›ndaki ilifl-kinin, de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama duru-muna ba¤l› olarak de¤iflmedi¤ini (moderate etmedi¤i-ni) göstermektedir. ‹kinci analizde, yetkeci tutum ile de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumu-nun DEHB tan›s› alma üzerindeki ortak etkisi incelen-mifltir. Analiz sonuçlar› etkileflim etkisinin istatistiksel olarak anlaml› oldu¤unu göstermektedir. Bu etkileflim
Tablo 3. Annelerin DEHB Belirti Düzeyindeki Yükseklik ile Çocuklar›n›n DEHB Tan›s› Almalar› Aras›ndaki ‹liflkide Olumsuz Ana-Baba Tutumlar›n›n Arac› (Mediatör) Rolüne ‹liflkin ‹kili Lojistik Regresyon Analizi Sonuçlar›
De¤iflkenler Tan› Alma Ana-Baba Tan› alma Tan› alma Tan› alma
Path c Tutumlar› Path b Path c’ K›smi
Path a Etkiler
b z b t b Wald b Wald b Wald
1. Cinsiyet (Erkek) 1.81 11.82**
2. Anne DEHB .43 3.18** .20 1.88
3. Yetkeci Ana-Baba 1.24 6.41** .21 7.55**
4. ‹zin Verici Ana-Baba 1.16 5.24** .03 .28
5. De¤iflkenlik olumsuzluk .62 19.41**
ve modelde yer alan di¤er de¤iflkenlere ait b, Wald, Exp (B) de¤erleri Tablo 4’te sunulmufltur.
Tablo 4’te yer alan regresyon modeline iliflkin ki kare de¤eri () 113.94’tür. Modelin ölçüt de¤iflkende aç›klad›¤› yaklafl›k varyans Cox ve Snell R istatisti¤i için .49 (G.A= .35 - .58) ve Nagelkerke R2 istatisti¤i için = .65’tir (%95 G.A= .54 - .72). Önceki regresyon analizi sonuçlar›nda oldu¤u gibi, cinsiyetin erkek olmas›, yet-keci ana-baba tutumu ve de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlaman›n yüksek olmas› DEHB tan›s› al-mayla iliflkili bulunmufltur. Ayr›ca yetkeci ana-baba tutumuyla çocuklar›n DEHB tan›s› almas› aras›ndaki iliflkinin çocuklar›n de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu
ayarlamalar›na ba¤l› olarak de¤iflti¤i görülmüfltür (b=-.07; Wald= 4.05; p=.04). Etkileflim (yetkeci tutum* de¤iflkenlik/olumsuzluk) de¤iflkenine ait regresyon a¤›rl›¤›, de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumunun farkl› düzeylerinde yetkeci ana-baba tu-tumu ile çocuklar›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflkinin (slope) de¤iflti¤ini göstermektedir.
Etkileflim (yetkeci tutum* de¤iflkenlik/olumsuz-luk) de¤iflkenine ait regresyon a¤›rl›¤› negatif oldu-¤undan, de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama bir birim artt›¤›nda, yetkeci ana-baba tutumunun bir ço-cu¤un DEHB’li kategorisinde bulunma odds’unu (1-.93) .07 azaltt›¤› görülmüfltür. Bu iliflkinin daha ayr›n-t›l› incelenebilmesi için ana-liz sürecinin son aflamas›n-da, moderatörün (de¤iflken-lik/olumsuzluk duygu ayarlama) düflük, orta ve yüksek düzeylerinde yetkeci ana-baba tutumu ile çocuk-lar›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflki puan belir-leme yaklafl›m›yla incelen-mifltir. ‹nceleme sonucunda elde edilen e¤im de¤erlerine dayal› oluflturulan grafik, fiekil 1’de sunulmufltur.
fiekil 1’de görüldü¤ü gi-bi, de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumu-nun düflük (bD= .36; Z= 3.11; P= .002) ve orta (bO= .22; Z= 2.76; P= .006) düzeylerinde yetkeci ana-baba tutumu ile çocu¤un DEHB tan›s› almas› aras›ndaki iliflki (e¤im = slo-pe) önemli düzeyde pozitif
Tablo 4. Yetkeci Ana-Baba Tutumlar› ile De¤iflkenlik/Olumsuzluk Duygu Ayarlama Durumunun DEHB Tan›s› Alma Üzerindeki Ortak Etkisine ‹liflkin ‹kili Lojistik Regresyon Analizi Sonuçlar›
De¤iflkenler b sh Wald p Exp(B)
1. Cinsiyet (Erkek) 1.87 .53 12.29 .00** 6.52
2. Anne DEHB .20 .15 1.82 .18 1.22
3. Yetkeci Ana-Baba Tutumu .22 .08 7.62 .01** 1.25
4. ‹zin Verici Ana-Baba Tutumu .03 .06 .24 .63 1.03
5. De¤iflkenlik/Olumsuzluk .59 .15 16.46 .00** 1.81
6. Yetkeci Ana-Baba * De¤iflkenlik/Olumsuzluk - .07 .03 4.05 .04** .93
7. Sâbit -1.034 .43 5.71 .02 .36
De¤iflkenlik Olumsuzluk
Yetkeci Anne Baba Tutumu
Düflük Orta Yüksek 6,00 4,00 2,00 0,00 -2,00 -4,00 -10,00 -5,00 0,00 5,00 10,00 15,00 20,00
iken, de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama düze-yinin yüksek olmas› durumunda bu de¤iflkenler ara-s›ndaki e¤im önemsiz bulunmufltur (b= .08; Z= .78; P= .44). Buna göre, çocu¤un de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumu yüksek oldu¤unda ana-ba-ba tutumu yetkeci olsun veya olmas›n, çocu¤un DEHB’li kategorisinde s›n›fland›r›lma ihtimâli art-maktad›r. De¤iflkenlik/olumsuzluk duygu durumu düflük ya da orta düzeyde olmas› durumunda ise yet-keci ana-baba tutumu çocuklar›n DEHB tan›s› almala-r›n› anlaml› düzeyde yordamaktad›r.
TARTIfiMA
Bu çal›flmada annenin DEHB belirtileri, olumsuz ana-baba tutumlar›, çocu¤un duygu ayarlama becerisi-nin düflüklü¤ü ile erkek cinsiyetin çocuklar›n DEHB ta-n›s› almas›n› yordama güçleri araflt›r›lm›flt›r. Ayr›ca olumsuz ana-baba tutumlar›n›n arac› (mediatör) rolü ile duygu ayarlama düzeyinin moderatör rolü incelenmifl-tir. Annelerin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik ile ço-cuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflkide olumsuz ana-baba tutumlar›n›n arac› (mediatör) rolü araflt›r›lm›flt›r. Annelerin olumsuz ana-baba tutumu ile çocuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› aras›ndaki iliflkide ço-cuklar›n duygu ayarlama düzeyindeki düflüklü¤e (mo-deratör) ba¤l› olarak de¤iflip de¤iflmedi¤i incelenmifltir. Analizler, erkek cinsiyetin, yetkeci ana-baba tutu-munun ve de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumunun çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›n› an-laml› düzeyde yordad›¤›n› göstermifltir. Bununla bir-likte, annenin çocukluk DEHB belirti düzeyindeki yüksekli¤in ve izin verici ana-baba tutumu sergileme-sinin, çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›na do¤rudan bir etkisinin bulunmad›¤› ancak annenin DEHB belir-ti düzeyindeki yüksekli¤in yetkeci tutum sergilenme-sine katk›da bulundu¤unu, bunun da çocu¤un DEHB tan›l› olarak s›n›fland›r›lma olas›l›¤›n› art›rd›¤› görül-müfltür. Annelerin çocukluk DEHB belirti düzeyinde-ki yükseklik ile çocuklar›n›n DEHB tan›s› almalar› ara-s›ndaki iliflkide yetkeci ana-baba tutumunun arac› (mediatör) rolünün oldu¤u bulunmas›na karfl›n, bu iliflkide izin verici ana-babal›k tutumunun arac› (me-diatör) rolü anlaml› bulunmam›flt›r.
Bu çal›flmada DEHB tan›s› alan ve almayan çocuk-lar›n annelerinin e¤itim düzeyi, yafl›, çal›flma durum-lar› ve ailenin gelir düzeyi gibi de¤iflkenler de de¤er-lendirilmifl, ancak gruplar aras›nda anlaml› bir farkl›-l›k görülmemifltir. Gruplar›n cinsiyet da¤›l›mlar› ince-lendi¤inde ise DEHB tan›s› alan erkeklerin k›zlara ora-n› 3.83’tür. Poliklini¤e baflvurma s›ras›na göre çocuk-lar araflt›rmaya kat›lmaya davet edildi¤inden, DEHB
tan›s› alan çocuklar aras›ndaki bu cinsiyet farkl›l›¤›n›n görülmüfl olmas› Emiro¤lu ve arkadafllar›n›n (2007) araflt›rmalar› d›fl›nda önceki çal›flmalarla da tutarl›d›r. DEHB tan›s› alma yönünden erkek/k›z oran› toplum genelinde 1:1 ile 3:1 aras›nda de¤iflmekte iken, klinik örneklemde bu oran 2:1 ile 16:1 aras›nda de¤iflmekte-dir (Bauermeister ve ark. 2007, Novik ve ark. 2006, Skounti ve ark. 2007). DEHB tan›s› almada klinik ve toplum örneklemindeki bu cinsiyet farkl›l›¤›n›n nede-ni, DEHB’nin alt tiplerinin cinsiyetlere göre farkl›lafl-mas› ve d›fla yönelim davran›fllar›n›n erkeklerde daha çok görülmesi ile aç›klanmaktad›r.
Elde edilen bulgulardan, annenin DEHB belirtilerin-deki yüksekli¤in çocu¤un DEHB tan›s› almas›na do¤ru-dan etkisinin bulunmamas› alan-yaz›ndaki di¤er çal›fl-malardan farkl›l›k göstermektedir. Biederman ve arka-dafllar› (1995) çocukluk DEHB belirtileri gösteren 84 ana-baba ile yapt›klar› araflt›rmada, bu ana-ana-babalar›n çocuk-lar›n›n %57’sinin DEHB tan›s› ald›¤›n› bulmufllard›r. Benzer olarak, Ayd›n ve arkadafllar›n›n (2006) 7-12 yaflla-r› aras›ndaki DEHB tan›l› çocuklarla yapt›klayaflla-r› araflt›r-mada, DEHB tan›l› çocuklar›n ana-babalar›nda çocukluk DEHB belirtilerinin kontrol grubuna göre daha fazla ol-du¤u belirlenmifltir. Bu çal›flmada annenin DEHB belirti düzeyindeki yükseklik çocuklar›n DEHB tan›s› almalar›-n› do¤rudan yordamamas›na karfl›n, bu iliflkide yetkeci ana-baba tutumunun arac› (mediatör) rolünün oldu¤u görülmüfltür. Bir baflka deyiflle, annenin DEHB belirti düzeyi, yetkeci ana-baba tutumuna ba¤l› olarak çocukla-r›n DEHB tan›s›n› yordamaktad›r.
DEHB tan›l› anneler ile ana-baba tutumlar› konu-sunda yap›lan araflt›rmalar›n say›s› s›n›rl› olmakla bir-likte, elde edilen sonuçlar di¤er araflt›rma bulgular›yla tutarl›d›r (Chronis-Tuscano ve ark. 2008, Harvey ve ark. 2003, Mokrova ve ark. 2010, Murray ve Johnston 2006) Ulafl›labilen alan-yaz›nda bulgular› bu çal›flma ile uyuflmayan tek çal›flma Psychogiou ve arkadafllar›-n›n (2008) araflt›rmas›d›r. Söz edilen bu araflt›rmada annedeki DEHB belirtilerinin okul öncesi ve ilkö¤retim dönemindeki DEHB tan›l› çocuklar›na sergiledikleri ana-baba tutumlar›n› olumlu yönde etkiledi¤i belirlen-mifltir. Araflt›rmac›lar bu bulguyu benzerlik-uygunluk hipotezi (similarity-fit hypothesis) ile aç›klamaktad›r-lar. Bu hipoteze göre, anneler çocuklar› ile empati ku-rarak, çocuklar›n›n DEHB belirtilerine daha fazla tole-rans göstermektedirler. Ancak, yetiflkin DEHB belirti-leri incelendi¤inde dürtüsellik, strese tahammülsüzlük ve duygudurumda de¤iflkenlik gibi belirtilerin (Se-aright ve ark. 2000), ana-baba tutumlar›n› olumsuz et-kilemesi beklenmektedir (Chronis-Tuscano ve ark. 2008, Harvey ve ark. 2003, Sonuga-Barke ve ark. 2002).
Ana-baba tutumu ile ilgili literatürde, yetkin ana-ba-bal›k tutumuna sahip annelerin çocuklar›nda daha az davran›fl sorunlar›n›n görüldü¤ü (Cheah ve ark. 2009), yetkeci tutuma sahip annelerin çocuklar›nda ise daha fazla davran›fl sorunlar›n›n görüldü¤ü bildirilmektedir (Thompson ve ark. 2003). Öte yandan, ana-baba tutu-munun boyutlar› ile çocu¤un davran›flsal sorunlar› ko-nusunda, bâz› araflt›rmalarda ise farkl› sonuçlar elde edilmifltir. Örne¤in, Williams ve arkadafllar›n›n (2009) davran›flsal ket vurma ile davran›fl problemleri aras›n-daki iliflkiye ana-baba tutumlar›n›n etkisini inceledikle-ri boylamsal araflt›rmalar› bunlardan biinceledikle-ridir. Bu araflt›r-mada, anneleri yetkeci tutuma sâhip çocuklarda d›fla yönelim problemlerinde azalma belirlenmifltir. Benzer olarak, Arap ergenlerle yap›lan bir araflt›rmada yetkeci tutum ile ruhsal bozukluklar aras›nda bir iliflki bulun-mazken, yetkin ve izin verici tutum ile ruhsal bozukluk-lar aras›nda iliflki bulunmufltur (Dwairy 2004). Yukar›da söz edilen iki araflt›rmadan farkl› sonuçlar elde edilme-sinin nedeni örneklem grubundan, kültürel özellikler-den ve araflt›rma yöntemlerinözellikler-den kaynaklanabilir.
Bu çal›flman›n bulgular›ndan duygu ayarlayama-man›n DEHB tan›s›n› yordamas›, duygu ayarlaayarlayama-man›n önemine iflaret etti¤i gibi önceki araflt›rmalardan fark-l› olarak, duygu ayarlayamama düflük ve orta düzey-de oldu¤unda yine yetkeci ana-baba tutumunun rolü-nü vurgulamaktad›r. Çocu¤un de¤iflkenlik/olumsuz-luk duygu ayarlama durumu yüksek ise ana-baba tu-tumu yetkeci olsun veya olmas›n, çocu¤un DEHB ta-n›l› olarak s›n›fland›r›lma olas›l›¤›n›n artt›¤›, çocu¤un de¤iflkenlik/olumsuzluk duygu ayarlama durumu düflük ya da orta düzeyde oldu¤unda ise DEHB tan›-s› almatan›-s›nda, annenin yetkeci ana-baba tutumu sergi-lemesinin önemli oldu¤u saptanm›flt›r. Bu bulgu, ço-cuklar›n DEHB tan›s› almalar›nda duygu ayarlayama-man›n önemine iflaret etti¤i gibi duygu ayarlayamama düflük ve orta düzeyde oldu¤unda yine yetkeci ana-baba tutumunun rolünü vurgulamaktad›r. Alan-ya-z›nda duygu ayarlaman›n davran›flsal ket vurma yeti-lerine ba¤l› oldu¤u (Barkley 1998), dikkat mekanizma-lar›n›n duygu ayarlamayla biliflsel tepkiler aras›nda bir ba¤ oldu¤u (Macklem 2008) ve duygu ayarlayama-man›n dikkatsizlik ve organize olamama sorunlar›na yol açt›¤› (Martel ve Nigg 2006) belirtilmektedir. An-cak, yürütücü ifllev sorunlar› ile duygu ayarlama ara-s›ndaki iliflki ise tart›fl›lmaktad›r (Hinshaw 2003, Mar-tel 2009). Di¤er yönden, annenin DEHB belirtilerinin ve olumsuz ana-baba tutumunun DEHB tan›l› çocuk-lar›n yetiflkinlikteki duygu ayarlayamama ve kaç›n-mac› ba¤lanma sorunlar› ile iliflkili oldu¤u belirtil-mektedir (Edel ve ark. 2010). DEHB, duygu ayarlama
ve ana-baba tutumlar› ile ba¤lanma aras›ndaki iliflki-nin belirlenebilmesi için anneye ve çocu¤a ait çevresel ve biyolojik etmenlerin birlikte ele al›nd›¤› geliflimsel araflt›rmalara ihtiyaç duyulmaktad›r.
Bu araflt›rman›n baz› k›s›tl›l›klar› bulunmaktad›r. Araflt›rmada DEHB tan›s› alan çocuklar›n tan› görüfl-melerinde anne ve ö¤retmenlerden bilgi al›n›rken, karfl›laflt›rma grubunda sadece annelerden bilgi al›n-mas› bu k›s›tl›l›klardan biridir. Çal›flman›n di¤er bir k›s›tl›l›¤› ise, annelerin yetiflkin DEHB belirtilerinin ta-n› görüflmesi ile de¤erlendirilememifl olunmas›d›r. Araflt›rmada kullan›lan WUDÖ, DEHB’li eriflkinleri sa¤l›kl› kontrollerden ve depresyonu olanlardan ay›rt edebilmesine ra¤men tan› koyma arac› de¤ildir (Ay-d›n ve ark. 2006, Do¤an ve ark. 2009). Son olarak da annelerin alt ve orta sosyoekonomik düzeyden gelme-leri ile e¤itim düzeygelme-lerinin ço¤unlukla ilkö¤retim ve lise mezunu olmas› araflt›rman›n bir baflka k›s›tl›l›¤›-d›r. Annenin e¤itim düzeyinin düflük olmas› ana-baba tutumlar›n› etkileyen bir faktör olmas›ndan dolay› (Demiriz ve Ö¤retir 2007), sonuçlar›n genellenebilme-si için üst sosyo-ekonomik düzeye sahip çocuklarla ve anneleriyle gerçeklefltirilecek genifl örneklemli araflt›r-malara da ihtiyaç vard›r.
SONUÇ
Sonuç olarak, anne ve babalar›n yap›c› ana-babal›k davran›fllar› konusunda psikoe¤itim almalar›, ana-ba-bal›k tutumlar›n› da olumu biçimde etkileyebilir. DEHB tan›l› çocuklar›n duygu ayarlama düzeylerinde-ki düflüklük nedeniyle ana-babalar› ve çevreleri ile ya-flad›klar› iletiflim sorunlar› giderek artabilir. DEHB ta-n›l› çocuklar›n tedavisinde çocuklara duygu ayarlama beceri e¤itiminin verilmesi DEHB belirtilerinin fliddeti-ni azaltabilece¤i gibi çocuklar›n sosyal iliflkilerinde ya-flad›klar› sorunlar›n azalmas›na katk› sa¤layabilir.
KAYNAKLAR
Ayd›n H, Diler RS, Yurdagül E, U¤uz fi, fieydao¤lu G (2006) DEHB tan›l› çocukla-r›n ebeveynlerinde DEHB oran›. Klinik Psikiyatri Dergisi; 9 (2):70-74. Banerjee TD, Middleton F, Faraone SV (2007) Environmental risk factors for
atten-tion-deficit hyperactivity disorder. Acta Paediatr; 96 (9):1269-1274. Barkley RA (1998) Attention-deficit/hyperactivity disorder. Barkley RA, Mash EJ,
editors. Treatment of Childhood Disorders. New York: The Guilford Press, 55-110.
Batum P, Yagmurlu B (2007) What counts in externalizing behaviors? The contri-butions of emotion and behavior regulation. Current Psychol; 25 (4):272-294. Bauermeister JJ, Shrout PE, Chávez L, Rubio-Stipec M, Ramírez R, Padilla L, An-derson A, García P, Canino G (2007) ADHD and gender: Are risks and sequ-ela of ADHD the same for boys and girls? J Child Psychol Psychiatry; 48 (8):831-839.
Biederman J, Faraone SV, Mick E, Spencer T, Wilens T, Kiely K, Guite J, Ablon JS, Reed E, Warburton R (1995) High risk for attention deficit hyperactivity di-sorder among children of parents with childhood onset of the didi-sorder: A
pi-lot study. Am J Psychiatry; 152:431-435.
Büyüköztürk fi, Çakmak K›l›ç E, Akgün ÖE, Karadeniz fi, Demirel F (2011) Bilim-sel Araflt›rma Yöntemleri. 8. Bask›, Ankara: Pegem A Yay›nc›l›k.
Carlson EA, Jacobvitz D, Sroufe LA (1995) A developmental investigation of inat-tentiveness and hyperactivity. Child Dev; 66 (1):37-54.
Cheah CS, Leung CY, Tahseen M, Schultz D (2009) Authoritative parenting among immigrant Chinese mothers of preschoolers. J Fam Psychol; 23(3):311-320. Chronis-Tuscano A, Raggi VL, Clarke TL, Rooney ME, Diaz Y, Pian J (2008)
Asso-ciations between maternal attention-deficit/hyperactivity disorder symp-toms and parenting. J Abnorm Child Psychol; 36(8):1237-1250.
DeCoster J (2004) Data Analysis in SPSS. Web: http://www.stat-help.com/no-tes.html eriflim tarihi: 21.02.2010.
Demiriz S, Ö¤retir AD (2007) Alt ve üst sosyo-ekonomik düzeydeki 10 yafl çocuk-lar›n›n anne tutumçocuk-lar›n›n incelenmesi. Kastamonu E¤itim Dergisi; 15 (1):105-122.
Do¤an S, Öncü B, Saraço¤lu GV, Küçükgöncü S (2009) Eriflkin dikkat eksikli¤i hi-peraktivite bozuklu¤u kendi bildirim ölçe¤i (ASRS-v1.1): Türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirli¤i. Anadolu Psikiyatri Dergisi; 10 (2):77-87. Dwairy M (2004) Parenting styles and mental health of Palestinian-Arab
adoles-cents in Israel. Transcult Psychiatry; 41(2):233-252.
Edel MA, Juckel G, Brüne M. (2010) Interaction of recalled parental ADHD symp-toms and rearing behavior with current attachment and emotional dysfunc-tion in adult offspring with ADHD. Psychiatry Res; 178(1):137-141. Emiro¤lu FN‹, Tafl FV, Akay A, Aslan E, Culfa fi, Taga R ve ark. (2007) Ayaktan
ta-kip edilen dikkat eksikli¤i ve afl›r› hareketlilik yak›nmal› çocuklara ve ergen-lere konan tan›lar ve uygulanan tedaviler. New/Yeni Symposium Journal; 45:107-112.
Faraone SV, Monuteaux MC, Biederman J, Cohan SL, Mick E (2003) Does parental ADHD bias maternal reports of ADHD symptoms in children? J Consult Clin Psychol; 71(1):168-175.
Fettaho¤lu Ç, Özatalay E (2006) Çocuklarda hareketlilik ve/veya dikkatsizlik ya-k›nmalar› ve dikkat eksikli¤i hiperaktivite bozuklu¤u tan›s›. Çocuk ve Genç-lik Ruh Sa¤l›¤› Dergisi; 13(1):13-18.
Harvey E, Danforth JS, McKee E, Ulaszek WR, Friedman JL (2003) Parenting of children with attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): The role of parental ADHD symptomatology. J Attention Disorders; 7:31-41. Hayes AF, Matthes J (2009) Computational procedures for probing interactions in
OLS and logistic regression: SPSS and SAS implementations. Behavior Rese-arch Methods; 41: 924-936.
Hinshaw, SP (2003) Impulsivity, emotion regulation, and developmental psycho-pathology: specificity versus generality of linkages. Ann N Y Acad Sci; 1008: 149-159.
Kapç› EG, Demirci S (2009a) Anne-baba tutum ölçe¤inin 3-13 yafl aral›¤›nda çocu-¤u bulunan annelerde de¤erlendirilmesi. ‹zmir: XVIII. Ulusal E¤itim Bilimle-ri Kurultay›’nda sunuldu.
Kapç› EG, Uslu RI, Akgün E, Acer D (2009b) ‹lkö¤retim ça¤› çocuklar›nda duygu ayarlama: bir ölçek uyarlama çal›flmas› ve duygu ayarlamayla iliflkili etmen-lerin belirlenmesi. Çocuk ve Gençlik Ruh Sa¤l›¤› Dergisi; 16 (1):13-20. Lasky-Su J, Neale BM, Franke B, Anney RJ, Zhou K, Maller JB, et al (2008)
Geno-me-wide association scan of quantitative traits for attention deficit hyperacti-vity disorder ›dentifies novel associations and confirms candidate gene asso-ciations. Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet; 147B (8):1345-1354. Linnet KM, Dalsgaard S, Obel C, Wisborg K, Henriksen TB, Rodriguez A, et al
(2003) Maternal lifestyle factors in pregnancy risk of attention deficit hyperac-tivity disorder and associated behaviors: Review of the current evidence. Am J Psychiatry; 160(6):1028-1240.
Macklem GL (2008) Practitioner’s Guide to Emotion Regulation in School-Aged Children. 1. Edition, NY: Springer Science & Business Media, LLC. Martel MM (2009) Research review: A new perspective on
attention-deficit/hype-ractivity disorder: emotion dysregulation and trait models. J Child Psychol Psychiatry; 50(9):1042-1051.
Martel MM, Nigg JT (2006) Child ADHD and personality/temperament traits of
reactive and effortful control, resiliency, and emotionality. J Child Psychol Psychiatry; 47: 1175-1183.
Mokrova I, O'Brien M, Calkins S, Keane S (2010) Parental ADHD symptomology and ›neffective parenting: the connecting link of home chaos. Parent Sci Pract; 10(2):119-135.
Modesto-Lowe V, Danforth JS, Brooks D (2008) ADHD: does parenting style mat-ter? Clin Pediatr (Phila); 47(9):865-72.
Morris AS, Silk JS, Steinberg L, Myers SS, Robinson LR (2007) The role of the fa-mily context in the development of emotion regulation. Soc Dev; 16(2):361-388.
Murray C, Johnston C (2006) Parenting in mothers with and without attention de-ficit/hyperactivity disorder. J Abnormal Psychology; 115(1):52-61. Novik TS, Hervas A, Ralston SJ, Dalsgaard S, Pereira RR, Lorenzo MJ, et al. (2006)
Influence of gender on attention-deficit/hyperactivity disorder in Europe-ADORE. Eur Child Adolesc Psychiatry; 15 (Suppl.1):15-24.
Öncü B, Ölmez fi, fientürk V (2005) Wender-Utah derecelendirme ölçe¤i Türkçe formunun eriflkin dikkat eksikli¤i ve hiperaktivite bozuklu¤unda geçerlik ve güvenilirlik çal›flmas›. Türk Psikiyatri Dergisi; 16: 252-259.
Pierce CD, Reid R (2004) Attention deficit hyperactivity disorder: assessment and treatment of children from culturally different groups. Semin Speech Lang; 25(3):233-240.
Pineda DA, Palacio LG, Puerta IC, Merchán V, Arango CP, Galvis AY, et al. (2007) Environmental influences that affect attention deficit/hyperactivity disorder: study of a genetic ›solate. Eur Child Adolesc Psychiatry; 16 (5):337-346. Pheula GF, Rohde LA, Schmitz M. (2011) Are family variables associated with
ADHD, inattentive type? A case-control study in schools. Eur Child Adolesc Psychiatry; 20(3):137-145.
Polanczyk G, Jensen P (2008) Epidemiologic considerations in attention deficit hyperactivity disorder: a review and update. Child Adolesc Psychiatr Clin N Am; 17(2):245-260.
Psychogiou L, Daley DM, Thompson MJ, Sonuga-Barke EJ (2008) Do maternal at-tention-deficit/hyperactivity disorder symptoms exacerbate or ameliorate the negative effect of child attention-deficit/hyperactivity disorder symp-toms on parenting? Dev Psychopathol; 20(1):121-137.
Rothen S, Vandeleur CL, Lustenberger Y, Jeanprêtre N, Ayer E, Gamma F, et al. (2009) Parent-child agreement and prevalence estimates of diagnoses in childhood: direct interview versus family history method. Int J Methods Psychiatr Res; 18:96-109.
Searight HR, Burke JM, Rottnek F (2000) Adult ADHD: evaluation and treatment in family medicine. Am Fam Physician; 62(9):2077-86.
Silk J, Steinberg L, Morris A (2003) Adolescents’ emotion regulation in daily life: links to depressive symptoms and problem behavior. Child Development; 74:1869-1880.
Skounti M, Philalithis A, Galanakis E (2007) Variations in prevalence of attention deficit hyperactivity disorder worldwide. Eur J Pediatr; 166:117-123. Sonuga-Barke EJ, Daley D, Thompson M (2002) Does maternal ADHD reduce the
effectiveness of parent training for preschool children's ADHD? J Am Acad Child Adolesc Psychiatry; 41(6):696-702.
fienol S (2006). Çocuk ve Gençlik Ruh Sa¤l›¤›. Ankara: HYB Yay›nc›l›k. Thapar A, Langley K, Owen MJ, O'Donovan MC (2007) Advances in genetic
fin-dings on attention deficit hyperactivity disorder. Psychol Med; 37(12):1681-1692.
Thompson A, Hollis C, Dagger DR (2003) Authoritarian parenting attitudes as a risk for conduct problems results from a British national cohort study. Eur Child Adolesc Psychiatry; 12(2):84-91.
Wilens TE, Hahesy AL, Biederman J, Bredin E, Tanguay S, Kwon A, et al. (2005) Influence of parental SUD and ADHD on ADHD in their offspring: prelimi-nary results from a pilot-controlled family study. Am J Addict; 14:179-187. Williams LR, Degnan KA, Perez-Edgar KE, Henderson HA, Rubin KH, Pine DS,
et al. (2009) Impact of behavioral inhibition and parenting style on inter-nalizing and exterinter-nalizing problems from early childhood through adoles-cence. J Abnorm Child Psychol; 37(8):1063-1075.
