TRAKYA'DA MÎLLÎ MÜCADELE
Prof. Enver Ziya KARAL
Türk İstiklâl Savaşında Batı cephesi Harekât Müdürlüğünde ve sonradan Türk Tarih Kurumu Başkanlığında bulunmuş olan Tevfik Bıyıklıoğlu'nun yayınladığı "Trakya'da Millî Mücadele" adlı eser, yeni Türkiye devletinin kuruluş devrinin bugüne kadar karanlık kalmış, bir safhasını aydınlatmaktadır. Bu esere kadar, Trakya Millî Mücadelesi hakkında okuyucular, gazete sahifelerine aksetmiş olan, çok kısa resmî tebliğlerle ve bir de Atatürk'ün Türkiye Büyük Millet Meclisinde söylemiş olduğu bir iki nutuk ile iktifa etmek zorunda kalıyordu. Kaldı ki bu kaynaklardaki bilgiler de, toplanıp bir araya getiril miş bulunmadığı için, faydalanmak kolay değildi. Bugün artık Bıyıklıoğlu'nun 566 sahife tutan eseri ve bu esere ek 105 sahife tutan vesikalar cildi ile, söz konusu mevzuu, en ince teferruatı yönünden olduğu gibi, kaynakları yönünden de bir sır olmaktan çıkmış ve çe şitli cepheleri ile tarihe maledilmiştir.
"Trakya'da Millî Mücadele" ikinci elden eserlerden faydalanmak suretiyle değil, fakat orijinal vesikalardan istifade edilerek meydana getirilmiştir. Bıyıklıoğlu devlet arşivinde (Başvekâlet Arşivi) ; Genel Kurmay Harp Tarihi dairesi arşivinde, Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Arşivinde, konu ile alâkalı dosyaları gözden geçirmiş ve şimdiye kadar hiçbir yerde neşredilmemiş olan vesikalardan istifade etmiştir. Fakat bununla da yetin miyerek Birinci Kolordu hareketlerine iştirak etmiş komutan ve subaylara, Ttakya Mü-dafaai Hukuk teşkilâtını kurmuş ve bu teşkilâtta çalışmış olan vatanseverlere müracaat ederek hâtıralarını tesbit etmek suretiyle yeni vesikalar da yaratmıştır. Bu yeni vesikalar yardımı ile, resmî vesikaların eksik taraflarını tamamladığı gibi aynı zamanda, bu gibi vesikalarda çoğu kere ifade edilemiyen canlı ve ince bilgiler elde etmiye muvaffak olmuştur. Bu kaynakların ışığı altında yazılan eser, bibliyografya ve önsözden sonra şu ana bölümleri ihtiva etmektedir: I. Mondros Mütarekesine kadar Trakya Meselesi, II. Mon dros Mütarekesinden İstanbul'un işgaline kadar Trakya işleri; I I I . Atatürk'ün Anadolu'ya geçmesinden İstanbul'un resmen işgaline kadar Trakya işleri; IV. İstanbul'un işgalinden Doğu Trakya Yunan taaruzuna kadar Trakya işleri; V. Birinci Kolordu ve Trakya'nın Yunan taarruzuna hazırlanması; VI. Trakya Paşaeli Cemiyeti'nin Trakya dışında tekrar faaliyete geçmesi; VII. Sevr Andlaşmasından Lozan Andlaşmasına kadar Trakya mese lesi; VIII. Lozan Konferansında Trakya meselesi.
Bu bölümlerden her birinin ihtiva ettiği olaylarla bunların izah edilişinin kısa da olsa, bir icmalini burada yapmak mümkün değildir. Bu sebeple biz sadece, müellifin bu eseri ile belirtmiye ve tevsik etmiye muvaffak olduğu başlıca fikirleri işaret etmekle yetineceğiz. Bıyıklıoğlu, Türk İstiklâl Savaşı tarihinin anlaşılmasına ve izahını kolaylaştıracak değer taşıyan şu fikri ortaya koymuştur: Trakya'da Millî Mücadele, Anadolu'daki mü cadeleden ayrı bir seyir takip etmiş olmakla beraber, bu iki mücadele kendilerine vücut vermiş olan ruh ve elde etmek istedikleri amaç yönünden bir bütün teşkil ederler. Yani her ikisi de milletin bünyesinden doğan ve Türk vahdetini parçalamak istiyen İtilâf dev letlerinin tasarılarına ve istilâlara karşı isyan karakteri taşıyan hareketlerdir. Bıyıklıoğlu, muhtelif vesilelerle, aynı kaynaktan kuvvet alan ve aynı amaca yönelen, bu hareketlerin müstakil bir seyir takip etmiş olmalarının izahına da önem vermiştir. Böyle bir seyrin sebebini, Anadolu ile Rumeli'nin coğrafya durumlarında ve Mondros Mütarekesinden sonra İstanbul'un İtilâf devletleri tarafından işgal edilmiş olmasında görülmektedir. Ve bunda da haklıdır. Haklıdır, çünkü Trakya'nın Anadolu ile irtibatı İtilâf devletleri ve onların tesirini kabul etmiş olan Osmanlı devleti tarafından kesilmiştir. Bu şartlar altında
338 ENVER ZİYA KARAL
Trakya'nın, Yunanistan'a karşı kendisini savunması için muhtaç olduğu insan kaynak larına ve harb gereçlerine sahip olması güçtür ve hattâ imkânsızdır. Buna rağmen ve bu gerçeği bilerek Trakyalıların savaşmayı kabul etmiş olmalarını, Tevfik Bıyıklıoğlu, 1829 dan beri defalarca yabancı istilâsı tanımasına rağmen bu bölgede Türklüğün ezilememiş, yıldırılamamış olduğuna atfetmektedir.
Tevfik Bıyıklıoğlu Trakya'da Millî Mücadeleyi, teşkilât, diplomasi ve askerî yön lerden incelerken vesikaları sıkı bir kritiğe tâbi olarak objektif sonuçlara varmıya mu vaffak olmuştur.
Osmanlı devleti; bu bölgede savaşın idaresini ele almadığı için, halkın bünyesinden, bir Müdafaa-i Hukuk teşkilâtı doğmuştur. Nüfuzu Trakya'nın her tarafında geçen bu teşkilât, âdeta hükümet vazifesini görerek, Birinci Kolorduya savaş için gerekli her türlü vasıtaları temin etmek ve İtilâf devletleri nezdinde Trakya'nın Türklüğünü savunmak ile görevlidir. Bıyıklıoğlu bu teşkilâtı kuran kimselerin samimiyetinden şüphe etmemekle beraber, başta bulunanların böyle büyük bir işi başaracak derecede ehliyetli ve liyakatli olmadıklarına kaânidir. Aynı zamanda, bunların İstanbul'da İtilâf devletleriyle devam ettirdikleri siyasi münasebetlerde de aldatıldıklarına inanmaktadır. Bundan başka Trakya Müdafaa-i Hukuk idarecileri, Musrtafa Kemal Paşa ile istişareye de önem vermedikleri için psikolojik bir hata işlemişlerdir. Trakya savunmasının bel kemiğini teşkil etmesi ica-beden Birinci Kolordu da Bıyıklıoğlu'na göre, kendisine düşen vazifeyi hakkiyle yapma mıştır. Harb Akademisinde uzun zaman öğretmenlik yapan Bıyıklıoğlu, eserinde Birinci Kolordunun savaş esnasında harekâtını gün gün tesbit ederek yapılan taktik hataları göstermiş ve Kolordunun idaresindeki hataları belirtmiye çalışmıştır.
Bıyıklıoğlu'na göre, bir savaşta başarı, yalnız ordunun değil fakat bütün halkın da maddi ve mânevi bütün kuvvet ve kudretini belli bir savaş amacı üzerine toplaması ile mümkündür. Halbuki bu kaidenin, yukarıda da açıklandığı üzere, ilk hatları gerçek leştirilmediği gibi savaş amacı da başlangıçta kesin olarak sınırlandırılmamıştır. Trak yalılar, bir yandan Doğu Trakya'yı savunmıya hazırlanırken öte yandan da Batı Trakya'yı kurtarmayı düşünüyorlardı. Gerçi Batı Trakya'da çoğunluk Türktü. Fakat bu bölge daha Balkan harbi sonunda Osmanlı İmparatorluğundan ayrılmış bulunuyordu. Bina enaleyh Doğu Trakya, henüz kendi mukadderatını savunmak durumunda iken, Batı Trakya'yı kurtarıp onunla birleşmesi tatlı bir hayalden ibaretti. İşte Trakyalıların çalışmalarından bir kısmını Batı Trakya üzerine toplamaları Bıyıklıoğlu'na göre, Trakya Millî Mücadelesi için bir kuvvet değil fakat bir zaaf olmuştur.
Trakya, Yunan ordusu tarafından işgal edildikten sonra, Bulgaristan'a sığınan Trakya vatanseverleri mücadele merkezlerini orada kurmuşlar ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal ile irtibat kurarak bundan sonra onun direktifleri dairesinde hareket edip faydalı işler yapmışlardır. Bu çalışmalar Bıyıklıoğlu'nun eserinde büyük bir yer işgal etmektedir. Bulgaristan'daki teşkilâta dahil üyelerin adları verilmekte ve her birinin mücadeledeki rolü belirtilmektedir. Bıyıklıoğlu başarısızlıkla nihayetlenmiş olmasına rağmen Trakya Millî Mücadelesinin, Türk'ün istiklâl aşkının canlı bir şahidi olduğunu ispat etmiye muvaffak olmuştur.
Doğu Trakya'nın vatana ilhakı Mudanya mütarekesi ile sağlanmış olduğundan, Lozan Konferansında bu bölge tartışma konusu olmamıştır. Bıyıklıoğlu konferansta Türk delegasyonunda üye olduğu için, bu konuyu etraflı bir şekilde kitabının son bölümünde incelemiştir. Batı Trakya'yı halkının çoğunluğunun Türk olmasına rağmen; ana vatana kazandırılmasına engel olan tarihî ve siyasi sebepleri incelemiştir.
20. I. 1956
Ankara Dil - Tarih ve Coğrafya Fakültesi
LA LUTTE NATIONALE EN THRACE.
L'ouvrage intitulé "La Lutte Nationale en Thrace" de Tevfik Bıyıklıoğlu, ancien président de la Société d'Histoire Turque -qui fut aussi directeur des operations au front occidental, durant la Guerre de l'Indépendance turque- met en lumière une phase restée obscure dans la période de fondation du nouvel Etat turc. Avant la parution de cet ouvrage, les lecteurs étaient astreints de se contenter de quelques communiqués officiels, parus dans les journaux de l'époque, ainsi que d'un nombre restreint de discours prononcés par Atatürk à la Grande Assemblée Nationale, d'ailleurs difficilement accessibles, vu qu'ils restaient épars et n'avaient pas été rassemblés jusqu'à ce jour.
Grâce au livre de Tevfik Bıyıklıoğlu (566 pages) ainsi qu'au volume annexe de 105 pages, contenant les documents utilisés, le sujet en question est éclairé sous tous ses angles et dans ses moindres détails, et cesse ainsi de rester un secret.
"La Lutte Nationale en Thrace" est écrit en utilisant, non pas des documents de seconde main, mais des sources originales. Tevfik Bıyıklıoğlu, non content d'avoir vu les documents absolument inédits en connexion avec le sujet traité dans les Archives de l'Etat (Archives du Ministère des Finances), les Archives de la Commission d'Histoire militaire, du Grand Etat-major général et de l'Institut d'Histoire de la Révolution, s'est adressé en outre aux commandants et officiers ayant pris une part active aux opérations du les Corps d' armée, aux patriotes fondateurs de l'organisation pour la Défense des Droits en Thrace, ainsi qu'à ceux qui travaillèrent dans le cadre de cette organisation. L'on peut dire qu'en provoquant les souvenirs de ces derniers, il a contribué à l'élabo ration de nouveaux documents qui éclaircissent de façon vivante et colorée certains détails d'importance, négligés par les sources officielles.
L'ouvrage comporte, outre la bibliographie et la préface, les parties suivantes: I. La question de Thrace jusqu'à l'armistice de Moudros; II Les affaires de Thrace, de l'armistice de Moudros jusqu'à l'occupation d'İstanbul par les Alliés; III. Idem, du passage d'Atatürk en Anatolie jusqu'à l'occupation officielle d'Istanbul; IV. Idem, de l'occupation d'İstanbul jusqu'à l'offensive hallene en Thrace orientale; V. Le I er Corps d'armée et les préparatifs de défense contre l'attaque des Grecs en Thrace; VI. La reprise de l'activité du comité "Trakya-Paşaili", hors de Thrace; VII. les affaires de Thrace, du Traité de Sèvres au Traité de Lausanne; VIII. La question de Thrace à la Conference de Laussanne.
II n'est pas possible de faire ici un résumé, même bref, des faits relatés dans ces diverses parties et de soumettre au lecteur un exposé des explications qui y sont données. Nous nous contenterons donc de souligner les opinions formulées et étayées par l'auteur. Tevfik Bıyıklıoğlu émet l'idée suivante, susceptible de faciliter la compréhension de l'histoire de la guerre turque pour l'Indépendance: La lutte nationale en Thrace, quoiqu'ayant suivi un cours différent de celle d'Anatolie ne constitue pas moins avec cette dernière un tout unique, quant à l'esprit qui le vivifie et les buts poursuivis. Toutes les deux luttes ont, en d'autres termes, leur source dans l'existence même de la nation et portent le caractère d'une révolte contre les invasions ainsi que les projets des Alliés visant le démembrement de la patrie. Tefik Bıyıklıoğlu souligne néanmoins d'autre part le caractère autonome de tous ces soulèvements, venant de la même source et visant les mêmes buts. L'auteur voit, avec raison, la cause de ces divergences dans les situations géographiques différentes, de l'Anatolie et de la Thrace, et dans le fait qu'Istanbul fut occupée par les puis sances de l'Entente après la signature de l'armistice de Moudros. Cette vue est, en effet, judicieuse, car la communication de la Thrace avel l'Anatolie fut coupée par les Alliés et le gouvernement d'Istanbul aux ordres de l'Entente. Dans
34°
ENVER ZÎYA KARALces circonstances il était extrêmement difficile, voire impossible â la Thrace de pourvoir au matériel humzin et â l'équipement militaire, nécessaires â la défense du pays contre les Grecs. Si, en dépit de ces auspices défavorables, les Thraces acceptèrent sciemment la lutte, c'est qu'au dire de l'auteur, malgré les incursions ennemies qui se sont succédé tant de fois depuis 1929, l'élément turc n'a pu y être ni écrasé ni subjugué.
Dans l'analyse qu'il fait de la lutte nationale en Thrace, Tevfik Bıyıklıoğlu parvient â des résultats objectivement valables, grâce â la sévère critique qu'il opère sur les docu ments qui lui furent accessibles.
Le gouvernement ottoman n'ayant pas pris en main la direction de la lutte en Thrace, une organisation y est née au sein du peuple: le Comité pour la Défense du Droit, dont l'influence se fit sentir dans toute la région et qui y assuma les fonctions du gouvernement; elle se proposa comme but de fournir au I er Corps d'armée les armes et équipements nécessaires â la lutte, et â la défense de la population turque de la Thrace contre les puis sances de l'Entente. Sans mettre en doute le patriotisme des fondateurs de cette organi sation, Tevfik Bıyıklıoğlu est convaincu que ceux-ci ne possédaient pas les capacités req uises pour venir â bout d'une si grande entre- prise. II croit en outre que ces gens furent bernés dans les relations qu'ils entretenaient avec les Alliés à Istanbul. D'autre part, ils commirent, selon lui, une erreur psychologique en n'attachant pas assez d'importance à se soumettre aux instructions de Mustafa Kemal Paşa. En outre, le 1 er Corps d'armée, qui aurait dû constituer l'armature de la defense de la Thrace, n'a pas, d'après l'auteur, rempli la tache qui lui incombait, comme il le devait.
L'auteur, qui fut longtemps professeur â l'Ecole de Guerre, suit pas à pas les mouve ments du corps d'armée pour en signaler les fautes de tactique et met ainsi en lumière l'incapacité de son commandement.
D'après Tevfik Bıyıklıoğlu, l'issue heureuse d'une lutte ne dépend pas seulement de l'armée, mais aussi de la population toute entière, qui doit, le cas éhéant, concentrer toutes ses forces, tant matérielles que morales, sur un but précis. Or la première de ces conditions n'a pu être remplie, ainsi que nous venons de le dire; de même, le but de la lutte n'a pu être circonscrite de façon claire. Les Thraces pensaient à la libération de la Thrace occidentale, tout en envisageant en même temps la defense de la Thrace orientale. La majorité de la population en Thrace occidentale était turque; mais la région était séparée de l'Empire Ottoman depuis la guerre balkanique. Par consequent la libération de la Thrace occidentale et son union avec le reste du territoire, était pour la Thrace ori entale un doux rêve irréalisable, du fait que cette dernière avait à lutter pour sa propre existence. La concentration d'une bonne partie des efforts sur la Thrace occidentale, fut, selon l'auteur, une source de faiblesse et non de force.
Après l'occupation de la Thrace par l'armée hellène, les patriotes thraces réfugiés en Bulgarie, transférèrent le centre de leur activité dans ce pays et se mirent en rapport avec Mustafa Kernel Paşa, President de la Grande Assebmblée Nationale de Turquie. Ils y firent du travail utile en exécutant les directives de M. Kemal Paşa. Ces activités occupent une large place dans l'ouvrage de Tevfik Bıyıklıoğlu. On y apprend les noms des membres de cette organisation, avec le rôle que chacun d'eux joua dans la lutte.- T. Bıyıklıoğlu a su prouver que, bien qu'elle fût liquidée par un échec, la lutte nationale en Thrace fut un témoin vivant de l'amour de l'indépendance du peuple turc.
L'armistice de Mudanya ayant stipulé le retour de la Thrace orientale a la mère-patrie, cette région ne fut pas sujet de discussions â la Conférence de Lausanne. Par contre, de vives disputes y eurent lieu au sujet de la Thrace occidentale. Tevfik Bıyıklıoğlu, qui était membre de la délégation turque à Lausanne, consacre de longues pages à l'étude de cette question dans la dernière partie de son livre; il y explique les raisons d'ordre his torique et politique qui empêchèrent le retour à la mère-patrie de la Thrace occidentale, quoique la population y fût en majorité turque.
En résumé nous pouvons dire que le livre de Tevfik Bıyıklıoğlu est un ouvrage de réelle valeur, apte à servir de source à toute étude ultérieure sur la lutte nationale en
Thrace.- ENVER ZIYA KARAL
